سۆران حەمەڕەش
هیچ مێژویەك هێندەی مێژوی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست ئاڵۆز نیە، جگە لە هۆكاری بە سیاسی كردنی بابەتەكە، هۆكارێكی سەرەكی تر ئەوەیە كە لە سەردەمانێكدا ئەو ناوچەیە سەنتەری شارستانیی مرۆڤ بوە و شوێنێكی دەوڵەمەند بوە بە سامان و كەڵتور، بۆیە چەندین نەتەوەی جیاواز و لە شوێنی جیاوازەوە، بە مەبەستی داگیركرن و نیشتەجێبون ڕویان كردۆتە ئەو ناوچەیە و هەر نەتەوەیەكی نوێ ویستویەتی لەو ناوچەیەدا جێگیر ببێت و پاش ماوەیەك هەوڵی داوە ناوی شوێنەكان بگۆڕێت و زمان و فەرهەنگی خۆی بسەپێنێت. ئەمە بوەتە هۆی ئەوەی كە كاتێك لێكۆڵەرێك كە سەیری بەڵگەنامە مێژوییەكان دەكات، ئەگەر بە وردی ئاگاداری ئەو پرۆسەیە نەبێت، هەندێك جار دەرئەنجامی هەڵە و پەلە سەبارەت خەڵكەكە و مێژوەكەی بدات.
یەكێك لەو بابەتانەی كە توشی ئەم كێشەیە بوە و مایەی سەرنجە و زۆر ئاڵۆزە، بابەتی ناسنامەی كریستیانەكانی كوردستانە. ئەمڕۆ كریستیانەكانی كوردستان بە ئاشوری/ئاسوری/ئاتوری، ئارامی، كلدانی، كورد، كلدوئاشوری... ناو دەهێنرێن و ئەمە بوەتە مایەی سەرلێتێكدان سەبارەت ناسنامەی ئەو خەڵكە.
دەبێت سەرەتا ئەوە بزانرێت كە پێش هاتنی ئاینی كریستیانیی، كۆمەڵێك خێڵ و نەتەوەی سامی لە ڕۆژئاوا و باشوری ڕۆژئاوا ڕویانكردۆتە ناوچەی مێسۆپۆتامیا و دەوروبەری، ئەو خەڵكانەش لە ڕوی زمانەوە خزم بون و بە زمانێكی سامی قسەیان كردوە لە ژێر ناوی جیاوازی ئەكەدی، ئارامی، ئاموری، ئاشوری، كلدانی،... دا ناسرابون. واتە چەند هەزار ساڵێك پێش هاتنی كریستیان خەڵكی جیاواز لە ناوچەكەدا ژیاون و خەڵكە ڕەسەنەكە كورد بوە.
ئاینی كریستیانی لەلایەن پێغەمبەر عیساوە دانراوە و سەرەتا تێكستە كریستیانییەكان بە زمانی ئارامی نوسرابون. زمانی ئارامی زمانێك بوە كە لە سەردەمی ئاشوریەوە بو بوە زمانی نوسین لە ناوچەكەدا و دواتر تا ڕادەیەك ڕۆڵی ئەمڕۆی زمانی ئینگلیزی دەبینی. بۆیە عیسا كە خۆی بە ڕەگەز جو بوە، بەو زمانە نوسیویەتی و تێكستەكانی دوای خۆشی بەو زمانە بڵاوكراونەتەوە. واتە قسەكردن بە زمانی ئارامی ئەوە ناگەیەنێت كە ئەو كەسە ئارامییە، بەڵكو زمانی ئارامی بۆ چەندین سەدە، بە شێوەیەكی بەرفروان زمانی نوسین بوە، بۆیە بوەتە زمانی بڵاوكردنەوەی ئاینی كریستیان و تەنانەت بەشێك لە ئاینی مانی و تەوراتیش هەر بە ئارامی نوسراوە.
