سەروەر پێنجوێنی
لایەنێكی قورئان كە كەمترین تیشكی زانستیی خراوەتە سەر و لە بیری ئیسلامیی نوێیشدا توشی زۆرترین تەم‌ومژاویكردن (تعتیم) بوەتەوە، ئەو لایەنەیە كە دەكرێت پێی بڵێین (كۆسمۆگۆنیا) ی قورئان یان (تیۆریی خەلق) لە قورئاندا، واتە باسی پەیدابونی بونەوەر و گەردون یان ـ بە گوزارشی ئایینی ـ (خولقاندنی بونەوەر)، كە بۆ هەمو ئایینێك بناغەی باوەڕە و بابەتی گرنگترین و بناغەییترین ئەفسانەی ئایینەكانە و لە هەمان كاتدا بابەتی سەرەكیی فەلسەفەی كلاسیك و ئامانجێكی سەرەكیی زانست بەتایبەتی گەردونناسیە.
دەمێكە بە نیازی لێكۆڵینەوەیەكم لەسەر وێنەی گەردون لە قورئاندا و (گەردونناسیی قورئان)، بە ناوی (كۆسمۆلۆجیای قورئان) و ناوبەناو كاریشم تێدا كردوە، بەڵام هێشتا توێژینەوەیەكی پڕاوپڕم لەسەر نەنوسیوە، هەرچەند كەرەستەكەم دەمێكە ئامادەیە..
بابەتەكە بەو شێوەیەی نەخشەم بۆ كێشاوە سێ بەشە بەپێی بەشەكانی كۆسمۆلۆجیا (گەردونناسی):
1. (كۆسمۆگۆنیا) ی قورئان، واتە باسی (پەیدابون) و هاتنەكایەی گەردون و بنچینەی بونەوەر. وشەی (كۆسمۆگۆنیا) Cosmogony لە (كۆسمۆگۆنیا) κοσμογονία ی گریكیەوە هاتوە، كە ئەمەش لە بنەڕەتدا دو بەشە: ا. (كۆسمۆس) κόσμος واتە بونەوەر (گەردون)، ب. (گۆنۆس) γόνος واتە دروستبون، یان ڕیشەیەك بە شێوەی (گیگنۆمای) γίγνομαι یان (گێگۆنا) γέγονα، كە ئەم ڕیشەیە بە واتای (لەدایكبون) و (هاتنەبون) ـە. بەم شێوەیەش زاراوەكە واتە (هاتنەبونی گەردون).
بێ گومان لە قورئاندا (كۆسمۆگۆنیا) یەكی تەواو هەیە و قورئان تیۆرییەكی خەلقی تایبەت بە خۆی هەیە، بەڵام كێشەكەی ئەوەیە دەقەكە لە هیچ شوێنێكدا بەیەكبینەیی و تێروتەسەلی لێی نەدواوە و بە یەك شێوەی یەكگرتو و لە یەك شوێندا داینەڕشتوە، بەڵكو بە پەرت‌وبڵاوی و لێرەولەوێ بە ئاماژەی كورتبڕ و هەر جارەی بە بایەخدان بە لایەنێكی بابەتەكە باسی دروستبونی گەردون و خولقاندنی لەلایەن خواوەندەوە دەكات و كۆسمۆگۆنیای خۆی دادەڕێژێت، ئەمەش وای كردوە قورئان وەكو تەوڕات (كتێبی خولقاندن) نەبێت و لە یەك شوێندا بەیەكبینەیی (تیۆریی خەلق) ی خۆی ڕون نەكاتەوە، و ئەمەش سەر بكێشێت بۆ ئەوەی وێنەكە لە قورئاندا ڕۆشن نەبێت و ئاماژەی جیاواز و ناهەماهەنگی هەبێت بۆ بابەتەكە كە پێویستیی بە یەكخستن هەیە..
