وەرگێڕانی لەعەرەبییەوە: بابان حەمە 

بە درێژایی مێژو، ژمارەیەك بێباوەڕ دەركەوتون كە باوەڕبوونیان بەئاینە ئاسمانییەكان رەتكردۆتەوە، هەندێكیان توانیوانە لەمێژوی عەرەب و ئیسلامدا ناویان تۆمار بكەن، سەرەڕای ئەوەی مێژونوسان هەوڵی ئەوەیان داوە زیاتر ناوی ئەو كەسانە دەربخەن كە باوەڕدار بوون و ئەوانەش پشتگوێ‌ بخەن كە بێباوەڕبوون، نەك هەر ئەوە، بەڵكو هەستاون بە لەناوبردنی كتێبەكانیان، تا بیروباوەڕیان بۆ هەمیشە تیاچێت.. 
 سەرباری ئەمەش هەندێك لەو بێباوەڕانە توانیویانە لەناو مێژووی عەرەبی و ئیسلامیدا بوونیان هەبێت و ناوبردن و وەبیرهێنانەوەشیان بەردەوامە، لەم نووسینەشدا ناودارترینی ئەو بێباوەڕانە لە مێژوی ئیسلامدا دەناسێنیین، لەگەڵ هەندێك لە بەرهەم و نووسین و بیروباوەڕیان.


گرنگترین ئەو كتێبانەی باسیان لە دیارترین بێباوەڕانی مێژوی ئیسلام كردووە

كتێبی (مێژووی بێباوەڕیی لە ئیسلامدا) كە نووسەرەكەی عەبدولڕەحمان بەدەوییە، زانیاری كۆكردۆتەوە لەسەر ناودارترین بێباوەڕەكان و تێیدا چۆنێتی بیركردنەوەیانی تێدا شیكردۆتەوە، تێیدا هەموو شتەكانیان بەبێ‌ لایەنانە دەخاتە ڕوو، نووسەر نە بەرگری لەبیركردنەوەیان دەكات و نە دژیشیانە، تەنها دەیەوێت بیركردنەوەی ئەو بێباوەڕانە لە ژیانیان و بوونیاندا بەڵگەدار بكات، چونكە بەشێكن لە مێژوو، پاشان بەشێكن و دروستكاری رەوتێكی ئایدیۆلۆژی، كە دژبوون لەگەڵ بیرباوەڕی ئەو شێخانەی بەرگریی لە ئایین دەكەن.
عەبدولڕەحمان بەدەوی لە كتێبەكەیدا بەو چەشنە پێناسەی بێباوەڕ دەكات كە نكوڵی لە بوونی خودا دەكات، هەر لەكتێبەكشیدا باسی جیاوزاییەكانی نێوان جوڵانەوە بێباوەڕییەكانی خۆرهەڵات و هاوتاكەشی لە خۆرئاوا دەكات.
لە باسكردنی بێباوەڕیی رۆژئاواشدا، دەڵێت: ئەوان دژایەتی بوونی خودا دەكەن، لەكاتێكدا بێباوەڕان لەخۆرهەڵات دژی پێغەمبەرایەتیی و هەموو جۆرە بیركردنەوەكی پێغەمبەرانەن، چونكە پێیان وایە یەكتاپەرستی و باوەڕ لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە بنەمای پێغەمبەرایەتی بنیات دەنرێت، بەڵام پرسەكە ئەمەیە چیی وای لەو بێباوەڕانە كردووە كە وەك شێوانێكی فكریی بشێوێن و ببنە دژی ئەو بیركردنەوانەی باس لە بونی خودا دەكەن؟
لەم چەند بڕگەیەی دێت، هەمو ئەمانە دەخەینە ڕوو: 

بۆچوونی دیارترین بێباوەڕ لە مێژووی ئیسلامدا

یەكەم: ئیبن ئەلڕاوندی

نووسینەكە لەسەر ئیبن ئەلڕاوندی زۆر درێژ ناكەینەوە، تەنها ئەوە دەهێنینەوە یاد، ئەو لە دژگەرەكانی ئاینە بە شێوەیەكی گشتی، دژی قورئان و ووتەكانی پەیامبەری ئیسلامیشە. ئەمەش دەیكات بە كەسە هەرە دیار و ناودارەكانی بێباوەڕان بە درێژایی مێژوی ئیسلامی.

