وەرگێڕانی: خەسرەو میراودەلی
تايبەت بە دابڕان
یادەوەریم لە شەست ساڵ زیاتر بۆ دواوەم دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەو مەلا بەڕێزە، بێ مێزەرە، مەلا مەحمودی رەحمەتی، كە بۆ چاودێری مەڕو ماڵاتەكانی خۆی و هی ئێمەش هاوڕێیەتی ئێمەی كوڕو كاڵی دەكرد، لە كێڵگەكانی گوندەكە دوای وەرزی دروێنە، من و هاوڕێكانم لە قوتابیانی قوتابخانەی فەرمی، لە پشووی هاوینەماندا، قسەی بۆ دەكردین، پرسیاری لێدەكردین و وەڵامی پرسیارەكانی دەدایەوە، سەبارەت بە بابەتی ئاینی و مێژوویی و كۆمەڵایەتی. وەڵامەكانیشی لەبارەی بابەتە ئاینیەكانەوە بەگوێرەی زیرەكی خۆی و ئاشنابوونی بەو زانیاریانە بوون كە لە كەسوكارەكانی دەستی كەوتبوو، لە باوك و باپیرانی، و لەو قوتابخانە قورئانیەی لە گوندەكەدا بەڕێوەیان دەبرد، لە خوێندنی بەردەوامی قورئانی پیرۆز و بەدواداچوونی ڕاڤە و تەفسیری سورەت و ئایەتەكانیەوە.
مەلا مەحمود سوربوو لەسەرئەوەی عەقڵی مرۆڤ لە دڵیدایە نەك لە مێشكیدا، بەڵگەشی بەو ئایەتە قورئانیانە دەهێنایەوە كە دەیانزانێت.
ئەو پرسیارەی لەمڕۆدا دەیخەمەڕوو ئەمەیە: ئایا سەنتەری ئەقڵ و ئەقڵكاری لە كوێدایە؟
ئاخۆ دەبێت لە دڵ دا بێت وەك مەلا مەحمود دەیگوت؟ یان لە مێشكدایە وەك ئەوەی زانستە نوێیەكان دەیسەلمێنن و هەستی دروستیش دانی پێدا دەنێت؟
لە میتۆدە نوێیەكانماندا فێری ئەوە بووین، وەك ئەوەی زانستە پزیشكیەكان و زانستەكانی فیسیۆلۆژیا و توێكارزانی دەیسەلمێنن، كە مێشك و كۆئەندامە دەماریەكانی، سەنتەری درككردن و تێگەیشتن، و ئەبستەراكتیزەكردن و شیكار، و ئەنجامگیری و هەڵگۆزینین بە كورتی واتە دەماغ (مێشك) سەنتەری ئەقڵ و ئەقڵكارییە، بەبەڵگەی بوونی سەنتەرگەلێكی زۆری مێشكیانە (centres nerveux ) یان ناوچەگەلێك (Zones) هەموو سەنتەرێكیشیان بەرپرسە لە یەكێك لە جۆرەكانی ڕەفتار و هەڵسوكەوتەكان، لەو ڕووەوە كە سەنتەرگەلێكی ئیرادیانە و نائیرادیانەش (ناویستگەرایانە) بوونیان هەیە ، لەگەڵ چەند سەنتەرێك بۆ وەرگرتنی ئەو زانیاریانەی لە هەستەكانەوە دێن، سەنتەرەكانی هەستكردن بە برسێتی و تینوێتی و رێكخستنی كاری ڕژێنەكان، بە هەمانشێوە سەنتەرگەلێكیشن بۆ هەست و سۆز و هەڵچونەكان، و توانا هەمەجۆرەكان، بە توانا بیركاریەكان (ژمێریاریەكان) و زمانیەكان، و هی تریش لە كارەكانی تێگەیشتن و درككردن و شیكاریی و بیركردنەوە و یادهاتنەوە، ئەم سەنتەرانەش سەرجەم ڕەفتار و هەڵسوكەوتەكان دەگرنەوە و دەیانبەن بەڕێوە، هاوڕێ بە دۆخە مرۆییە جیاوازەكانەوە، بە دەروونی و ئەقڵی و فیكری و كۆمەڵایەتیەكانەوە.