هەر بۆیەش تا ئێستا كۆسمۆگۆنیای قورئان ـ لای پسپۆڕانی نوێی بەراوردی ئایینەكان نەبێت ـ ڕون نیە و تیشكی پێویستی نەخراوەتە سەر و تا ڕادەیەكی زۆر پشتگوێ خراوە، بەتایبەتی لە خودی بیری ئیسلامیدا و لای بیرمەند و توێژەرە موسوڵمانەكان خۆیان.. بۆیە تا ئێستا هیچیان نەیانتوانیوە یەك تیۆریی یەكگرتو و پێكەوەبەسراوی خەلق لە ئاماژەكانی قورئان گەڵاڵە بكەن، و دەتوانم بڵێم هەر نەچون بەلای ئەو بابەتەدا و ئەو بیرەیان نەكردوەتەوە، ئەوەش ـ سەرباری پەرت‌وبڵاوی ئاماژە قورئانیەكان سەبارەت بە بابەتەكە ـ چەند هۆكارێكی هەیە: لەوانە ئەوەیە ڕەگەزەكانی كۆسمۆگۆنیای قورئان پەیوەندیی ڕاستەوخۆیان بە كۆسمۆلۆجیا و كۆسمۆگۆنیای كلاسیك و ئەفسانەكان و ئایینە كۆنەكانەوە هەیە و خزمایەتییان لەگەڵا زانستی نوێ نیە، لەبەر ئەوە بابەتەكە بۆ بیری ئیسلامیی نوێ زۆر هەستیارە و بیرمەند و توێژەرە ئیسلامیەكان خۆیان لە قەرەی نادەن، بۆ نمونە یەكەم بڕگەی كۆسمۆگۆنیا قورئانیەكە بریتیە لە (بونی ئاو پێش خەلقی ئاسمان و زەوی) كە ئەمە بیرۆكەیەی قورئانیی هاوبەشە لەگەڵا ئەفسانەكان و بەتەواوی نامۆیە بە گەردونناسیی نوێ.. بۆیە بیرمەندێكی ئیسلامیی هاوچەرخ ناتوانێت باس لە ئاوێك بكات پێش دروستبونی گەردون لە كاتێكدا ئەو گەردونی قورئان بە هەمان گەردونی گەردونناسیی نوێ بەراورد و ڕاڤە دەكات.. كێ دەتوانێت باس لە گەردیلەی هایدرۆجێنیش بكات پێش دروستبونی گەردون چ جای ئاو؟!! بەڵكو ناكرێت باس لە بونی گەردیلەیەك بەڵكو ئێلیكترۆن و تەنۆلكە بچوكەكانی تریش بكرێت! بەڵكو ناكرێت باس لە بونی كات و شوێنیش بكرێت پێش دروستبونی گەردون.
لەبەر ئەوانە نوسەرە ئیسلامیەكان ناچن بەلای باسی ئەم (ئاو) ەدا كە بەپێی دەقی قورئان پێش (گەردونی قورئان) واتە پێش (ئاسمان و زەوی) هەبوە و بنەڕەتی خەلقی ئەو گەردونەیشە. هەر بۆیە بەتەواوی خۆیان بێئاگا دەكەن لەو دەقە قورئانیەی باسی ئەو ئاوە دەكات [واتە ئایەتی: "وكان عرشه علی الما‌ء " (هود: 7)] و ئەگەریش ڕوبەڕو بكرێنەوە لەگەڵا پرسیاری ئەو بابەتە ئاڵۆزەدا بەوە خۆیان لە بوار دەپەڕێننەوە كە ئەو دەقە دەقێكی ئاڵۆزاو (متشابه) و باسی باوەڕێكی میتافیزیایی (غیبی) دەكات بەو پێیە دەقەكە باس لە (عەرش) دەكات! كە لە قورئاندا بەدواداچونی ئەم دەقە قورئانیە ئاڵۆزاوانە بە نیشانەی لاوازیی باوەڕ و بونی گومان و مەبەستی خراپ دانراوە (ال عمران: 3). بە هەمان شێوە بیرۆكەی (ئاسمان و زەویی یەكپارچە) و ئینجا جیاكردنەوەی ئەو یەكپارچەیە بۆ دو پارچەی (ئاسمان) و (زەوی) ـ لە قورئاندا؛ بە هەمان شێوە بیری ئیسلامیی نوێ بەتەواوی خۆی لـێ بێئاگا دەكات و تەم‌ومژاوییشی دەكات و بەڵكو دەیگۆڕێت و لە ڕێگەی لێكدانەوەیەكی بەناو زانستیەوە بۆ دەقەكە كۆتایی پێ دەهێنێت و بیرۆكەیەكی زانستیی نوێ دەخاتە جێگەی كە بریتیە لە تیۆریی (تەقینەوەی گەورە).
بەم شێوەیە بیری ئیسلامیی نوێ زۆربەی ئاماژە قورئانیەكانی تایبەت بە كۆسمۆگۆنیا قورئانیەكە پشتگوێ دەخات و تەم‌ومژاوییان دەكات و بەڵكو دەیانگۆڕێت و دەقەكە دەكات بە تەنها قاڵبێك كە نوسەرە ئیسلامیەكان خۆیان بە بیرۆكەیەكی تازە پڕی دەكەنەوە. ئەمەش هۆكارەكەی ـ وەكو وتم ـ دەگەڕێتەوە بۆ پەرت‌وبڵاوی ئاماژە و ڕونكردنەوە قورئانیەكان و ئینجا نامۆیی كۆسمۆگۆنیا قورئانیەكە بە بیری نوێ و زانستی نوێ، ئینجا میتۆدی باوەڕدارانەش میتۆدی بێلایەنانە نیە و ئەوەی بەو میتۆدە ڕاڤەی دەقی ئایینی دەكات ناتوانێت خۆی لە بیرۆكەی دەقەكە سەربەخۆ بكات و واتایەك لە دەقەكە چاوەڕێ بكات كە خۆی باوەڕی پێی نەبێت بۆیە دەكەوێتە تێكەڵكردنی فەزای دەقەكە لەگەڵا فەزای فیكریی خۆی و ئەوەی خۆی بیری لـێ دەكاتەوە دەیسەپێنێت بەسەر دەقەكەشدا و دەقەكە دەكاتە قاڵبێك و هەڵگرێك بۆ بیرۆكەی نوێی خۆی.
