میهرداد ئیزەدی
لەتوركییەوە : یوسف عزەدین 

 ئێزیدییەت ”ئێزیدی” بە یازیدی، یەزدی، ئیزادی، وەك زاراوەیەك لەئاخافتندا بەكاردێت و لەسەدا پێنجی میللـەتی كورد ئێزیدین و لەقەفقاسیا و توركیا و عێراق ، بەتایبەتیش لە ناوچەی شەنگار و چیاكانی باكووری موسڵ – دا نیشتەجێن.
ئێزیدییەت لقێكی جیابۆوەی ”یەزدانییەت”ـەو گرنگییەكی تایبەت بەفریشتەكان دەدات، ئێزیدی لەشێوە زمانی ئێرانی كۆندا بەمانای فریشتە دێت و یازاتا و یەزاد – یشیان بەكارهێناوەو بەو پێیەش ئێزیدی بەمانای فریشتە پەرستەكان دێت ، گرنگترین و بەدەسەڵاترینیان ” مەلەك تاوس – لۆسفەر ” ە ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەپێی بیروباوەڕی ئێزیدییەكان ، هەموو فریشتەكان یەكسان و تەبان.

”رۆح – گیان” لای ئێزیدییەكان كەدیارە دنیای ”گەردوونی” لەپارچە مرواری یان هێلكەی ئەفسووناوی دروست كردووە، خودی ”مەلەك تاووس”ـە، لەهەردوو كتێبە پیرۆزەكەی ئێزیدییەكاندا ”جیلوەو موسحەفی ڕەش” دا باس لە ” مەلەك تاووس – لۆسیفەر” كراوە..

لە ”جیلوە” دا بەم شێوەیە باس لە ”مەلەك تاووس” دەكرێت: (من – مەلەك تاووس – پێش دروست بوونی دنیاو بوونەوەران هەبووم.. من هەم و هەتا هەتایەش بۆ بەڕێوەبردنی دنیا دەمێنم و بەردەوام دەبم.. هیچ جێگەیەك نییە منی لێ نەبم، هەر شتێك كەلەدنیادا هەیەو دەبێت بەبێ رازیبوونی من و قایلبوونم مەحاڵە.. هیچ فریشتەیەك دەست لەئیشەكانی من وەرنادات و من چی بڵێم ئەوەیە).
 
لە موسحەفی ڕەش –یشدا بەم شێوەیە دەكەوێتە بەرچاو: (ئەفەریدەكار ”رەنگە مەبەست لەرۆحی رەها بێت” لەناوەڕۆكی پیرۆزی خۆی مروارییەكی سپی خوڵقاندو دواتریش باڵندەیەكی ئەفسووناوی بەناوی ”ئەنفار”، مروارییە سپییەكەی خستە سەر پشتی باڵندەكەو چل هەزارساڵ لەوێدا مایەوەو پاشان لەڕۆژی یەكشەممەدا ”عەزازیل” واتە ”مەلەك تاووس” ی لێ هاتە دەر).
 
 ناوی فریشتەكان ، چ لای ئێزیدییەكان و چ لای عەلەوییەكان و چ لای یاریسانییەكان لێكدەچن و تەنیا خاڵێكی جیاكەرەوەش لای عەلەوییەكان و یاریسانییەكان سەرجەم حەوت فریشتە هەیە، بەڵام لای ئێزیدییەكان حەوت فریشتە بەجیاو ”رۆحی رەها” و دەسەڵاتداریش بەجیاو لەسەرو ئەوانەوە حوكم دەكات

 