ئەگەر مرۆڤ بەهۆی ئامڕازەكانیەوە درك بەو هەستپێكراوانەی جیهانی دەرەكی بكات، واتە بە پێنج هەستەكان، ئەوا ئەم هەستپێكراوانە بۆ دەماغ دەگوێزرێنەوە كە وێنەكانی وەردەگرێت و بۆ مەعریفەكان دەیانگۆڕێت، و خەزنیان دەكات، و شییان دەكاتەوە و رێكیان دەخات و ئەنجامگیریان دەكات و هەرچییەكی بوێت لێیان هەڵدەگۆزێت، لەسەر ئاستی بەشەكی، تایبەتی و تاكەكەسی، وەكچۆن لەسەر ئاستە هەمەكیەكەش، بە گشتی و كۆمەڵایەتیەكەیەوە.
هەروەها ئەگەر مێشك بە سەنتەرە دەماغییە جیاوازەكانیەوە كە دەیانگرێتەوە و بە كۆئەندامی دەماریشەوە كە پەیوەستە پێوەی، هەر ئەوە كە ژیانی مرۆڤ بە گشتی بەڕێوەدەبات ، تاڕادەیەك كە ئەگەر یەكێك لە ناوەندەكانی پەكیان بكەوێت، بەهۆی نەخۆشیەك یان شۆكێكەوە، ئەو هێزە ئیدراكیانەش پەكیان دەكەوێت كە سەر بەون، وەك لەدەستدانی یادەوەری یان بیرچوونەوەی وشە و دەربڕینە خوێندراوەكان یان نوسراوەكان، یاخود سڕانەوەی وێنەی شتەكان، ئەگەر مێشكیش بەتەواوی پەكی بكەوێت بە لەناوچوونی یان مردنی خانەكانی، سەرجەم وەزیفەكان پەكیان دەكەوێت، كەسەكەش لەوكاتەدا بێهۆش دەكەوێت، چیتر نە دەبینێت و نە دەبیستێت و نە درك بە شتەكانی دەوروبەری دەكات، تەنانەت دڵیشی ئەگەر هێشتا لێبدات، و ژیان بە ئەندامەكانی دیكەی جەستەیدا بگەڕێت... ئایا ئەمە مانای وایە ماسولكەی دڵ تەنیا ترومپایەكە كە خوێن وەردەگرێت و دەیداتەوە بە تەواوی شوێنەكانی جەستە؟
نە مەلا مەحمودی ڕەحمەتی هەشتا ساڵە دانی پێداناوە نە هەندێك لە بیریارانی نوێ و هاوچەرخیش، ئەوانەی بەڵگە بە ئایەتە قورئانیەكان دەهێننەوە بۆ بەڵگەی ئەوەی دڵ تەنیا ترومپایەك نییە، بەڵكو مەڵبەندی ڕاستەقینەی عەقڵە، ئەمیشە كە لە پشتی دەماغەوە دەوەستێت و دەیبات بەڕێوە و فەرمان و ڕاسپاردەكانی پێدەدات!
جێی خۆیەتی لێرەدا ئاماژە بەوە بكەین عەقڵ تەنیا هەبوویەكی ماددی نییە، بەڵكو كار و كردارێكی فیكری و دەروونی و ڕۆحیی نامادییە، كە ئەو كارە فیكرییە نامادیانەی پێوە پەیوەستە كە لە بكە و مەكەكاندا و هەڵبژاردنەكان و كارە ئیرادیەكان و بڕیاردانەكان و داهێنانە هونەری و ئەدەبیەكاندا دەردەكەوێت... ئەگەرچی ئەم كارە فیكریانە بۆ كاری ماددیی دەگۆڕێن و تێیاندا بەرجەستە دەبن.
لە قورئانی پیرۆزدا ژمارەیەكی زۆر لەو ئایەتانە هەن كە لە رواڵەتدا ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە دڵ سەنتەری ئەقڵ و ئەقڵكارییە، لەم ئایەتانەش:
1-(افلم يسيروا فى الارظ فتكون لهم قلوب يعقلون بها فانها لاتعمي الابطار ولكن تعمى القلوب التى فى صدور..) ) سورە الحج(46) ( ئەوە بە زەویدا نەڕۆیشتون و دڵیان هەبێت پێی بفامن، ئەمانە چاو كوێر ناكەن، بەڵكو ئەو دڵانە نابینا دەكەن كە لە سنگەكاندان).
2- (لهم قلوب لایفقهون بها ..) الاعراف 16 (دڵانێكیان هەن كە پێی تێناگەن).