هەر دەستبەجێ دوای لە خاچدانی عیسا و لە سەدەی یەكەمی زاییندا هەندێك لە دەست و پێوەندەكانی عیسا ڕودەكەنە بەشە جیاوازەكانی كوردستان بە مەبەستی بڵاوكردنەوەی ئاینەكە. بڵاوكردنەوەی ئاینەكە تەنها لە ناو یەك نەتەوەدا نەبوە و هەوڵ دراوە ئاینەكە بە ناو هەمو خەڵكەكەدا بڵاوبكرێتەوە جا ئەو خەڵكە ئارامی، كلدانی یان كورد بوبێتن. بۆیە یەكێ لەو سێ كەسەی كە لە سەدەی یەكەمی زاینیدا، واتە دو هەزار ساڵ لەمەوبەر، لە كوردستاندا ناویان هاتوە و بونەتە كریستیان ناوەكانیان كوردی بوە. لە كۆڕی پاشای هەزەبانی هەولێردا دوكەس ناویان هاتوە؛ یەكێكیان ناوی زەردەشت و ئەوی تریان كوردەوا بوە. لە ناوچەی گەرمیان/كەركوكدا لاوێك دەبێتە كریستیان بە ناوی دۆستی. هەروەها یەكەم قەشەی باڵا و دەسەڵاتداری كریستیان كە لە مێژودا ناوی هاتبێت لە هەولێر لە سەدەی یەكەمدا بوە، واتە دو هەزار ساڵ لەمەوبەر، ئەو قەشە باڵایە ناوی 'پاكیزە' بوە كە ناوێكی كوردییە. پاكیزە خۆی سەرەتا كۆیلەی موغێك بوە و دوای وازهێنان لەئاینەكەی خۆی، ڕوی كردۆتە ئاینی كریستیان. وا دەردەكەوێت ئاینەكە لە سەرەتادا خەڵكە هەژارەكەی بۆ خۆی ڕاكێشابێت.
ئەی باشە بۆ ئەمڕۆ هەندێك لە كریستیانەكان بە ئاشوری دەناسرێن؟
ئەوەی كە مایەی سەرنجە، بەڵگەی مێژویی لە ئارادا نیە كە نیشانی بدات ئەو ناوە بە تایبەت بۆ ئاماژەكردن بە خەڵكێكی كریستیان بەكارهاتبێت. هەتاوەكو ساڵی ١٩١٠ بەڵگەیەك ناكەوێتە بەرچاو كە ئاماژە بە خەڵكێكی كریستیان بكات بە ئاشوری. یەكەم كەس كە ئەو ناوەی بۆ ئاماژەكردن بە هەندێك لە كریستیانەكان بەكارهێناوە نزیكی سەد ساڵ لەمەوبەر، كابرایەكی ئینگلیز بوە بە ناوی ویگرام. ویگرام لێكۆڵەرێكی كارامە بوە و كتێبێكی سەبارەت بە كریستیانەكان نوسیوە و هیچ مەبەستێكی نەبوە لەو كارەی، ئەو ویستویەتی ناوێك بەكاربهێنێت بۆ ئاماژەكردن بە كریستیانەكانی ڕۆژهەڵات كە سەر لە خوێنەری ئینگلیزی تێك نەدات و كار ئاسانیان بۆ بكات، كە خوێنەری كتێبەكەی بون. بۆیە ویگرام سەبارەت هەڵبژرادنی ئەو ناوە دەڵێت
"نوسەر بە درێژایی ئەم كتێبە بۆ كڵێسای مەبەست، ناوی "ئاشوری" بەكار هانیوە. هەرچەندە هیچ بەڵگەیەكی مێژوی نیە بۆ ئەم ناوە، بەڵام ئەو ناوە هەمە جۆرانەی كە بەكارهاتون لەلایەن نوسەرە جیاوازەكانەوە وەك (كریستیانە "شەرقیەكان"، فارسەكان، سوریەكان، كلدانیەكان، نەستۆریەكان) هەمویان لەبەر هۆی هەمەجۆر، سەر لە خوێنەری ئینگلیز تێك دەدەن".
ئەبێت ئەوە بزانرێت، وشەی (سوری) كە لە سەردەمی یۆنانیەكانەوە بەكارهاتوە، لە بەڵگەكاندا ماناكەی ڕون نیە، لەبەر ئەوەی كە سترابۆ دو هەزار ساڵ لەمەوبەر بۆ ئاماژەكردن بە خەڵكی كەپەدۆكیا بەكاری هێناوە كە بە زمانێكی هیندۆئەوپی قسەیان كردوە. بەڵام بە گشتی ئەو خەڵكانەی كە سەرچاوە ئیسلامیەكان بە ئارامی ناویان دەهێنێت، لای یۆنانیەكان بە (سوری) ناوهینراون و ئەمڕۆ هەندێك لە خەڵكەكە لە زمانی یۆنانیەوە بۆ ئاماژەكردن بە زمانەكەی خۆیان دەڵێن (سریان).