ڕەنگە ئەم گۆڕانكارییە لای ئێزیدییەكان لەژێر كاریگەری جوولەكەكان و مەسیحییەكاندا وەدەركەوتبێت ، هەر بۆیە لەچەشن و چۆنیەتی دروستبوونی ”ئادەم و حەوا” دا هاوشێوەن و تەنیا لەوەشدا جیاوازن كەئەهریمەن لای ئێزیدییەكان ”لۆسیفەر” ەو راوێژكارێكی فێركارەو هەموو گرفت و كێشەی بوونەوەرەكانی لەئەستۆ گرتووەو پێوەی سەرقاڵە، هەروەك لە ”موسحەفی ڕەش” دا هاتووە، ”لۆسیفەر – مەلەك تاووس” لەخودی تیشك و شەوقی خۆی ، فریشتەكانی دروست كردووەو دیارە بەو پێیەش ”مەلەك تاووس” دەبێتە یەكەم زنجیرەو لەرۆحی رەهادا بەرجەستە دەبێت، بەمەش لەتێڕوانینی ”یەزدانییەكان” دەترازێت و دوور دەكەوێتەوە .. 
 
ئێزیدییەكان سیمبوڵی كۆتەڵ و پەیكەری باڵندەیەك لەجێی ”مەلەك تاووس” دادەنێن و ئەم كۆتەڵە ”ئانزوڵ – ئانزاڵ” ی پێدەڵێن، لەناوچەی لالش – ی پیرۆزی ئێزیدییەكان لەشێخان-ی باكووری رۆژهەڵاتی موسڵدا ، لەكەشە ئاینییەكانی ئێزیدییەكاندا كەبە جەم ناسراوە پیشان دەدرێت.
”ئانزۆڵ – ئانزاڵ ” باڵندەیەكی چاخەكانی كۆنەو لەمڕۆدا بە ”ئانزو” ناو دەبرێت و لای سۆمەرییەكان بە ”ئیمدو گود” و لەئەرشیفی ئاشورییەكانیشدا بە ”ئانزو” ناوی هاتووەو بەپێی هەردوو سەرچاوە مێژووییەكانی سۆمەرییەكان و ئاشوورییەكانیش ”ئانزو” لەچیاكانی كوردستاندا ژیاوە.
 
یەكێك لەكەسایەتییە هەرە گرنگەگانی ئێزیدییەكان ”شێخ عەدی” یە، ئەهمییەت و پیرۆزییەتی لای ئێزیدییەكان وەك ”ساهاك” ی یاریسانییەكان و ”حەزرەتی عەلی” عەلەوییەكان وایەو سەیر لەوەشدایە كەسەردەمی ژیانی شێخ عەدی و ساهاك و حاجی بێكتاش-ی عەلەوییەكان، لەنێوان چەرخی 11 بۆ 12 دایەو بەپێی باوەڕی ئیماندارانی گوایە شێخ عەدی و ساهاك لەسەد ساڵ زیاتر ژیاون، لەپاڵ ”ئەیقونە – كۆتەڵ ” ی ” ئانزاڵ ” دا شەش كۆتەڵی بچووكی تاووس هەیەو سیمبوڵی شەش ناوچەی جیاجیای نیشتەجێبوونی ئێزیدییەكانە لەوانە: سوریا، زۆزان ”ساسۆن- ساسون”، باكووری خۆرئاوای ئەنادۆڵ ”كوردستانی توركیا “، شەنگار و شێخان، ”دۆڵی زێی گەورە”، تەبریز، ”ئەزەربیجان” و ”قەفقاسیا – مۆسكۆ“..
 
بەمەبەستی پیرۆزكردنی كۆتەڵەكە لەتەبرێزەوە دەبرێتە مۆسكۆ، لەسەردەمی یەكێتی سۆڤیەتدا رێگە نەدەدرا، بەڵام ئێستا لەوێوەو پاشان بەهەموو ناوچەكاندا دەگەڕێنرێت، ” جیلوە ” كتێبی پیرۆزی ئێزیدییەكان لە500 وشە پێكهاتووەو لەلایەن ” شێخ عەدی ” یەوە بەخەتی عەرەبی نووسراوە، موسحەفی رەش – یش لەلایەن كوڕی شێخ عەدی – یەوە شێخ حەسەن لەساڵی 1195دا نووسراوەو لەكتێبە پیرۆزە قەبارە گەورەكەی یاریسانییەكان زیاتر زانیاری دەگرێتەخۆو بەشێوەیەكی روونتر بابەتەكان تاوتوێ دەكات، گەرچی زۆر دوعاو نزای سەیر لەخۆ دەگرێت.. 
موسحەفی رەش ، بەزمانی كۆنی كرمانجی نووسراوەو ئەو چەشنە كرمانجییە لەچەرخی سیانزەدا، لەناوچەی هەكاریدا شێوەی ئاخافتن بووە، هەربۆیە زۆربەی لایەنگرە بەباوەڕەكانی ئێزیدییەكان لەناوچەی هەكاری – دان. 
ئێزیدییەكان باوەڕیان وایە كە شێخ عەدی، لەناوچەی بیقاع -ی سەر بەلوبنان لەدایك بووەو بە عەدی هەكاری، ناسراو و بەناوبانگە.
 