ئەبوبەكر محەمەد بن زەكەریا رازی (ناسراو بە ئەبوبەكری رازی)
رازی بە كارامەییەكانی لە بواری پزیشكی و كیمیا دا بەنێوبانگ بوو، لەو كتێبانەشی كە دژ بە پێغەمبەرایەتی و ئاینە ئاسمانییەكان نوسیوونی، بریتین لە (العلم ألإلهي) و (مخاریق النبوة).
ئەو زانیاریانەش كە لەسەر ئەبوبەكری رازی هەن، تەنها ئەوانە نیین لەسەر زاری خۆیەوە پێمان گەیشتووە، بەڵكو لە نێو چەندین كتێبی دیكەی نووسەراندا، چەندین ڕستەو ووتەی خراونەتە نێو كەوانەوەو ئاماژەی پێدراوە.
سەبارەت بە بیروباوەڕەكانی، رازی باوەڕی بە پێغەمبەرایەتی نەبووە، ئەمەش وایلێكردووە بخرێتە لیستی دیارترین بێباوەڕان لە مێژوی ئیسلامدا، بەردەوامیش هەوڵی داوە كە چەندین جیاوازیی و لەیەك نەچوون بخاتەڕوو كە بە بۆچوونی ئەو دژبەیەكبوونی دەقە لە كتێبە ئاسمانییەكان، وەك تەوارت و ئینجیل و تەنانەت قورئانیش، نەك هەر ئەم ئاین و بیروباوەڕانە، بەڵكو روو بەڕووی ئاینەكانی دیكەش دەبێتەوە زەردەشتی و مانوی.
كاتێك رازی دژایەتی بۆ پێغەمبەر دەخاتە ڕوو، لە لۆژیكێكەوەیە كە مرۆڤ پێویستی بە پێغەمبەر نییە بۆئەوەی فێریبكات چۆن لەژیانیدا دانایانە رەفتار بكات، خودا خۆی ئاوەز و ژیریی بە مرۆڤ بەخشیووە هەر ئەم بەخشینەش وایكردووە لە دروستكراوەكانی دیكە جیامانكاتەوە. هەر بۆیە خۆمان دەتوانیین كارەكانی خۆمان دیاری بكەین، كە كامەیان چاكە و كامەیان خراپە.
رازی دژایەتیكردنی بۆ پێغەمبەرایەتی لە روانگەیەكی دیكەوە دەخاتە ڕوو:
ئاوەز (عەقڵ)ی مرۆڤ دەتوانێت رێگەی ووردبوونەوە لە دروستكراوەكانی ترەوە خوداكەی بدۆزێتەوە، بۆیە مرۆڤ پێویستی بە پێغەمبەرەكان نییە ڕێنیشاندەریان بێت بۆ دۆزینەوەی ڕێگەی چاكە، پاشان شتیان لەسەر دروستكار (خودا) فێربكات.

ڕەخنەو پەڵپەكان لەسەر ئایدیۆلۆجیای ئەبوبەكری رازی 
ئایدیۆلۆجیای ئەبوبەكری رازی چەندین رەخنەو پەڵپی ئاراستە كراوە، وەڵامیشی ئەوە بووە كە خودا بە شێوەكی یەكسان مرۆڤی هێناوەتە بوون، هەموویان توانای ئەوەیان هەیە بتوانین چاكەو خراپە لە یەكتری جیا بكەنەوە.
 خودا هەندێك مرۆڤی تایبەتمەندی بەسەر هەندێكی دیكەدا تر دروست نەكردوە و جیایان بكاتەوە، تا هەندێكیان، هەندێك شت فێری ئەوانی دیكە بكەن كە نایزانن.. ئەبوبەكری رازی (لە ووشەی هەندێكیان) مەبەستی پێغەمبەرەكانە.. خودا ئەگەر توانا و بەهرەی بە كەسێك بەخشیبێت، یاخود توانستی جیاكردنەوەی چاكەو خراپەی بە یەكێك بەخشیبێت و لەكاتێكدا بەكەسێكی دیكەی نەبەخشیبێت، ئەم جیاكارییە دەبێتە مایەی جیاوازبوون لە بۆچوون و بیروباوەڕ، كە رەنگە بابەتەكە بەوەوە نەوەستێت گەشەبسێنێت و روداوی شەڕ و كوشتارو خوێنڕێژی بەدوادابێت. 

