ئەكرەم میهرداد

پێشەكی
ئایینەكانی یارسان، ئەلەوی ‌و ئێزیدی كە ژیانەوەی دینی كوردی پێش ئیسلامن، یان زیندوو كردنەوەی ئەو دین ‌و ئایینە كۆنانەن كە بە زەردەشتی، مانی ‌و مەزدەك ‌و ئایینەكانی پێش یەكتاپەرستی ناسراون. زانایان ‌و شارەزایانی دینی كوردی هەموویان یان زۆربەیان هاوڕان كە دەبێت ئەو ئایینانە بە (ئایینی یەزدانی) یان (ئایینی فریشتەكان) بناسین. 1
 
پێش ئەوەی كە باسی ماهیەت ‌و پەیوەندی ئەم ئایینانە بكەین، دەبێت سەبارەت بە هەردوو وشەی (دین) ‌و (ئایین) سەرنجێك باسبكەین: وشەی (دین) لە زۆربەی سەرچاوە ئیسلامی ‌و عەرەبی ‌و ئێرانی ‌و زەردەشتیەكاندا بە وشەیەكی ئاڤێستایی ناسراوە كە بەشێوەی (دەئینە) یان (دەئینا) هاتووە ‌و هەرهەمان مانای دینی ئێستا دەدات. وشەی (ئایین)یش وشەیەكی كۆنی ئاریایی ‌و ئاڤێستاییە كە بە ماناكانی (پەیڕەو، یاسا ‌و مەزهەب) هاتووە.2
 
لەبەر ئەوەی باسەكەمان دەربارەی ئایینە بۆیە منیش وشەی (دین) بۆ هەمان ئەو مەبەستە بەكار دەهێنم ‌و مەبەست لە دینی زەردەشتیە ‌و وشەی ئایینیش بۆ باسی ئایینەكانی یەزدانی ‌و فریشتەیی كوردان بەكاردەهێنم.
 
زۆربەی ئەو كوردانەی كە موسڵمان نین، سەربە یەكێك لە چەند ئایینی جۆراوجۆری خۆیی كوردن كە یەك لەیەك كۆنتر ‌و رەسەنترن لەناو كوردان. سەرجەمی گشت ئەم ئایینانەش دەچنەوە سەر ئایینی كۆن ‌و باوی ناو كوردان كە گشتی بە (تیرەی فریشتەكان) ناسراون یان تیرەی فریشتەكان ناوێكە لەو ناوانەی كە ئێستا بەیەكێك لەو ئایینانە دەوترێ‌ كە یەزدانیەت یان ئێزیدیاتی ناسراوە.
 
 ناوی راستەقینەی ئایینەكە، لەناو گێژەنی گۆڕانی رۆژگاردا ونبووە ‌و چەند ناوی دیكەی لێ‌ پەیدابووە. ئێزیدیاتی بان ئایینی خودایی ‌و یەزدانی ناوێكە لەو ناوانەی كە ئێستا بە یەكێك لە لقەكانی ئەو ئایینە دەوترێ‌. ئەم ناوە لەڕووی مانای وشەییەوە مانای (فریشتە پەرستەكان) دەدات. هەندێ‌ بەڵگە دەڵێن لەوانەیە یەكێك لە كۆنترین ناوەكانی ئەم باوەڕە (هەق) بووبێ‌، هەق ئەو ناوەیە كە دراوە بە رۆحی گەردوونی، واتە ئەو پەرستراوە ئەزەلییەی كە خاوەنی گشت بوونەوەرەكانە، هەروەكو لەناوی ئایینی (ئەهلی هەق)دا هاتووە).3
 