جەژن

ئێزیدییەكان ساڵانە بەشداری چوار كەشی ئایینی گەورە دەكەن .. گرنگترین جەژنی ئێزیدییەكان جەژنی جەم ـە كەبەپێی باوەڕی ئێزیدییەكان ، دەست و دیاری ئانزاڵ ـەو حەوت رۆژ دەخایەنێت و هەموو ئێزیدییەك دەبێت بەشدار بێت .. نزرگەی عەدی و حەسەن و نزرگەی كەسایەتییە گرنگەكانی دیكەش لەلالش – دا بەسەر دەكرێتەوەو سەردان دەكرێت .
جەژنی جەم دەكەوێتە ”6 - 13” ی مانگی یازدەوەو هاوكاتە لەگەڵ جەژنی زەردەشتی و یاریسانی و عەلەوییەكان كەلەلایەن ئەوانەوە بە ”میهرگان .. میهرەجان ” ناو دەبرێت.. لەهەمان كاتیشدا هاوكاتە لەگەڵ كۆنە جەژنی میتراكان كەپێیان وابووە خواوەندی خۆر ”میترا” كەڵەگای نێو بەهەشت دەكوژێت و دواتریش لەپارچە كەلاكی دنیا دروست دەكات.
لەكەرنەڤاڵە ئاینییەكانی لالش – یشدا راو و گرتنی گای بەرەڵا وەك گەمەیەك بەڕێوە دەچێت و پاش گرتنیشی دەكرێتە قوربانی و دواتریش پێش ئەوەی گۆشتەكەی بەسەر ئامادەبووەكاندا بەش بكرێت، گۆشتەكەی بەدەوری نزرگەی شەمسەدین ـدا دەگێڕدرێت.
 
جێگەی داخە كە هەردەم دەسەڵاتە دژە كوردەكان، هەوڵی شێواندنی مێژوو و كولتووری دێرینی ئێزیدییەكانیان داوەو بەئاڕاستەی چەواشەكردنی راستیەكاندا هەنگاویان ناوەو هەر بۆ نموونە بنەچەی ئێزیدییەكانیان بردۆتەوە بۆ ”یەزیدی كوڕی موعاویە” بەمەبەستی هەڵخەڵەتاندنیان و كەم تا زۆریش لەمەدا سەركەوتوو بوون، جا هەر لەوە بیگریت كە بەزۆرە ملێ دشداشەیان پێ لەبەركردن.. یان لەو ڕووەوە بیگریت كەوایان لێكردن منداڵەكانیان ناو بنێن ”یەزید”.. بەڕاستی ئەمە گاڵتەجاڕی و كۆمیدیایە .. كەسانێكی رەسەن و بەكلتووری وەك ئێزیدی بخەیتە گومانەوەو لەژێر زەبری گوشار و بەزۆرە ملێ لینگویستیك-ی چڕوپڕی ئێزیدییەكان ، لەبنەوەڕا تێك بشكێنیت و دووچاری گومانیان بكەیت لەپێناسەو مێژوو و حەقیقەتی بوونیان و بەهەموو شێوەیەكیش هەوڵی سڕینەوەی شوناسنامەیان بدەیت .
 