ئەبوبەكری رازی وایدەبینێت كە تێگەیشتنی هەڵە بۆ بیرۆكەی پێغەمبەرایەتی هەیە:
رازی دژی ئەوەشە پێغەمبەرێك خۆی بخاتە پێش كۆمەڵ و چین و توێژێكەوە، پاشان هەر جۆرە و گفتوگۆو دەربڕینێكیش رێپێدراو نەبێت (قەدەغە بێت).. پەیامبەریش بەرگێكی پیرۆزی كراوەتە بەر و كەسانی ئاسایی بۆیان نییە نزیكی بكەونەوە.

رازی و بیرۆكەی پێغەمبەرایەتی 
بۆچوونەكانی رازی لەبارەی پێغەمبەرایەتییەوە، پێیوایە پەیامبەری و پەیامبەربوون، بیرۆكەی روخانی ئاشتی و پێكەوە ژیانە و پێچەوانەی سروشتی مرۆڤە.
ئەبوبەكری رازی لەسەر دژایەتییەكانیشی بۆ سەر ئاین و بیرۆكەی پێغەمبەرایەتی دەشڵێت:
جیاوازی بیروبۆچوونی لایەنە ناكۆكەكان، كارێكی وا دەكات كە هەر لایەنێك راستییەك ببینێت و تەنها ئەوەی خۆی پێ راست و دروست بێت.
رازی باوەڕی تەواوی بەوە هەبووە كە كۆمەڵی مرۆیی، هەمووی لە توانستی زانیندا یەكسانن و كەسێ نییە لەوی دی باشتر و باڵاتر بێت.. ئیدی لێرەوە كەسانی باوەڕدار و یەكتاپەرستەكان دێنە سەر هێڵ و دەڵێن: ئەی ئەوە نییە خودا هەندێك كەسی بە بەخشینی زانست و زانیاری لە هەندێك كەسی دیكە جیاكردۆتەوە، هەروەكچۆن نێردراوانی خودای بە پەیامبەرایەتی جیاكردۆتەوە و بەسەر ئەوانی دیكەدا باڵای كردوون؟ .. ئیدی ئەبوبەكری رازی لێرەوە وایدەبینێت كە پێشكەوتنی كەسەكان لە زانست و زانیاری، بەر ئەنجامی هەوڵ و كۆشش و كاری عەقڵی و ژیرییە، نەك جیاكاری و باڵادار كردنی كەسێك بۆ كەسێكی تر.
رازی بۆچوونیشی وایە كە پەیامی خوداوەندیی، دژگەریی تێدایە، بۆ نموونە، هەندێك ئاین باوەڕی بەوە هەیە كە عیسای كوڕی مەریەم خودایە، لە هەمان كاتدا هەندێكی تر باوەڕیان وایە كە زەندیقە (باوەڕ دەرخەری كفرپۆش)، وەكو ئاینی جوو، هەندێكی تریش پێیانوایە كە نەخێر هیچیان نییە و مرۆڤێكی ئاساییە.
ئەبوبەكری رازی هەڵوێستی خۆی رادەگەیەنێت بەوەی زۆربەی هەرە زۆری مرۆڤەكان ئاینیان بۆ دەمێنێتەوە كاتێك بە ئاینێكی دیاریكراوەوە لەداییك دەبن، بۆ نمونە وەك ئاینی ئیسلام، ئیدی پاش ئەوە لەتوانا ئەكەون تا بكۆڵنەوە لەو بیرو باوەڕو ئایدیۆلۆژیایەی لە باو و باپیرانەوە بۆیان ماوەتەوە.. ئیدی بابەتەكە بەشێوەیەك لە شێوەكان دەبێتە غەریزە! (غەریزەی بۆماوەیی).
رازی وای دەبینێت، ئەو كەسانەی باوەڕیان بە یەكتاپەرستی هەیە، لەئاكامی ترسیانەوەیە لە خاوەن هێزو دەسەڵات، لەكاتێكدا هەندێكی تریان باوەڕیان بە یەكتاپەرستی هەیە لە سەرسامیان بە هەموو ئەو شتانەی لەلایەن بانگخوازەكەیەوە بڵاودەكرێتەوە.
لەهەردوو روانگەكەدا، رازی بۆچوونی وایە ئەو ژمارە زۆرەی یەكتاپەرستان و خواپەرستان، ئەوە ناگەیەنێت كە ئەوانە سەرجەم راستگۆبن لەگەڵ مەسەلەكەدا، لەبەر ئەوەی پاڵنەری باوەڕی یەكتاپەرستی هەریەكێكیان جیاوازە لەوەی تر.. یەكێك بەئاینێكی دیاریكراوەوە لەداییك بووە و یەكێكیان لە دەسەڵات و هێز ترساوە و ئەوی دیكەیان بە روكەشی بانگخواز فریودراوە.