لەسەردەمانی هەرە دێرینەوە هەتا ئەمڕۆ، تەنها سێ‌ ئایینی یەزدانی ‌و فریشتەیی ماونەتەوە، كە بریتین لە ئێزیدیاتی، عەلەوی ‌و یارسان. رابردوو ‌و لە ئێستاشدا هەموو پەیڕەوانی ئەم ئایینە یەزدانیانە لەسەر یەك باوەڕی بنەڕەتی ‌و پتەو بوون بە حەوت بوونەوەری فریشتەیی نوورانی شوشەیی نادیار (یان مرواری) كە دونیا لە حەوت بوونەوەری خراپی تاریكدۆستی زیانبەخش دەپارێزن. ئایینەكانی یەزدانی باوەڕێكی دیكەشیان هەیە ئەویش (دۆنادۆن)ە، واتە گوێزانەوەی گیانی خودا بۆ فریشتەكان ‌و بۆ رابەرانی ئایینەكە كە بە خاوەنی سەردەم یان (خودان) ناسراون، گیان لەجەستەیەكەوە دەچێتە جەستەیەكی دیكە. 
 
بەرجەستەبوونی خودایی، بەرجەستەبوونی گەورە ‌و بچكەی ئەو دۆنادۆنە خۆیەتی. ئایینی فریشتەكان، باوەڕیان بەبوونی گیانێكی گەردونی واتە (هەق) هەیە، كە سنوور نازانێ‌ ‌و هەموو لایەك دەگرێتەوە ‌و سەربەخۆشە. پەیوەندی ئەم گیانە گەردوونیە بەجیهانی ماتریالەوە، دەركەوتنی سەرەتایی ئەوە وەكو بەرجەستەكارێكی هەرە باڵا. 
 
بەرجەستەكاری سەرەكی كە بوو بە پەروەردگار بەخودای مەزن ناسراوە. پەروەردگار خۆی لە شەش شێوەی دیكەدا نواند، كە پاشان ئەركی جێگرەكانی ئەویان بۆ درێژەدان ‌و هەڵسوڕاندنی پرۆسەی ئەفراندن گرتە ئەستۆ. ئەو جێگرانە، ئەو فریشتە پایەبڵندانەن كە لەگەڵ پەروەردگار ‌و گیانی گەردوونیدا حەوت بوونەوەرە پیرۆزەكەی سەردەمی سەرەتایی ژیان پێكدەهێنن. ئەم چەرخەش دەبوو شەش چەرخی تری بەدواوەبێ‌، هەر سەردەمێكیش كاتێك دادەهات كە گیان یان گەوهەری بەرجەستەكارەكانی چەرخی رابردوو بۆ ناو بەرجەستەكاری نوێ‌ دۆناو دۆنیان دەكرد تا بەو جۆرە لەگەڵ ئەم گیانە گەردوونیەدا ژمارە (7)ە پیرۆزەكە هەر پایەداربێت. دەشێت لەدوای ئەم حەوت چەرخە بنەڕەتی ‌و بەرجەستەكارە سەرەكیانە، بەرجەستەكاری نوێ‌ سەرهەڵدەن ‌و پەیدابن. 
 
بەڵام ئەم بەرجەستەبوونانە كەم بایەخترن، كاریگەریشیان لەسەر ئەو زەمان ‌و سەردەمەی كە تیایدا دەردەكەون ئەوەندە بەهێز نابێت.لە سەدەی بیستەمدا سێ‌ كەس گەیشتوونەتە  پایەی (باب) یان (بەرجەستەكار). شێخ ئەحمەدی بارزان كە بە خودان یان صاحب الزمان ناسراوە، سولەیمان مورشید (عەلەوییەكانی سوریا) ‌و نورعەلی ئیلاهەی (كە رابەرێكی یارسانە). 4
 