3- (وارتابت قلوبهم وهم فى ريبهم يترددون..) ) التوبە 45 ( دڵەكانیان كەوتنە گومانەوە و ئەوان لە گومانی خۆیاندا دێن و دەچن) .
4- (..وطبع اللة على قلوبهم فهم لايعلمون) التوبە 93 (خوا مۆری لە دڵیان داوە و ئیدی ئەوان نازانن).
5- (فطبع على قلوبهم فهم لا يفهمون) المنافقون 3 ( مۆر لە دڵیان درا وەو چیتر تێناگەن).
6- (وليس عليكم جناح فيما خطاتم به ولكن ما تعمدت قلوبكم) الاحزاب 5:
(گوناحێكتان نییە لەوەدا كە وەك هەڵە كردووتانە بەڵكو گوناحەكە لەوەدایە كە دڵەكانتان كردویانە).
7- (ولكن يواخذكم بما كسبت قلوبكم) البقرە 225 ( بەڵكو بەوە سزاتان دەدات كە دڵەكانتان كردوویانن).
وەك چۆن ئایەتانێكی دیكەش هەن ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە دڵ مەڵبەندی سۆز و هەستەكانە لەوانەش:
1-(ثم قست قلوبكم من بعد ذلك، فهى كالحجارة او اشد قسوة) البقرە 74 ) دوای ئەوە دڵەكانتان ڕەق بوون، وەك بەرد و ڕەقتریش بوون).
2-(فاما الذين فى قلوبهم زيغ فيتبعوك ما تشابه منه) ال عمران 7) ( بەڵام ئەوانەی لادان لە دڵیاندایە دەكەونە دوای ئەوەی گومان و ناڕوونی تێدایە)
3- (ربنا لا تزع قلوبنا بعد اذ هديتنا....) العمران 8 ( پەروەردگار دڵەكانمان لا نەدەیت دوای ئەوەی رێنماییت كردین..)
4-یقولون بافواهم ما لیس في قلوبهم) ال عمران 167 ( بە دەمیان ئەوە دەڵێن كە لە دڵیان دا نییە)
5-(فطبع على قلوبهم فهم لايشعرون) ( مۆر لە دڵەكانیان درا ئیدی ئەوان هەستی پێناكەن).
بۆ گرێدانەوەش بەم ئایەتە پیرۆزانەوە دەچین بۆلای هەندێك لەوەی زانایان گوتویانە لە زمانی پزیشكە نوێیەكانی دڵەوە سەبارەت بەوەی (دڵ تەنیا ترومپایەكی خوێن نییە وەكئەوەی باوەڕ وایە، بەڵكو باس و خواس بە جددی لە ئارادایە دەربارەی ئەوەی مێشك (عەقڵ) لە دڵدایە، لە چل هەزار خانەی دەمارییش پێكدێت، ئەویشە كە مێشكی ناوسەر ئاڕاستە دەكات بۆ ئەنجامدانی ئەركەكانی، هەروەها دڵ ئەو هۆكارەیە كە بەهۆیەوە لە شتەكان تێدەگەین..).
هەروەك لە یادەوەری دڵیش دەدوێت، لەوەش كە هەموو یەكێك لە خانەكانی كۆگایەك بۆ زانیاری و ڕووداو پێكدێنن، كێشە و كەموكوڕیش لەكاركردنی دڵ دا دەبێتە مایەی لەدەستدانی بیستن، (ونطبع على قلوبهم منهم لايسمعون) الاعراف 100 ( مۆر لەسەر دڵەكانیان دەدەین و ئیتر هیچ نابیستن).
وەكچۆن دڵ سەنتەری باوەڕ و مەڵبەندی ترس و تۆقین یان ئارامیشە(الا بذكر الله تطمئن قلوب) الرعد 28 ئاخۆ دڵەكان بە یادی خودا ئارام نابنەوە).
جۆری دیكەش سەبارەت بە پەیوەندی نێوان عەقڵ و دڵ..دواهەمین شتیش كە خاوەنانی ئەم بۆچوونە بەڵگەی پێ دەهێننەوە ئەوەیە كە مرۆڤ گەر دڵێكی دەستكردی بۆ دابنرێت، دوای ئەوە دڵە سروشتیەكەی لەكاردەكەوێت، چیتر ناترسێت، نە بە ڕووداوەكانیش كاریگەر دەبێت، و نە بایەخ بەهیچ یەكێك لە بابەتەكانی ئایندەش دەدات.!