دژایەتییەكانی رازی لەسەر دەقی كتێبە ئاسمانییەكان
وەك یەكێك لە هەرە بێباوەڕەكانی مێژووی ئاینی ئیسلام، هەندێك سەرنج و تێبینی خۆی لەسەر دەقە ئاسمانییەكان دەرەبڕێت، وەك ئەوەی لە تەورات دا هاتووە، كە كوشتنی گەلانی دیكە بە ڕەوا دەبینێت.
رازی بەهەمان شێوە دژە بەو تەواراتە دەستكاریكراوەی وەسفی خودای تێدا هاتووە كە دەڵێ وەك یەكێكە حەز بە بۆنی گۆشتی برژاو بكات، یان كەسێكی بەتەمەن بەڵام بەسەروقژیا گەنج! .. ئەمە تەواو پێچەوانەی ئەوەی (موسا) یە، كە كە رایگەیاندبوو خودا دروستكارەو و دروستكراو نییەو هیچ كەسێكیش ناتوانێ كۆمەكی بكات (چاكەیەكی پێ بگەیەنێت) یاخود زیانی پێبگەیەنێت و ئەو دێرین و ئەبەدییە.
رەخنە لەهەندێك دەقی نێو ئینجیلیش دەگرێت، لە ووتەیەكدا كە لەزاری عیسا-وە هاتووە، كە دەڵێت: نەهاتووم بۆ ئەوەی یەكتاپەرستی هەڵوەشێنمەوە و لای ببەم، بەڵكو هاتووم تەواوی بكەم.. 
رازی دژ بەم ووتەیەی مەسیح دەوەستێتەوەو وای دەبینێت كە عیسا هەستاوە بەلابردنی كۆمەڵێك شەریعەت لە ئاینی (جوو) دا، كە بۆ موسا هاتبوو و پەیڕەی دەكرد، بۆ نموونە وەك لابردنی تۆڵەسەندنەوە و بەپیرۆز راگرتنی رۆژی شەممە و هەندێك شەریعەتی دیكە، كە لەدیدی ئەوەوە بریتی بوون لە لابردن و هەڵوەشانەوەی ئەو شەرعییەتانە.. هەروەك دژایەتیكردنی هەندێك بیروباوەڕی دیكەی مەسیحییەت، وەك باوەڕبوون بە سێگۆشەی پیرۆز (باوك و كوڕ و رۆحی پیرۆز) و لایەكی دیكەوە یەكتاپەرستی، كە دونیایەك  دژگەری دیكە.