ئایینی یەزدانی بەتەواوی ئاینێكی یۆنیڤێرساڵ یان (جیهانی)ە.. هەموو ئایینەكانی تر بەمەزهەبی دروستی هەمان بیرۆكەی بنەڕەتی باوەڕی مرۆڤ بەرۆحی گەردوون دادەنێ‌. دانەرانی ئەم ئایینە فریشتەییە هەموو نموونەی بایەخدانی هەمیشەیی پەروەردەگارن بەكار‌وباری دونیا لە شێوەی بەرجەستەكردنی ناوبەناودا لە رێگای پەیامبەرێكی نوێوە كە نامەی رزگاری بۆ خەڵكەكە دێنێ‌. هەر لەبەر ئەوەیە لای پەیڕەوانی ئایینی یەزدانی هێندە سەخت نیە، لەگەڵ ئیسلام، مەسیحیەت، هیندۆس ‌و بودایی یان هەر ئاینێكی تردا بدوێن، چونكە بەلای ئەوانەوە هەموو ئەم ئایینانە هەمان بەرجەستەبوونی ئایینە كۆنەكانن.
 
پەیڕەوانی گشت لقەكانی ئایینی یەزدانی ‌و فریشتەیی كۆبوونەوەیەكی پیرۆزی خۆییان هەیە كە هەندێك جار بە (جەژن) ناوی دەبەن، كە پێی دەڵێن (جەم، جەما یان جەمخانە (جەمهانە لە توركیا) ‌و لە شوێنێكی پەنهاندا دەیگرن. لەوێدا نوسراوی پیرۆز دەخوێنرێتەوە ‌و ڕابەرانی ئایینی وتاردەدەن ‌و بەڵێنی نوێكردنەوەی برایەتی ‌و دڵسۆزی بۆ یەكتر لە چوارچێوەی ئایینەكەدا بەڕاوەشاندنی دەست، دەدەن. (لەلای یارساكان بەم كۆبوونەوەیە دەترێ‌ (جەم) ‌و لە ئێزیدیانی بە (جەما) ناسراوە ‌و لەلای عەلەوییەكانیش پێی دەڵێن جەمدانی). 5
 
 
ئایینی یەزدانی ‌و دینی زەردەشتی
سەبارەت بە پەیوەندی نێوان دینی زەردەشتی ‌و ئایینەكانی یەزدانی ‌و فریشتەیی (ئێزیدی، عەلەوی، یارسان و تەنانەت دروز و شەبەكەكانیش) لەناو نووسەران ‌و شارەزایاندا دوو بیروباوەڕ هەیە كە ئەم ئایینە یەزدانیە لە دینی زەردەشتی كۆنترە ‌و ئەوان كاریگەریان هەبووە لەسەر زەردەشتی ‌و بیروباوەڕی دووەمیش وادەزانێ‌ كە ئەم ئایینانە ژیانەوە ‌و زیندوكردنەوەی ئایینی زەردەشتین بەرامبەر دەسەڵاتی عەرەبی ‌و ئیسلامی. بیروڕای یەكەم، دەڵێت: (لە هەندێ‌ سەردەمی زوودا ئایینی یەزدانی بەرهەڵستی توندی زەردەشتیان كردووە، بەڵام لەسەردەمی كۆتایی میدیادا پەیڕەوانی ئەم ئایینە چوونەتە سەر ئایینی زەردەشت. كاریگەریی درێژ خایانی نێوان هەردوو ئایینی یەزدانی ‌و زەردەشتی لە زۆر لایەندا بەرچاوە، وەكو سیستەمی رابەریی ئایینی پشتاوپشت كە ئایینی فریشتەیی خستە ناو زەردەشتی بە (ماگا) یان (موغەكان) ناوی دەركرد. ئەم سیستەمە جێگای ئەو سیستەمە ساكارەی رابەرایەتی ئایینی گرتەوە كە زەردەشت پێكی هێنابوو. هەردوولا باوەڕیان وایە كە حەوت فریشتەی چاك ‌و حەوتی (بەد) سەروكاری ئەم دونیایەیان بەدەستەوە، هەردوولایان سەرئەنجام لەسەر ئەوە رێكەوتن كە زەردەشت پەیامبەری ئەوانە ‌و ئایینەكەی پوختەكرد ‌و دینی ئاڤێستایی یان (مەزدایی) لێ‌ دروستكرد. لەدوای نزیكەی هەزار ساڵ پاش یەكەم هەوڵی گۆڕینی زەردەشتی، پەیڕەوانی ئایینی یەزدانی جوڵەیەكی دیكەیان كرد ، كەسەركەوتوو نەبوون، بۆ یەكجاری هەڵوشینی یان نەهێشتنی زەردەشتی ئەم هەوڵە بە رواڵەت خۆی لە پەیدابوونی بزوتنەوەی مەزدەكیەتدا نیشاندا. ئایینی یەزدانی یان فریشتە پەرستەكان بەبزاڤی مەزدەكەوە لەسەدەی پێنجی دوای زایین وەكو بەخودانێك دژ بە سیستەمی چینایەتی –ئابووری – كۆمەڵایەتی ستەمكارانەی كە دەوڵەتی ساسانی ‌و ئایینی زەردەشتی لە وڵاتانی فارس بناغەیان دانابوو سەیهەڵدا. بزاڤەكە لە هەرێمی زاگرۆسەوە لەسەردەستی رۆڵەیەكی ئەم وڵاتە، واتە مەزدەك دەستی پێكرد ‌و سەرئەنجام توانی كاڤات یان قوبادی پادشای سەردەمیش بێنێتە سەر ئایینەكەی خۆی (448 – 531ز).
 
