گفتوگۆ لەگەڵ بێرنارد ڤاسور

بێرنارد ڤاسور بیرمەندێكی چەپی فەرەنسییە و كۆمەڵێك كتێبی فكری گرنگی هەیە، یەكێكیش لەو كتێبانە "كۆمۆنیزم داهاتوی دەبێت، ئەگەر لە داهاتوی بماڵین" رۆژنامەی لومۆند دیپلۆماتیكی فەرەنسی لەبارەی ئەم كتێبە و فكری ماركسیزمەوە، دیدارێكی تایبەتی لەگەڵدا سازكردوە.

* تۆ لە كتێبی (كۆمۆنیست داهاتوی دەبێت … ئەگەر لە ڕابردو دای بماڵین) ڕێگایەك دەگریتەبەر كە تۆ بە ئایدیای دوبارە دۆزینەوەی ماركس دەگەیەنێت. چۆن ئەوە ڕون دەكەیتەوە؟

– بێرنارد ڤاسور: لە ڕاستیدا، چاوخشاندنەوە بە ڕوداوە نوسراو و بیر لێ كراوەكانی جیهانی ئەمڕۆ، شتی نوێم دۆزیوەتەوە. كاتێك پێش سی ساڵ تەماشای جامخانەی كتێبفرۆشییەكانت دەكرد، تەنانەت كتێبێكت دەربارەی ماركس نەدەبینی، وەك جەستەیەكی مردو هەڵسوكەوتیان لەگەڵ ئەو فەیلەسوفە ئەڵمانییە دەكرد. ئەو هاومانابو بە شكستی وڵاتانی سۆسیالیستی و سۆڤیەت. بە پێچەوانەوە هەنوكە، ئێمە جۆریك برەودانی باوەڕپێنەكراو بە كتێبەكانی ماركس و كتێبەكانی دەربارەی ماركس دەبینین. ئاشنا دەبین بە وەرگێڕانی تازە و ئەو نوسراوانەی لە سەردەمی گەنجی لێیان بێ خەبەر بوین.

ئێمە هەوڵ دەدەین دوبارە ماركس و ئەنگڵس بدۆزینەوە و پەی بە پڕتواناییان ببەین. ماوەیەكی زۆر فیكری ماركس لە جوڵانەوەی كرێكاریی فەڕەنسا بۆ دو ڕەهەندی جیاواز لێك جیا دەكرایەوە. ئیمە تێیدا بیرمەندێكی دژەسەرمایەداری و خەباتی چینایەتییمان دەبینی و زۆر جار بیرمان دەچوەوە كە ئەو بیرمەندی كۆمۆنیزمە، ئەوەی ئەو ناوی دەنا (كۆمەڵگای بێ چین) یان تەنانەت (كۆتایی مێژوی سەرەتای كۆمەڵگای مرۆڤایەتی). یەك (كۆمەڵگای بێ چین) كۆمەڵگایەكی بێ ئیرادەسەپێن و بێئەوەی خەڵكی ژێر دەستە بن. كاتێك خێرا ئەو مەسەلەیە دەرك دەكرێت كە بیر لە نایەكسانی جۆراوجۆر (و نەك تەنیا داهات) بكەینەوە، كە لە تەقینەوەدایە و قەبوڵ نەكراوە. ئامانجی كۆمۆنیزم ڕزگاركردنی مرۆڤە. كەوایە بەدڵنیاییەوە (ڕۆژی وادەدراو) نییە، بەڵام لە ڕاستیدا شۆڕشێكە. ئایدیای گۆڕینی مێژوی مرۆڤایەتییە، كە هەر مرۆڤێك بۆ خۆی بڕیار دەدات بە تاك و كۆمەڵ، بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ژیان تێبكۆشێت و كاری خۆی دیاری بكات. لێرەدا بەشی سەرەتای مانیفێستی كۆمۆنیزم بیر دەهێنمەوە: (مێژوی هەر كۆمەڵگایەك تا ئەمڕۆ، تەنیا خەباتی چینایەتی بوە.) هەر وەك ماركس مەسەلەی وەرچەرخان و واقیعی، گۆڕینی شێوەی دروستبونی مرۆڤایەتی و ڕزگاریی (مرۆڤ) وەك لە سرودی ئینتەرناسیۆنالیزم جەختی لێ كراوەتەوە، دەخاتە ڕو. من پێم وایە دەبو ئەو دو ڕەهەندەی پێكەوە گونجاندبوایە و لە تێڕوانینی (دژایەتی) نەوەستابوایە و هاوكات بیری لە (دروستكردن)یش كردبایەوە. ئێمە بەگژ كۆمەڵگای سەرمایەداریدا دەچینەوە و هاوكات هەوڵ دەدەین شارستانییەت بگۆڕین. بێجگەلەوە، كێشەكانی ئێستا بەجۆرێكن كە ئێمە ناتوانین تەنیا دەسەڵات یان حكومەت بگۆڕین، ئێمە پێویستمان بە گۆڕانێكی ڕیشەیی و شارستانییەتە. ئەوەش دەڵێم، كاتێك سەركەوتنی بیرمەندانی وەك (ئالان بادیۆ، ئاتین بالیبار، فریدریك لۆردون، دێڤید گرابەر، بێرنارد فریو و هتد… و تەنانەت تۆماس پیكتی) دەبینین، كە هەر یەكەیان بە ڕێباز و لە سنوری خۆیاندا باسی ماركس و كۆمۆنیزم دەكەن، دەكرێت سەرسام بین كە كۆمۆنیستەكان و حیزبێك دەیەوێت بە كۆمۆنیستی بمێنێتەوە، خۆی لە ئەوانی دیكە زیاتر بە میراتگری هزرەكانی ماركس دەزانێت و كەمتر ئاماژە بە (كۆمۆنیزم) دەكات. هەر ئەو پارادۆكسە وایكرد من ئەم كتیبە بنوسم (هەوڵێكی دیكە هاوڕێیان)