ئەبو بەكری رازی رەخنەكانی ئاراستەی قورئان دەكات
رازی تەناها بە دژایەتیكردن و رەخنەكردنی دەقەكانی ئینجیل و تەوراتەوە نەوەستاوە، رەخنەو تانەكانیشی ئاراستەی قورئان دەكات.
بەهەموو شێوەك بەرجەستەكردنی خودا (خودای بەرجەستە) رەت دەكاتەوە كە لەهەندێك ئایەتی قورئاندا باس كراوە.. وەك (ویحمل عرش ربك فوقهم یومئذ ثمانیە) و ئایەتی (الرحمن علی العرش استوی) .. هەندێك جاریش رەخنەكانی دەچێتە بواری بیرۆكەی ئیعجازی زمانەوانی بۆ دەقەكانی قورئان.. 
كاتێك یەكتاپەرست و باوەڕدارەكانیش لێیان پرسیوە: ئەگەر ئەو دژی موعجیزەكانی قورئان دەوەستێتەوە، ئەو دەتوانێت ئایەتێكی هاوشێوەی قورئانمان بۆ بهێنێتەوە، لەوەڵامدا ئەبوبەركری رازی ووتوێتی: كتێبەكانی (گالیلۆس) و بە(تڵیمۆس) بەهەمان شێوەی قورئان وەك ئێوە دەیڵێن دووبارە نابێتەوەو ناشتوانی وەك ئەوان نموونەی دیكە بهێنیتەوە.. ئەو ووتەیەی خۆشی بەم شێوە راڤە دەكات كە شێوازی زمانەوانی و شەقڵی دەق كە لایەن نووسەر خۆیەوە نووسراوەو جێپەنجەیان كێشراون، ناكرێ لەلایەن هەر كەسێكی تر دووبارە ببێتەوە، یان دووبارە بكرێتەوە.

ئیبن ئەلموقەفەع 
بێباوەڕی لای ئیبن ئەلموقەفەع، لە وەرگێڕان و بڵاوكردنەوەی كتێبی كەلیلەو دیمنە دەردەكەوێت، كە لە زمانی فارسییەوە وەریدەگێڕێتە سەر زمانی عەرەبی.
بەڵام هەندێكیش گومان دەكەن بەوەی كە ئیبن ئەلموقەفەع پێدەچێت خۆی كتێبی كەلیلەو دیمنەی نووسیبێت و خزاندێتییە نێو كاری وەرگێڕانەوە (ناوی نابێت وەرگێڕدراو)، تا بەو رێگەیە بیروباوەڕی خۆی بڵاو بكاتەوە.. بەڵام ئەم كتێبە بەشێوەیەك لەشێوەكان بووە هۆنینەوەی (نووسینەوە و داڕشتنەوەی) تەنگ‌وچەڵەمە سیاسییەكانی سەروەختی خەلیفە مەهدی.. كە لەكۆتاییدا سەری خوارد و بووە هۆكاری ئەوەی پەل و پۆی (دەست و قاچەكانی) ببڕن و بیخەنە سەر ئاگر و بیبرژێنن، بۆ ئەوەی خۆی بیبینێت لەكاتێكدا كە گیان لەجەستەیدا مابوو و هێشتا رۆح لە جەستەی دەرنەچوو بوو!
لە یەكێك لە بەشەكانی كتێبی (كەلیلەو دیمنە) كە ئیبن ئەلموقەفەع وەریگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی، باس لە هەڵهاتنی (برزەوی) دەكات لەو ئاینەی تیایا لەداییك بووە، كە ئاراستەو رێبازێكی دیكەی جیاواز لەوەی خۆی بدۆزێتەوە.. ئیدی لێرەوە ئاماژەی ئەوە بەرچاودەكەوێت كە هەر كەسێك بە ئاینێكی دباریكراوەوە، یاخود لەنێو ئاینێكی دیاریكراوەوە لەداییك بووبێت، مافی تەواوەتی خۆیەتی كە بیربكاتەوە رابمێنێت لەسەر ئەوەی ئایا ئەو بیروباوەڕ و ئاینە، راست و دروستە یاخود نا.
ئیبن ئەلموقەفەع، دژی ئەوەیە كە ئاینە جیاوازەكان، هەموویان باوەڕیان وایە كە بیروباوەڕی خۆیان، بیروباوەڕە راست و درووستەكەیە و ئەوانەشی كە جیاوازن لە خۆیان، هەڵەن و بەهەڵەدا چوون.. هەر لەمەوە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات: كاتێك ئاوەز (عەقڵ) بەكاردەهێنین بۆ بیركردنەوە لەوەی كام ئاینە راست و دروستە و كامەیان هەڵەیە، لەهیچ كامیاندا ناتوانیت بەوە بگەیت كە دروستەكەیان كامەیەیانە؟! هەربۆیە لەكۆتاییدا مژارەكە دەگاتە بونیادی رەوشتی باڵاو رەفتار و كرداری چاكی مرۆڤەكان لەگەڵ یەك، بێ ئەوەی پێویستت بەوە هەبێت كە خودایەكی تێدا بپەرسترێت.