واتە ویگرام خۆی دەڵێت كە مەبەست لە داهێنانی ناوی "ئاشوری" بۆ ئەوە بوە كە سەر لە خوێنەر تێك نەچێت دەنا مانای مێژویی نیە.بەڵام دوایی ئەم ناوە بۆ مەبەستی سیاسی سودی لێ وەرگیراوە.
دەسەڵاتدارانی ئینگلیز لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا دەیانویست سود لە هەندێك لە كریستیانەكانی كوردستان وەربگرن و بۆ مەبەستی پتەوكردنی دەسەڵاتی خۆیان بەكاریان بهێنن بەو جۆرە لە كوردیان جیابكەنەوە. ئەوەتا مەیجەر سۆن كە خۆی ڕۆڵی سیخوڕێكی ئینگلیز و دوایی حاكمی ناوچەی سلێمانی بینیوە، لە نزیكی ساڵی ١٩١٢ دا ئەم ئامانجە بە قسەكانیەوە دەردەكەوێت كاتێك كە دەڵێت "زمانی ئەم ئاسوریانە، هەندێك جار پێی دەڵێن سریانی نوێ یان ئارامی، ئەم زمانە ماوەتەوە و قسەی پێ دەكرێت، ئێستاكە لەلایەن زۆرینەی خەڵكەكەوە كە موسڵمانن لە ناوچەی دەشتی سێرتدا بە زمانی كریستیانەكان ناسراوە. هەرچەندە ئەوان خۆیان بە كورد دەناسێنن، بەڵام ڕەگەزیان كلدانیە". سەرنج دەدرێت كە مەیجەر سۆن بە ئاسوری ناویان دەهێنێت، لە هەمان كاتدا بە كلدانیان لە قەڵەم دەدات، ئەمجا خۆی دان بەوەدا دەنێت كە ئەوان خۆیان بە كورد دادەنێن، كەچی سۆن لە هەزاران كیلۆمەترەوە هاتوە و ئەو لە خۆیەوە بێ لێكۆڵینەوە دەڵێت نەخێر ئەوان كورد نین. ئەمجا سۆن بەردەوام دەبێت و دەڵێت "لە كوردستانی باشور و لە كوردستانی ئێراندا، لەوێ كە كورد و كلدانیەكان جلوبەرگی وەك یەكتری لەبەر دەكەن و بە خۆشحاڵیەوە خۆیان بە هاوخوێن دادەنێن، كریستیانەكە زۆربەی جار بەینی زۆر خۆشە لەگەڵ دراوسێ جەنگاوەرەكەیدا [سۆن لێرەدا مەبەستی لە كوردە]". سەرنج دەدرێت كە دیسان جارێكی تر، كە كریستیانەكان خۆیان بە كورد داناوە، ئەمجارەیان مەیجەر سۆن بە كلدانیان دادەنێت.
ئەو هەوڵەی ئینگلیزەكان هەندێك جار شێوەیەكی خراپتری وەرگرتوە و بوەتە هۆی دروستكردنی شەڕ و كێشە و جیاوازی لە نێوان كورد و كریستیاندا. كە نمونەی ئەوانە كوشتنی مار شەمعون بو لە لایەن سمكۆوە كە بە دڵنیایی ئەوروپییەكان ڕۆڵیان لە دروستكردنی ئەو كێشەیەدا زۆر هەبوە. تەنانەت ئینگلیزەكان ئافرەتێكی ئاشوریان كردە نوێنەری ئاشورییەكان لە ولاتی بەریتانیا بە ناوی سورمە خانم، هەمان ئەو ئافرەتەی كە پشێتر لە شاری بەغدا هەوڵی كوشتنی سەی تەهای شەمزینی دابو. بەو جۆە ئامانج و هەوڵی ئینگلیزەكان زۆر جار بوەتە هۆی دروستكردنی كێشەیەك كە پێشتر لە نێوان بەشەكانی كۆمەڵگەكەدا نەبو بو.
مرۆڤ كاتێك ئەم تۆمارانە دەبینێت، پێكەنینی بە هەندێك لە لێكۆڵینەوەی ئەوروپیەكانی سەدەی بیستەم دێت، كە بە داخەوە زۆر جار خوێنەری كورد وەك قورئان مامەڵە لەگەڵ كارەكانیان دەكات و دەرك بەم بێ مانایی و مەرامە سیاسیانە ناكات.