باڵندە

 
 ”كەڵەشێر” لای ئێزیدییەكان پیرۆزەو بەشێوەیەكی گشتیش باڵندە جێگەو شوێنێكی تایبەتی هەیە ، هەر بۆیە كۆتەڵی سیمبوڵی ئافەریدەكار لەشێوەی باڵندەدایە، لە ” ئەشكەوتی شانیدەر – ناوچەی چەمی زاوێ“ دا كە 50 كم لەگۆڕستانەكانی لالش ـەوە دوورە ئەركیۆلۆژیستەكان پاش گەڕان و هەڵكەندنی ئەركیۆلۆژیانەی ناوچەكە پەڕوباڵێكی زۆری ”جووت برالە” یان دۆزییەوەو پێیان وایە كە لەبەڕێوەبردنی كەشە ئاینییەكانی ناوچەكەدا ئەم پەڕو باڵانە بەشێوەیەكی تایبەت و وەك جلێك ئامادەكرابێت و پاشان لەبەركرابێت و دە هەزار ساڵێك لەمەو پێش لەبۆنە ئاینییەكاندا بەكار هێنرابێت، دواتریش لەمیزۆپۆتامیادا بەڕاشكاوی ”باڵی باڵندە” وەك تایبەتمەندییەك لەوێنەكێشان و وێناندنی خواوەندەكاندا جێگەو شوێنێكی دیاری پێدرا، هەر بۆ نموونە لای ئاشورییەكان و لەناوچەی موسڵ دا و لەپەیكەرەكانیاندا دەبینرێتەوەو لەزۆر چەشنە ئاینی دیكەشدا بەكارهێنانی پەڕ و باڵی باڵندەو باڵ لەخۆڕواندن بڵاو و باو بووە.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا شوبهاندنی ئافەریدەكار بە باڵندە تەنیا لای ئێزیدییەكان بەو زەقییە دەبنرێتەوە، نزیك چەمی زاوێ جێگەو شوێنی تایبەت بەسەربڕینی قوربانییەكان لەكەشە ئاینییەكاندا دۆزرایەوەو بەو پێیەش ئەو ڕاستییە وەدەركەوت كەئێزیدییەت ئایینێكی بەڕەگ و ڕیشەو مێژوویی ناوچەكە بووە، كۆتەڵی باڵندە لای ئێزیدییەكان تاووس بووە ..
 لە كوردستاندا تاووس نییە و لەنێوەندی سروشتیدا وەچنگ ناكەوێت، هەربۆیە بەو پێیەش كەپەڕوباڵە دۆزراوەكانی نزیك چەمی زاوێ پەڕوباڵی جووت برالە بوو.. ڕەنگە كۆتەڵی تاووس-ی ئێزیدییەكانیش بەهەڵە بەتاووس ناسرابێت، بۆ سەلماندنی ئەم راستییەش پێویستە ئاماژە بەوە بدەین كە وشەی ”ناوس – نوح” بەهەڵە لای ئێزیدییەكان بۆتە تاووس .. تا ئێستاش یاریسانییەكان و عەلەوییەكان وشەی ”ناوس” بەكاردەهێنن. 
 
ئێزیدییەكان لەگەڵ هەڵاتنی یەكەم تیشكی خۆردا سێ جار دەنوشتێنەوە و ئەو گەڵایانەش كە لەگەڵ یەكەم تیشكی خۆردا بەردەبنەوە، وەك شتێكی پیرۆز ماچ دەكرێت و پاشان هەڵدەگیرێت، جێگەی سەرنجە كەلای ئێزیدییەكان و یاریسانییەكان هەمان تێڕوانین و پەیڕەوی ”رەبەنە زەردەشتییەكان” دەرحەق بەمافی فێربوون و فێرخوازی دووبارە دەبێتەوە، هەروەك چۆن رەبەنە زەردەشتییەكان تەنیا رێگەیان بەچینە ئەڕستۆكراتەكان دەدا كەبخوێنن و فێربن و چینە هەژار و نەدارەكانیان لەمە بێبەش كردبوو، تەنانەت قەدەغەش كرابوو.. بەهەمان شێوەش هەمان گرفت لای ئێزیدییەكان دەبینرێتەوە، گەرچی لەمڕۆدا فێربوون و خوێندن قەدەغە نییە ، بەڵام هێشتاكە ئێزیدییەكان زۆر تامەزرۆی خوێندن نین، ئێزیدییە دەوڵەمەندەكان لەمڕۆدا جل و بەرگی عەرەب لەبەر دەكەن و بەعەرەبی و كوردی دەدوێن و ناوەكانیشیان بەشێوەیەكی گشتی عەرەبییە، بەڵام ئێزیدییە هەژارەكان جل و بەرگی كوردانە لەبەر دەكەن و تەنیا بەكوردی دەدوێن.