* بەڵگەت چییە كە ئەمڕۆ ماركس بوەتە ڕۆژەڤ؟

– بێرنارد ڤاسور: من باسی زۆربەی كارە ڕوناكبیرییەكان دەكەم، بەڵام ئەگەر لە دوا خەباتی كۆمەڵایەتی و قەیرانی ڤایرۆسی كۆرۆنا بڕوانین، دوبارە سێبەری ماركس دەبینین. بایكۆتی درێژخایەنی كارمەندنی تەندروستی بەتایبەت نەخۆشخانەكان بیربهێنینەوە، من دروشمەكەیانم لە یادە: (حكومەت پارەكانی دەژمێرێت و ئێمە مردوەكان). دەتوانین ببینین ئەو هۆشدارییەی ئەمڕۆ لە جەرگەی بڵاوبونەوە پەنجە دەخاتە سەر چ حەقیقەتێك. ئەو دروشمە لە سەردەمی پێشو بەو مانایەبو كە تەندروستی (كاڵا) نییە. تۆ ناتوانی نەخۆشخانەیەكی حكومی هاوشێوەی كۆمپانیاییەكی ژێر سێبەری دیكتاتۆری ژمارە ببەی بەڕێوە، ئەوەی ئالان سوپیۆ ناوی دەنێت (سەروەری ژمارەكان). بۆ هێلەكە زەردەكان بگەڕێینەوە، نائارامی ژیان، هەژاریی كەسانێك كە كار دەكەن، بەڵام ناتوانن لە ڕێگای كارەكەیانەوە بژێوی ژیانیان دابین بكەن، هاتنەسەر جادە و مەسەلەی نایەكسانی و نوێنەرانی سیاسی دەستڕۆیشتوان و (هیچ نەبوانیان) خستەڕو. دەكرێت لێرەشدا سێبەری ماركس، بە دوبارە دانانەوەی سیاسەت لە ناوەندی تێفكرینی كۆمۆنیزمی ببینی. ئەوەی زۆر جار لە فەڕەنسا ناودەنرێت (نەمانی حكومەتی چینایەتی). نمونەی سێیەم، بزوتنەوەی خانەنشینی: هەمومان تێگەیشتن كە پرۆژەی حكومەت ئەوەبو ئێمە ماوەیەكی زۆرتر كاربكەین. ئەوە لە ڕژێمێكی سەرمایەداری واتا چەوساندنەوە درێژخایەنترە. واقیعییەتی ژیانی دورودرێژتری مرۆڤ بوەتە پارویەك بۆ قازانجی زیاتر. لێرەشدا سێبەری ماركس و هزرەكانی دەربارەی كۆمۆنیزم دەردەكەوێت. تەنیا لە ناوەندەكانی ڕوناكبیری باسی ئەو دیاردەیە ناكرێت، ئەمڕۆ ئەو هزرانە لە ناو بزوتنەوە كۆمەڵایەتییەكانیش چەكەرە دەكەن. هەمو ئەوە وادەكات من بڵێم ئەمڕۆ كۆمۆنیزم بوەتە بابەتی ڕۆژەڤ.