ئەبولعولائـ ئەلمەعەڕی 
ئەبولعولائـ ئەلمەعەڕی-یش بەهەمان شێوە، بە یەكێك لە بەناوبانگترین بێباوەڕەكان لە مێژوی ئیسلامدا ئەژمار دەكرێت..
ئەبولعولائـ بە بانگەشەكاری (عەقڵ بۆ جیاكردنەوەی رەفتارە چاكەكان) و (رەفتارە شەرانگێزو خراپەكان لە دەرەوەی ئاین) ناودەبرێت.. هەر ئەمە وای كردووە ئەبولعولائـ ئەلمەعەڕی لەلایەن شاعیرەكانی دیكەی ئەدەبی عەربیدا بە (شاعیری عەقڵ) وەسفكرێت.
ئاماژە بۆ ئەوەش دەكات كە عەقڵ تاكە پێشەوایە كە رێنیشاندەری مرۆڤ بێت .. لە كتێبە شیعرییەكانیشدا بە ئاشكرا دژایەتی ئەو چیرۆكانە دەكات كە لە كتێبە ئاسمانییەكاندا هاتووە..
دەشووترێت كە ئەبولعولائـ باوەڕی بە بوونی خودا هەبووەو باوەڕدار بووە، تەها حسێن لەسەر ئەوبابەتەیە دەڵێت: ئەبولعولائـ باوەڕدار بووە بە بوونی خودا، ووشەكانی دەربڕی ئەوەن كە خواپەرستێكی راستگۆ بووە.

جابری كوڕی حەییان
دەزانیین كە جابری كوڕی حەییان لە بواری كیمیادا هەڵكەوتووە، رێگەیەكی بۆخۆی دۆزییەوە وەك هەمان ئەو رێگەیەی زانستخوازە نوێیەكان لە رۆژئاوا دەیدۆزنەوە. توێژینەوەو لێكۆلینەوەی وورد و قوڵ و پێشخستنە زانستییەكانی، گەیاندوێتییە ئەو بیروباوەڕەی كە كیمیا دەتوانێت ببێتە هۆكاری درووستبوونی زیندەوەران و لەنێویشیدا گیانەواران و مرۆڤ.. هەر بەم هۆكارەوە هەندێك لە مێژوو نوسان و نوسەرانی ئیسلام پێیانوایە كە جابری كوڕی حەییان بە یەكێك لە ناوە هەرە دیارەكانی بێباوەڕان دادەنرێت لەمێژووی ئیسلامدا.

 

شاعیرە چێژگەراكان (الشعرا ء  المجان)

كۆمەڵێك شاعیر ئەم ناوەیان لێنر، بەهۆكاری ئەوەی بە بەردەوامی لە چێژو نەشئەی خواردنەوەو چێژی جەستەیی و خۆشی و كەیف و سەمادا بوون.. ئەم كۆمەڵە بە شاعیرەكانی دەوڵەتی عەبباسی دادەنرێن لە ماوەی خەلافەتی دووەمی عەباسییەكان و شاعیری ناوداری عەرەب (ئەبو نەواس) یەكێك بووە لەوانە.
ئەوەش بیربهێنینەوە كە زۆربەی هەرە زۆری ئەم شاعیرانە، دەقەكانیان ئاماژە بووە بە سووك سەیر كردنی بیروباوەڕە ئاینییەكان، پێشیانوایە كە خۆشبەختی و دڵخۆشی لە بنەڕەتەوە دەتوانرێت بە شتی سادەو سانا بەدەستبهێنرێت كە هیچ پەیوەندی نەبێت بە ئاین و كتێبە ئاسمانییەكانەوە.

سەرچاوە: ماڵپەڕی (اطلس المعرفة) atlas-know.com