لەمبارەیەوە ڕۆیشتین بۆلای یەكێك لە هاوڕێیان، كە دڵە سروشتیەكەی پەكی كەوتبوو دڵێكی دەستكردی بۆ چێنرابوو، بارودۆخیشیمان پرسی و ئەم گوتەیەی بەدرۆ خستەوە.
خاوەن دڵە دەستكردەكە پێی وتین كە هیچ شتێكی لەوە لێ ڕوونەداوە، ژیانێكی سروشتیش دەژی بەبێ هیچ گۆڕانكارییەك لە هەست و سۆزەكانیدا، یا لە ڕێبازی بیركردنەوەیدا، یاخود لە درككردنی بابەتەكان و رێگای چارەسەركردنیان و بایەخدان بە ئەنجامەكانیان. هەروەها سەبارەت بەوەش كە یادەوەرییەكەی گۆڕانی بەسەردا نەهاتووە، نە بایەخدانیشی بە ئایندە، هیچ شتێكیشی لێ ڕوو نەداوە لە گۆڕانكارییە سایكۆلۆژیەكان یان سۆسۆلۆژیەكان، مەگەر ئەوەی لە هەر نەخۆشێك ڕوودەدات.
هەر جۆرە نەخۆشیەكی هەبێت، لەكاردانەوەی ئازاڕ و ناڕەحەتیەكانی نەخۆشیەكەی، ئیدی نەخۆشیەكەی سادە بێت یان سەخت.
لەوانەشە پشتیوانانی بوونی ئەقڵ لە دڵدا، هۆكاری گەیشتنیان بەم وەهمە ئەوە بێت كە باوەڕیان بە بایەخی ئەم ئەندامە سەرەكییەی جەستە هەیە، لەو ڕوانگەیەوە كە دڵ بە مردنی هیچ یەكێك لە ئەندامانی جەستە نامرێت، لەبەرئەوە سیفەتی ئەقڵ دەدەنە پاڵ دڵ، سیفە مەزنەكانی دیكەشی دەدەنە پاڵ بەهۆی مەزنیی پێگەكەیەوە لە جەستەدا.
ئەوە ڕاستە كە ماسولكەی دڵ، وەك ئەوەی زانست سەلماندوویەتی، بەجۆرێك لە سەربەخۆیی دیاریكراو كاردەكات كە شانەی جینیانەی بەرهەمهێنەری چالاكیی كارەبایی كۆنترۆڵكەری جوڵەی دڵ ڕێكیدەخات، بەڵام ئەمانە لەكۆتایدا هەموویان ملكەچی هەژموونی مێشك دەبن، كە ئاماژەگەلی دەماریانە دەنێرێت كە دەست بەسەر خێرایی جوڵەی دڵ دا دەگرێت، لە پەیوەندیدا بەو هەستانەی لە مێشكدا دروست دەبن.
هەروەها ئێمە بە سوربوونەوە دەڵێین، تەنانەت مێژوەكەشی وا دەڵێت، كە كارەكانی ئەقڵ و ئەقڵكاری مەڵبەندەكەیان مێشكە، لەگەڵ ئەو كۆئەندامە دەماریانەی سەر بەون، نەك ئەو دڵەی پرۆسەی پاڵپێوەنانی خوێن، و ئەو بەڕێوەبردنە میكانیكیە خودیانەیان پێ سپێردراوە كە لەوپەڕی وردەكاری و بەرنامەداریانەی خودیانەدان.
ئەو سۆز و هەست و نەستانەش كە دراونەتە پاڵ دڵ، لەگەڵ دانایی وبیركردنەوە، دانەپاڵێكی ڕەمزی و زاراوەییە، وەك ئەوەی وەك میتافۆڕ دەگۆڕێت.((دڵم پێم دەڵێت، لەوپەڕی دڵمەوە ئاواتمە، یان لە دڵمەوە خۆشم ویست، یان ڕقم لێی بوو، یان لێبووردەییم نواند، هەروەها دڵی ئێشاندم یان شادی خستە دڵمەوە)) چەندین دەربڕینی مەجازیانەی دیكە كە پشت بەستن پێیان و دەماو دەم كردنیان بۆ بایەخی ئەم ئەندامە سەرەكییە دەگەڕێتەوە.