* هەر وەك گیرۆدەی تەندروستی و كێشەكانی ئاو وهەواین. تۆ وتارێكی كورتت لە هومانیتە بە ناوی (بیركردنەوە لە جیهانی نوێ، دوای سەرمایەداری) بڵاو كردوەتەوە. چۆنچۆنی قەیرانی تەندروستی و ژینگە بە پەڕینەوە لە سەرمایەداری دەخەیتەڕو؟ چۆن دەتوانی لە سەردەمی بەجیهانیبونی نیولیبراڵ بە مەنزڵی بگەیەنیت؟

- بێرنارد ڤاسور: دەربارەی ڤایرۆسی كۆرۆنا و زۆرتر دەربارەی دواڕۆژ قسە كرا، من بە نۆرەی خۆم باسی (سیستمی داهاتو)، واتا دوای سەرمایەداریم كرد. ئەو خەباتەی ئێستا بۆ چونە دەرەوەیە لە سەرمایەداری، كە ماركس بە كۆمۆنیزم وەسفی دەكات، نەك ئاسۆیەكی دورە دەست، نەك ئایدیالێكی سەر سوڕهێنەر یان مۆدێلێكی كۆمەڵایەتی كە وێنای كۆمەڵگایەك لە داهاتو هاوشێوەی گەڵاڵەیەكی گەشتیاریی دەخاتەڕو. بەمەش بیرۆكەی چونە دەرەوە لە سەرمایەداری، هاواتایە بە شارستانییەتی نوێی لە سەر هەڵداندا.

پسپۆڕانی ئەو نەخۆشیانەی لە ئاژەڵانەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێنەوە، بۆ ڕونكردنەوەی بڵاو بونەوەی ڕەوتی بەرهەمهێنانی مۆدێرنی سەرمایەداری دەبەنە ژێر پرسیارەوە. لەگەڵ ئەوەشدا هەنوكە سەرمایەداری بێ هیچ بەربەست و كۆنتڕۆڵێك، زیاتر لە هەر سەردەمێكی بەرهەمهێنانی دیكە، بە پڕتاو بە سەر كۆمەڵگاكاندا زاڵ دەبێت. سەرمایەداری ناتوانێت لەم ڕێگا بێتێكهەڵچونە بەرپرسیارێتی خۆی بشارێتەوە یان پوش بە سەری بكات و ئێمە دەتوانین وەك ماركس لە كاتی خۆیاندا بیانبەینە ژیر پرسیارەوە.

هەمومان ئەو پەتایە دەبینین كە بە بڵاوكردنەوەی نەخۆشی مردن، جیهانی كردوەتە ئامانج و ڕەوشی بەئازار و كوشندە دەسەپێنێت. ئەگەر بمانەوێت بێ ترس درێژە بەژیانی خۆمان بددەین، دەبێت پێش بەو سڕینەوەی شارستنییەتە بگیردرێت. لەودیو بەجیهانیبونی سەرمایە، واتا خەونی شێتانە ئامێزی سەپاندنی ڕەوشی ژیانی خۆرئاوایی بە سەر هەمو تۆپی زەویدا، بنچینەییترین دیاردەكانی سەرمایەداری دەردەكەون: ئیرادەی چاوبرسی دەسەڵات، پێشبڕكێی بێبەزەییانە، نایەكسانی، فتیشیزمی پارە (پارەی ئایینی). لەمێژە ئاگامان لەو مەسەلانەیە، بەڵام ئەمڕۆ بە شێوەی ڕاچڵەكێنەری تەشەنە كردو دەبینرێن. لێرەشدا دەرچون لە سەرمایەداری خاڵێكی هاوبەشی باشە. سەرەنجام، كارەساتەكانی ژینگەمان لە پێشە و ئەوانیش دەبینرێن: گەرمبونی زەوی، كڵاوە جەمسەرییەكان و یەخچاڵە سروشتییەكان لە تواندنەوەدان، سەرچاوە سروشتییەكان كەم دەبنەوە. بۆ هەمو ئەوانەش، دەرچون لە سەرمایەداریی زەرورییە.