كاتێك ”سەلاحەددینی ئەیوبی” ئەنتاكیای داگیركرد ، زۆربەی خەڵكەكەی تا زنجیرە چیاكانی ئامانۆس- یش ئێزیدی بوون و لەو سەردەمەدا ئێزیدییەكان توانییان كوردە موسڵمان و مەسیحییەكان بكەنەوە بەئێزیدی و پاشان بەسەر زۆر ناوچەی وەك ورمێ و سیواس و كەركوك – دا بڵاوبوونەوەو لەچەرخی ”13-14″ دا توانیان هێزێكی سیاسی و میلیتاری پێكەوە بنێن و ماوەیەك ناوچەی جزیرە حوكم بكەن، لەو دەمەدا میری ناوچەی ” شام ” ئێزیدی بووە، لەساڵی 1297 دا ”زەینەددین یوسف” كە واعیزێكی ئێزیدی بووە، توانیویەتی زۆر كۆمەڵەی سەر بەئێزیدییان لەشام و قاهیرەدا دابمەزرێنێت.. ناوبراو لە قاهیرەدا كۆچی دوایی كردووەو هێشتاكە گۆڕەكەی لەوێدایە .
 شەهابەددین فەیزوڵڵا ئەلعومەری” ی ئەنسكلۆپیدیانووسی موسڵمان لەساڵی 1338دا دنبلی و عەلەوی- یەكانی بەئێزیدی لەقەڵەم داوەو دواتریش شەرەفخانی بتلیسی لە ”شەرەفنامە” دا لەساڵی 1597دا ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە زۆربەی عەشیرەت و بنەماڵەكانی كورد لەڕابردوودا ئێزیدی بوون .

عوسمانییەكان هەموو جۆرە رێگەو رێچكەیەكیان دژ بەئێزیدییەكان تاقی كردۆتەوەو لەژێر زەبر و زۆر و گوشاریشدا زۆر ئێزیدییان كردۆتە موسڵمان بەتایبەت ئەو قوتابییە ئێزیدییانەی كەلەقوتابخانە عەسكەرییەكانی عوسمانییەكاندا وەردەگیران.. بەڵام ئەو ئێزیدیانەی كە لەقەدپاڵی چیا سەخت و دژوارەكاندا دەژیان ، لەپاراستنی ئاینەكەیاندا سەركەوتووبوون . 

عوسمانییەكان پاش ئەوەی لەڕێگەی دیپلۆماسییەت و پلانی تاكتیكاوییەوە نەیانتوانی ئێزیدییەكان بكەنە موسڵمان، كەوتنە كوشتن و لەناوبردنیان ، لەساڵی 1859- دا و بەپێی بڕیارێكی عوسمانییەكان هیچ ئێزیدییەك بۆی نەبوو ببێتە خاوەنی زەوی ، هەربۆیە زۆر لەشێخە ئێزیدییە خاوەن زەوی و زارەكان بەناچاری و بۆ پاراستنی موڵك و ماڵیان بوونەتە موسڵمان .. یەكێك لەوانە بنەماڵەی خانەدانی شاری ”كلیس” ی كوردستانی توركیا بوون .. بنەماڵەیەكی دیكەش ”بنەماڵەی ماندەكان” بووە ، كەدیارە باكگراوندێكی مێژوویی گرنگی هەبوو لەناوچەكەداو دواتریش بەناچاری بوونە عەرەب و بە ” ئەلشیوخ ” ناسراون و لەكەناری دەریای ناوەڕاستی نزیك سوریا و توركیاو لەناوچەی ”عەفرین – ریحانلی” دا نیشتەجێن و زۆر بەنهێنی و بەدزییەوە دان بەوەدا دەنێن كەكوردن و ئێزیدن.
 