باوەڕی پتەو ‌و نەگۆڕی مەزدەكیەكان بەیەكسانیی كۆمەڵایەتی هەموو خەڵك كە ئێستا بەبڵاوی لەناو ئایینی یەزدانیدا باوە، خەڵكێكی زۆری هەژار ‌و پاماڵی جیاوازیی چینایەتی هێنایە ناوخۆی. مەزدەك (واتە مەزدای بچووك، كە كورتكراوەی ئاهورامەزدای خوای زەردەشتیەكانە) بانگی هاوبەشیەتی هەموو خەڵكانی لەگەڵی بابەتی دنیایدا دەدا ‌و پەیڕەوكردنی هاوبەشێتی لە خاوەندارێتیدا وایكرد كە ئایینی فریشتەكان بەرەو هێز ‌و فراوانبوون بڕۆن. بەڵام هێندەی پێنەچوو لە كۆتایی سەردەمی كاڤاتدا، جارێكی دیكە قوباد لەساڵی 528 وەرگەڕایەوە سەر ئایینی زەردەشت، ‌و ئەوانیش كەوتنە بەر شاڵاوی كوشتاری بەربڵاو. كە دەسەڵات چووە دەستی خوسرەوی یەكەمی نەوشیروانی كوڕی، مەزدەكی قڕان هەموو لایەكی گرتەوە كە پادشا جاڕی لەناوبردنیانی دا. بەڵام دیسان هێندەی پێنەچوو مەزدەكیەكان سەریان بڵند كرد ‌و لەدوای ڕووخانی ئیمپراتۆریای ساسانی جارێكی دیكە بزوتنەوەكەیان سەریهەڵداوە. كە كاركەوتە دەستی عەرەبە ئیسلامەكان، حكومڕانە موسڵمانەكان بەردەوام ناچاربوون لەجەنگ ‌و دامركاندنەوەی شەپۆل لەدوای شەپۆلی بزوتنەوەی ئایینی ‌و ئابووری نەیاری خۆیان بن كە لەهەمان سەرزەمینی (جیبالەوە) سەری هەڵدەدا. عەرەبەكان بەچیاكانی زاگرۆس یان میدیای دێرینیان دەوت اقلیم الجبال. هەرە گرنگی ئەم بزاڤانە، بزوتنەوەی (بابەكی خوڕەم) بوو كە سەردارێكی سوپایی ‌و ئایینی بوو. بزوتنەوەكە باوەڕی بەدۆنادۆنی رۆحی هەبوو، بەتایبەتی هی سەركردە ‌و رابەرە ئایینەكان. بابەك ‌و یارانیشی بەهەمان شێوەی مەزدەك ‌و مەزدەكیانی پێش خۆیان، بەوە ناسرابوون كە لە موڵكدارێتی هەموو كاڵا‌و ئامێر ‌و كەرەستەی بەرهەمهێناندا گشتیان هاوبەشن ‌و جیاوازیی كۆمەڵایەتی ‌و ئابووری ئەو تۆیان لە نێوان نەبوون.
 