* ئایا سەرمایەداری بە پێشكەوتنی بازاڕی سەوز، دەیەوێت خۆی بكات بەدۆستی ژینگە؟

– بێرنارد ڤاسور: من لە كتێبەكەی خۆمدا دەری دەخەم، كە سەرمایەداری سەوز چاوەڕوان نەكراوە. لە واقیعدا هەوڵێك بۆ ئەنجامدانی بە بازاڕكردنی سەوز لە دەوروبەری ژینگەدا بەڕێوەیە، بەڵام سەرمایەداری ناتوانیت شوێنكەوتنی قازانج و پابەندبونی ژینگە پێكەوە بسازێنێت: چالاكی هەزاران كۆمپانیای تایبەتی بەكۆنتڕۆڵكردنی كۆمەڵایەتی تەبا نییە بە ڕەچاوكردنی ستانداردە ژینگەییەكان، بە هەمان شێوە قازانجبەخشی دارایی كە لە بنچینەدا كارێكی ماوەكورتە و تەنیا بە هاوسەنگی سروشتی بە سەر ڕوی زەوی درێژماوەدا مەیسەر دەبێت. ئەگەر ماركس لە خوێندنەوەی سەدەكانی نۆزدەیەم و بیستەم ڕزگار بكەین كە سەپێنرابون – خوێندنەوەیەك كە سەرەتا لە لایەن سۆسیال دیموكراسی ئەڵمانیا و پاشان سۆڤیەتی ئینتەرناسیۆنالی سێیەم زاڵبو – دەقە تەواو سەرەتاییەكانی ماركس دەدۆزینەوە. جۆن بیلام فۆستەر لە كتێبی (ماركس لایەنگری ژینگە) بەتێروتەسەلی باسی ئەو بابەتە دەكات. ئەو بەرهەمهێنەرانە لە كارەكانی ماركس دا نادۆزینەوە كە دەیاندەینە پاڵی، بە پێچەوانەوە، ماركس لە چەندین دەقی كتێبی سەرمایەدا باسی هاوسەنگی لە سروشتدا دەكات، بەڵام ئەوە هەمان شتە كە لە سۆڤیەت لە ستاخانۆڤیزم – لە ستایشكردنی كرێكارێكدا هات – لە تێفكرینی ئەوەوە وەرگیراوە. هەر بۆیە دەڵێم كۆمۆنیزم داهاتوی هەیە، بەو مەرجەی لە نەریتەكانی ڕابردو ڕزگاری بێت. دەبێت ماركسی بیرمەندی كۆمۆنیزم، لە ماركسی خەباتی چینایەتی جیا بكەینەوە.

* دەربارەی (ڕزگاربونی كۆمۆنیزم لە ڕابردوی خۆی) تۆ پێداگریی لە سەر ئەو واقیعییەتە دەكەی كە زۆر جار سۆسیالیزم و كۆمۆنیزم بەهەڵە بەیەك دەزانرێت، مەبەستتان چییە؟