بەهەمانشێوە، ئەوەی لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە لەوەی كە زانست و تێگەیشتن و درككردن و هەست كردن بۆ دڵ گەڕێندراوەتەوە بە دانەپاڵێكی سیمبۆلیك و زاراوەیی دادەنێین، وەك ئەو كەسەی كەسێكی دیاریكراو بەتەواوی لە یەكێك لە ئەندامەكانی جەستەیدا كورت دەكاتەوە، بۆ نمونە دەگوترێت ((ئەم كەسە سەری ئیدارەكەیە، ئەویان دەستێكی درێژە تێیدا،فڵانە كەسیش چاوێكی بێدارە لەسەری بەردەوام چاوی لەسەریەتی)). لە بابەتەكەی ئێمەشدا كەسەكە بە گشتی لە دڵیدا كورت كراوەتەوە، چونكە دڵ گرنگترین بەشی جەستەیەتی.
ڕەنگە سەرچاوەی تێكەڵكردنەكە لەدانانی پرۆسەی ئەقڵكاری لەناو ڕیزی كارەكانی دڵدا بێت نەك لە كارەكانی مێشك، ئەوەی كە قورئانی پیرۆز (ژوی الالباب) ی بۆ تەرخان كردوون، واتە خاوەەن ئەقڵەكان، لەحیكمەت ومەعریفە، لەبەرئەوەی (الالباب) بەمانای (العقول: ئەقڵەكان) دێت، وەك چۆن لە هەمانكاتدا بەمانای (القلوب: دڵەكان)یش دێت.
خوای باڵادەست دەفەرموێت ( ولكم فی القصاص حیاە یا اولی الالباب لعلكم تتقون) البقرە 179 بۆ ئێوە لە تۆڵەی كوشتندا پاراستنی ژیان هەیە ئەی خاوەن ئەقڵەكان بەو ئومێدەی تەقوا و خۆپارێزی بكەن، واتە تۆڵە سەندنەوە لای كەسانی ئاقڵمەند مایەی پاراستنی ژیانە و هەرئەوانیش لەمە تێدەگەن، هەروەها (و ما یژكر و الا الوا الالباب) البقرە 269 و العمران 7 ( تەنیا خاوەن ئەقڵەكان ئەمەیان دەكەوێتەوە بیر) و (و ما يذكر و الا الوا الالباب) الزمر 9 ( تەنیا خاوەن ئەقڵەكان دەكەوێتەوە بیریان یان بیری لێ دەكەنەوە، ئایەتگەلێكی دیكەش كە ژمارەیان لە 16 ئایەت نزیك بووەتەوە كە لە (اولوا الالباب) دەدوێن، واتە كەسانی خاوەن ئەقڵی رۆشن وەك ئەوەی لە تەفسیرە جیاوازەكاندا هاتووە، واتە بەهرەمەندان و ئەوانەی جیادەكرێنەوە بەهۆی زیرەكییەوە، وەك ئەوەی لە گواستنەوە بۆ زمانە بیانیەكاندا هاتووە.
(الالباب) لە فەرهەنگی زماندا، كۆی (لب) ە، كە بریتییە لە ئەقڵی پوخت و پاڵێوراو لە خشت و خاڵ، (اللب) لە فەرهەنگی زماندا بە مانای (القلب : دڵ) یش دێت، لە زمانە كۆنەكاندا بەمشێوەیە، وەك زمانە سوریانی و عیبریەكان، (اللب) واتە دڵی داپۆشراو بە چەوری وەك چواندنێك بە كاكڵی بەروبوم، واتە دڵ و هەناو (ناوەوەی) كە بەدەرەوەی داپۆشراوە. واتە (اللب) یانی كاكڵ و كڕۆك.
كەواتە لەنێوان (العقل) و (القلب) دا كۆكەرەوەیەكی هاوبەش لە زماندا هەیە كە بریتیە لە (اللب). مرۆڤی ئاقڵ و زیرەكیش بە (اللبیب) وەسفكراوە!.
پوختەی قسەكان: ئێمە پێداگری لەسەر ئەمانەی پێشەوە دەكەینەوە مادامەكی زانستە پزیشكیەكان و زانستەكانی بایۆلۆژی پێچەوانەكەی نەسەلمێنن، سەلماندنێكی زانستیانەی پشتبەستوو بە تاقیكردنەوە و بەجۆرێكە كە بە زمانی ژمارە گوزارشتی لێناكرێت.