لەساڵی 1858 دا دوو سەد هەزار ئێزیدی لەقەدپاڵی چیاكانی ئەمانۆس-ی نزیك ئەنتاكیا – دا دەژیان و لەساڵی 1938دا ، ئەو ژمارەیە بێ ئەوەی زیاد بكات كەمی كردووەو بۆتە شەست هەزار كەسێك، سەدەها ساڵ ئێزیدییەكان شاری كلیس و ئەو ناوچەیەی كەدەكەوێتە نێوان ”حەڵەب و عەنتاب” یان حوكم كردووەو كلیس- یش پایتەخت و شەرەفخانی بتلیسی گوتەنی: (كلیس قەڵای ئێزیدییەكان بووە)، لەمڕۆشدا فشارێكی زۆر و بەبەرنامە دژ بەئێزیدییەكان بەڕێوەدەبرێت و نەك تەنیا هەوڵی زۆرە ملێیی دژ بە باوەڕە ئایینییەكانیان دەدرێت، بەڵكو بوونی نەتەوەیی و شوناسنامەی كوردانەشیان لەژێر مەترسیدایە.

ئێزیدییەكان لەناوچەی پیرۆزی لالش-ی كوردستانی عیراق و خۆرهەڵاتی باكووری موسڵ ”شەنگار و دهۆك” و سوریا و جەزیرەو حەلەب و عەفریندا دەژین .. ئێزیدییەكان لەناوچەكانی قەفقاسیاشدا هەن و چواریەكی كوردانی ترن و لەئەرمەنستان- یشدا ئێزیدییەكان ژمارەیان لەكوردە غەیرە ئێزیدییەكان زیاترە، جینۆسایدە بەردەوامەكانی دەسەڵاتدارانی تورك دەرحەق بەئێزیدییەكان بووە مایەی كەمبوونەوەی رێژەو ژمارەیان لە ناوچەكەو لەساڵی 1977 یشدا بۆ جارێكی دیكە توركیا كەوتە وێزەیان و هەر ئەم شاڵاوە دڕندانەیەی توركیاش بوو كە بووە مایەی كۆچكردنی ژمارەیەكی زۆری ئێزیدییەكان.
تەنها لەئەڵمانیادا هەشت هەزار ئێزیدی هەیەو لەتوركیادا سەدوپەنجا هەزارێك ئێزیدی هەیە كە بەنهێنی و لەژێرەوە ئێزیدین و ناهێڵن موسڵمانەكان پێیان بزانن، بەو چەشنە ماهیەت و بوونی نەتەوەیی و ئایینییان لەدوو توێی پەنهانی و بێدەنگیدا دەپارێزن، ئێزیدییەكانی دیكەی توركیاش لە ”ئەنتاكیا و عەنتاب و ئورفاو ماردین و سیرت” دا دەژین.. بەشێكی كەمی ئێزیدییەكانیش لەناوچەی ئەزەربایجان و لەنێوان ”قوچان و دوگاهی” دا دەژین.
 
نوسەر، میهرداد ئیزەدی:

تاماوەیەك لەمەوبەر مامۆستای مێژو و زمانە رۆژهەڵاتییەكانی زانكۆی هارڤارد بووە.
لیسانسی لەزانستی سیاسی و جوگرافیدا هەیە، بڕوانامەی ماجستێری لەگۆڕانكاری و رووداوە نێو نەتەوەییەكان و جوگرافیای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، بڕوانامەی دكتۆراشی لەزانكۆی كۆڵۆمبیا دەرحەق بەتێزەكانی سەبارەت بەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێ بەخشراوە، لەكۆنگرێسی ئەمریكیدا سەبارەت بەمەسەلەی كورد، دوو جار بانگهێشت كراوەو گوێ لەڕاوبۆچوونەكانی گیراوە.