لە هەمان كاتدا بەشێكی زۆر لەو كرسیتیانانە لە سەدەی نۆیەمی زاینی، واتە نزیكی هەزار و دو سەد ساڵ لەمەوبەر لەلایەن مێژونوسی ئیسلامی، مەسعودیەوە ئاماژەیان پێكراوە و مەسعودی لە ئاماژە بە بەشە جیاوازەكانی كورد دەڵێت "تێیاندا یەعقوبییە و هەیانە جۆرقانییە و ئەوانە كریستیانن، شوێنی ژیانیان لە دوای ناوچەی موسڵ وشاخی جودیە".
واتە بەشێكی زۆریان لە سەردەمی ئیسلامدا بە كورد دانراون و وەك ڕونكرایەوە ناوی ئاشوری بۆ ئاماژەكردن بە كریستیانەكانی كوردستان، لە سەدەی بیستەمدا دەستیپێكردوە و ئینگلیزەكان سودیان لێ وەرگرتوە و لە هەمان كاتدا و لەگەڵ تێپەڕبونی كاتدا، هەندێك لە كرسیتیانەكان پێیان خۆش بوە كە خۆیان بگەڕێننەوە بۆ پاشا ئاشورییەكان و ڕابردویەكی شكۆمەدانە بۆ خۆیان دروست بكەن.
بە كورتی و بە كوردی، ئەو خەڵكە كریستیانانەی ئەمڕۆی كوردستان هەندێكیان بە ڕەگەز كوردن و ئاینەكەیان ئاینی كریستیانە و زمانی ئارامیش دەزانن و هەندێكیان زمانی كوردیشیان بیرچۆتەوە. هەندێكی تریان ئارامی و كلدانین و زۆرێك لە سەرچاوە كریستیانەكان هەتاوەكو سەرەتای سەدەی بیستەم هەر بە ناوی مەزهەبەكەیانەوە ئاماژەی پێ دەكردن و پێیان دەگوترا نەستۆرییەكان. واتە لە ڕوی ڕەگەزەوە كرسیتانەكان دەشێت كورد، ئارامی و كلدانی بن و ناوی ئاشوری ناوێكی نوێیە بۆ ئاماژەكردن بەو خەڵكە و قسەكردن بە زمانی ئارامی ئەوە ناگەیەنیت كەسەكە ئارامیە، بەڵكو لە ڕابردودا زمانی ئارامی زمانی ئاینەكە بوە.
سەرەڕای ئەوەش، ئارامی و كلدانیەكانی كوردستان هەردو كەوتبونە ژێر كاریگەریی فەرهەنگی كوردیەوە، ئەوەتا لیلیان كە لە نزیكی ساڵی ١٩١٤ ز دا ئەو كاتە تازە دەستەواژەی "ئاشوری" هاتۆتە گۆڕێ و لە كتێبێكدا سەبارەتیان دەڵێت "فۆلكلۆری ئاشوری زۆر لە ژێر كاریگەری كوردەكاندایە؛ ئەوان گۆرانی كەمیان هەیە و هەمیشە ئارەزوی گوتنەوەی گۆرانی كوردی و گێڕانەوەی چیرۆكی كوردی دەكەن".
ئەم قسەیەی لیلیان هەر لە خۆیەوە نیە و ئەمرۆش جل و بەرگ و مۆسیقا و هەڵپەڕكێی ئەوانەی كە خۆیان بە ئاشوری دادەنێن، هەر كوردییە.
ئەوەی كە مایەی سەرنجە ئەمڕۆ كورد ئەم ئاینە كەمتر بە یەكێك لە ئاینەكانی خۆی لە قەڵەم دەدات، لە كاتێكدا كە چەندین كەسایەتی كورد لە ڕابردودا لەو ئاینەدا پلە و پایەی بەرزیان وەرگرتوە و كورد ڕۆڵێكی گرنگی لەو ئاینەدا بینیوە. وەك یوسف شارەزوری كە قەشەی باڵای گەرمیان بوە و جوبرائیل شارەزوری كە هەردوكیان لە سەدەی نۆیەمی زایینیدا و لە مێژوی كریستیانیدا ناویان هاتوە. واتە زۆر پێش لە هەزار و دو سەد ساڵ لەمەوبەر ئەوان كەسایەتی پایەبەرز بون لەو ئاینەدا. بەجۆرێك بە مەبەستی بڵاوكردنەوەی ئەو ئاینە هەندێك جار قەشەی كریستیان لە كوردستانەوە چونەتە یەمەن و تەنانەت وڵاتی چینیش. هەروەها پێش هاتنی ئاینی ئیسلام، هەردو هەولێر و گەرمیان، دو سەنتەری گرنگی ئاینی كریستیان بون لە ناوچەكەدا.