نیشانەی مەزدەكیەكان ‌و بابەكیان یان (خوڕەمیەكان) مێزەرە سورەكانی سەریان بوو، بۆیە بەسورخ عەلەمان (ئاڵا سووران) یان سورخ جامەگان ناسرابوون. ئەم نیشانەیە دیسانەوە لەسەدەكانی 14 ‌و 15دا لە بزوتنەوەیەكی پەیڕەوانی ئایینی فریشتەیی سەری هەڵدایەوە، ئەوكاتە عەلەویەكان بەمێزەرە سورەكانیان ناویان بە (قرڵباش) سەرسوور دەركردبوو). 6
 
بڕوای دووەم، وا دەزانێت كە بزوتنەوەی خوڕەم دینەكان بەرامبەر دەسەڵاتی عەرەبی ‌و ئیسلامی لە هەوڵی ئەوەدابوون كە ئەم ئایینە یەزدانیانە، كە مەزهەبەكانی ناو دینی زەردەشتین، زیندوو بكەنەوە ‌و سەرئەنجام بەهۆی جیاوازی شوێن ‌و سەردەمەوە ئەم ئایینە یەزدانی ‌و فریشتەییانە یان لێ‌ پەیدابووە. (بەئاوڕدانەوەیەك لە مێژووی پیرۆز ‌و گرنگی مەڵبەندی زاگرۆس بەتایبەت كوردستان لەلای شوێنكەوتوانی دینی زەردەشتی ‌و دوایی خۆڕەم دینان كە شوێنكەوتووی زۆرێك لە باوەڕەكانی ئەوان بوون، بۆمان ڕوون دەبێتەوە، لەم مەڵبەندە دێرینەیە جوڵانەوەیەكی نیشتمانی پەروەر بەرامبەر حاكمانی زاَلم ‌و ستەمكاری بەغداد تا لەناوچوونی دەسەڵات ‌و ئیمپراتۆریای پێنج سەد ساڵەی عەباسییان ‌و دواتر بەرامبەر بە مەغوولی داگیركار ‌و تاسەربەخۆیی سەفەوییەكان بێ‌ وچان ‌و بەهەموو هێزەوە ماندوو نەناسانە بەردەوام بووە. كوردستان، هەورامان، شارەزوور، ماسبەزان، مێهرگانكەدە ‌و شەمزینان... كەلە سەرچاوە مێژوویە بەنرخەكاندا، چۆنیەتی ئایین ‌و باوەڕیان لەلێكۆڵینەوە قووڵ ‌و مەندۆخەكاندا تاوتوێ‌ ‌و تۆمار كراوە، ئەم باوەڕانە لەم مەڵبەندەوە بەشوێنەكانی دیكەی ئێراندا بڵاو بۆتەوە. هەر لەسەرەتاوە شوێنی سەرەكی ژیانی خوڕەمدینان كە تا چەند سەدە دوای سەرهەڵدانی عەباسییەكان لەگەڵ زوڵم بێدادی لە ململانێدابوون ‌و خەڵكی ئەوێ‌ لە ژێر ئاڵای شۆرشگێڕانی (عەلەوی) یان یەزدانی بەرامبەر زاڵمانی ئەو سەردەمەدا، سەریان هەڵدا). 7