– بێرنارد ڤاسور: لە ڕاستیدا، نائاساییەك – فێڵێكی مێژویی – لە پێشكەوتنی بزوتنەوی كرێكاریی و كۆمۆنیستی دا هەیە. دەیڵێمەوە: ماركس و ئەنگڵس بیرمەندی كۆمۆنیزمن، بەڵام وشەی سۆسیالیزم بو بۆ ماوەی دو سەدە زاڵ بو، هەم لە سۆسیال دیموكراسی ئەڵمانیا و هەم لە سۆسیالیزمی سۆڤیەت. ئەمڕۆ ئەم دو وشەیە بە هاومانا دادەنرێن. ئایا ماركس ناساندونی؟ من پیم وا نییە و هەوڵ دەدەم پیشانی بدەم. ماركس و ئەنگڵس لە ساڵی (1848)، مانیفێستی حیزبی كۆمۆنیستییان نوسی. دوای ئەوە ئیمە خوازیاری سۆسیالیزم بوین، پێم وایە هەر دوك لە ڕوی ئامانج و ویست و میكانیزمی سیاسییەوە لێك جیاوازن. بۆ نمونە، سۆسیالیزم وەك داینەمۆی بزوێنەری كۆمەڵایەتی ئازار بەدەست باوەڕی خۆی بە دەوڵەت دەبینێت، بەڵام كۆمۆنیزم وانییە. هەرگیز كۆمۆنیزم لە سەر بنچینەی بیروباوەڕی ماركس تاقی نەكراوەتەوە.

* بەڵام چۆن دەكرێت كۆمۆنیزم دوای سەرمایەداری، یەكەمین مەرجەعی گۆڕانكاریی بیت؟

– بێرنارد ڤاسور: فۆكۆمایا لە ساڵی (1992) لە كتێبی (كۆتایی مێژو و دوا مرۆڤ) وێنای جیهانێك دەكات كە تێیدا سەرمایەداری سەركەوتوانە دەگاتە (پێكەوەژیانی تەك بە تەك)ی ئابوری بازاڕ و دیموكراسی پەرلەمانی. سەردەمی ئەو جۆشوخرۆشە كۆتایی پێ هاتوە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو هزرە بوەتە بار بەكۆڵی خەباتی كۆمەڵایەتییەوە كە گوایە كۆمۆنیزم لە سەدەی بیست هەڵوەشاوەتەوە. كەوایە ئەگەر كۆمۆنیزم مردبێت، هیچ شتێكی دیكە جگەلە سەرمایەداری نابێت. بە شێوەیەكی جدی ئەوە تەواوی بزوتنەوە كۆمەڵایەتییەكانی پەك خستوە و دەیانخاتە سەنگەری بەرگرییەوە. تەنیا دەتوانین لە (بەرهەڵستی)كردنی داكۆكی لە خۆمان بكەین و هیچمان (بۆ) پێشنیاز نییە. لەو باوەڕەدام ئەگەر یەكێك بڕیار بدات بە هەمان شێوەی ماركس باسی كۆمۆنیزم بكات، دەتوانێت هەمو شتێك بگۆڕێت. ماركس لە كتێبی سەرمایەدا دەنوسێت: (كۆمۆنیزم شێوەی لە سەروتری كۆمەڵگایە كە گەشەكردنی تەواو و ئازادی هەر تاكێك، بنەمای بنچینەییەكەیەتی) بەڵام ئەگەر تەماشای ئەوە بكەین لە سەدەی بیستەم ڕوی داوە، لە ڕاستیدا شتێك كە پێی دەگوترا كۆمۆنیزم، دەبوایە ناو نرابا (شكستی وڵاتانی سۆسیالیستی) و هیچ پێوەندییەكی بە (گەشەكردنی تەواو و ئازادی هەر تاك)ێكەوە نەبو. لۆسین سو لە بەرگی یەكەمی كتێبی كۆمۆنیزم (2018) بەردی بناغەیەكی داناوە كە دەتوانین لەو بارەیەوە ئیلهامی لێ وەربگرین. بە فۆكس خستنەسەر جیهانیك كە دەورەی داوین، دەبێت سود لە بۆشایی و بنبەستی فیكری سەرمایەداری وەربگرین. كاتی ئەوە هاتوە ماركس و كۆمۆنیزم بكەینە باسی ڕۆژەڤ و دوبارە لە نوێوە ئەم هزرە بنوسینەوە كە مرۆڤایەتی دو ڕێگای لە بەردەمە. ئێمە تا ئەبەد مەحكوم بە سەرمایەداری نین. ڕێگای دوەم، واتا ڕزگاربونی مرۆڤ كە پێش سێ سەدە ناو نراوە كۆمۆنیزم، داهاتوی هەیە.
سەرچاوە/ كوردستانی نوێ