لە ڕاستیدا زۆرینەیەك لە كریستیانەكانی كوردستان كوردن و لە ڕابردوشدا بە كورد لە قەڵەم دراون، بەڵام لە سەرەتای سەدەی بیستەم و دوای تێكدانی مێژوی ناوچەكە، هەندێك لە كریستیانە كوردەكان توشی گومان بون لە ڕەگەزی خۆیان. لە ژێر هەمان كاریگەرییدا هەندێك جار كورد بە ڕونی ئەو ئاینە بە ئاینی خۆی دانانێت لە كاتێكدا كە پێش هاتنی ئاینی ئیسلام ئەو ئاینە بە تەواوی لە ناو كورد دا بڵاوبوەتەوە و بە سەدان كەنیسە لە لادێ و شارەكانی كوردستاندا هەبوە و گەر كورد ئاینی ئیسلام بە ئاینی خۆی دابنێت، ئەوا ئاینی كریستیان نزیكی شەش سەد ساڵ پێش ئیسلام لە كوردستاندا ئاینی بەشێكی زۆر لە كورد بوە و كاتێك كە پاكیزەی هەولێری كورد قەشەی باڵای ئاینی كریستیان بوە لە شاری هەولێردا، ئەڵمان و ئینگلیز و فەرەنسی و زۆر نەتەوەی تری ئەمڕۆی ئەورپا، ئەو ئاینەیان هەر نەبیستبو كە ئەمڕۆ خۆیان بە خاوەنی دادەنێن و بگرە بە ناوی نەتەوەیی ئەمڕۆوە نەدەناسران. وەك باسكرا لە ڕوی مێژوییەوە، ئاینی كریستیان بۆ كورد هاوشێوەی ئاینی ئیسلامە، هەردوكیان لە دەرەوەی كوردستانەوە هێنراونەتە ناو كورد، بەڵام كورد ڕۆڵی لە هەردو ئاینەكەدا بینیوە و جێگە پەنجەی لە سەر ئەو ئاینە و مێژوكەی هەیە. بۆیە هەڵە نابین كە بڵێین ئاینی كریستیان یەكێكە لە ئاینەكانی كورد و بەشێك لە مێژو و فەرهەنگی كورد، بەو ئاینەوە گرێدراوە.
تێبینی:
هەر وەك سەرنج دەدەیت، لەم بابەتەدا سەرچاوە دانەنراوە، هۆكارەكەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەم بابەتە بە وردی لە كتێبەكەمدا "كورد كێیە؟" باسكراوە و سەرچاوە و تەنانەت پەڕەی كتێبەكان لەوێدا دانراون و ئەمەی ئێستا پوختەیەكی بابەتەكەیە و لە كتێبەكەدا بابەتەكە زۆر بە وردتر ڕونكراوەتەوە و تێیدا زانیاری زیاتر و سەرچاوەی زیاتر خراوەتەڕو. بۆیە گەر دەخوازیت زیاتر بچیتە قوڵایی بابەتەكەوە، بەشی " كێشەی تێكەڵكردنی ناوی كریستیانەكانی كوردستان" لە كتێبەكەم "كورد كێیە؟" دا بخوێنەرەوە. جگە لەوەش دەمەوێت بڵێم كە من بە هیچ شێوەیەك دژی ئەو هەنگاوە نیم كە لە ئەنجامیدا هەندێك لە كریستیانەكان خۆیان بە ئاشوری لە قەڵەم دەدەن، بەڵام وەك مێژونوسێك بە مافی خۆمی دەزانم كە بەپێی بەڵگە مێژوییەكان لێكدانەوە بۆ ڕوداوەكان بكەم و لە هەمان كاتدا ڕێزی بڕیاری ئەوان بگرم لە هەڵبژاردنی ئەو ناسنامەیەدا، كە بۆ خۆیانی بە گونجاو دادەنێن.