2. (كۆسمۆگرافیا) ی قورئان، واتە وەسفی گەردون و باسی دیمەنەكانی سیستەمە گەردونیەكەی ئێستا. ئەو ئاماژانەی قورئان كە دەچنە ئەم خانەیەوە وەسفی ڕواڵەتی دیمەنەكانی گەردون و بونەوەر دەكەن، ئەویش تەنها ئەو بونەوەرەی كە مرۆڤ دەیبینێت و لە چاوی مرۆڤەوە دیارە، ئەمەش ژینگەی مرۆڤ و ئەوەی لەو ژینگەیەوە دیارە دەگرێتەوە. زۆربەی ئاماژە قورئانیەكانی بواری كۆسمۆلۆجیا لەم بابەتەن، كە قورئان بە ناونیشانی نیشانەكانی خۆا و شوێنەوارەكانی دەسەڵاتی خوا ئاماژە بۆ دیاردە سروشتیەكان و سیستەمە گەردونیەكە دەكات.
3. (كۆتاییهاتنی گەردون) لە قورئاندا، یان (ئێسكاتۆلۆجیا) (أخرویات) ی قورئان. واتە باسی ڕوداوەكانی تێكچونی بونەوەر و ڕوخانی سیستەمە گەردونیەكە و كۆتاییهاتنی گەردون، كە ئەمە بە زاراوەی ئیسلامی (قیامەت) ی پێ دەوترێت (هەرچەند وشەكە لە خۆیدا ئاماژە دەكات بۆ زیندوبونەوەی مرۆڤەكان).
میتۆدی من بۆ شیكاركردنی چەمكەكانی قورئانیەكانی ئەم سێ بەشەی كۆسمۆلۆجیای قورئان بەم شێوەیەیە:
لە گەردونناسیی قورئاندا، كە گەڕانەوەی هەیە بۆ هەمان گەردونناسیی ئەفسانەكان و ئایینە كۆنەكان، ئەوەی سەرچاوەیە و ناوكی یەكەمی بیرۆكە و چەمكەكانە، ئەو بەشەیە كە بە (كۆسمۆگرافیای قورئان) ئاماژەم بۆ كرد.. ئەمەش یانی سەرنجی مرۆڤ لە دیمەنە ڕواڵەتیەكانی بونەوەر و ئەو سیستەمە گەردونیەی كە هاتوەتە پێش چاوی؛ سەرچاوەی هەمو بیرۆكە و چەمكە بەرهەمهاتوەكانە دەربارەی گەردون..
ئەمەش یانی هەمو چەمكەكانی (كۆسمۆگۆنیای قورئان) و هەروەها (كۆتاییهاتنی گەردون لە قورئاندا) هەمویان لە چەمك و بیرۆكەكانی (كۆسمۆگرافیای قورئان) ـەوە بە شێوەی (اشتقاق) ی هزری وەرگیراون، ئەمەش بەو پێیە كە ئەوەی ئێستە دەبینرێت لە بونەوەر سیستەمە گەردونیەكەیە، كە ئەم سیستەمە بە پرۆسێسی خەلق هێنراوەتە كایە، ئینجا لێرەوە بیر لە (پێش خەلق) و (كۆتایی خولقاوەكان) دەكرێتەوە، ئەوەش بە پێچەوانەكردنەوەی دیمەنەكانی سیستەمە گەردونیە بەرچاوەكەی ئێستا، بە وێناكردنی شێواوی (فوچی) یەك پێش خەلق كە بە خەلق ئەو شێواویە لەناو براوە و سیستەمە گەردونیەكە هێنراوەتە كایە، لەگەڵا وێناكردنی شێواوییەكی هاوشێوە دوای كۆتاییهاتنی بەرهەمی خەلق كە لەو شێوان و تێكچونەدا سیستەمە گەردونیەكە لەناو دەچێت و شێواوی جێی دەگرێتەوە.. ئیتر بەم شێوەیە هەمو چەمك و وێنە و بیرۆكەكانی خولقاندنی گەردون و بە هەمان شێوە تێكچون و كۆتاییهاتنی گەردون لە دیمەنەكانی سیستەمە گرونیەكەوە بە شێوەیەكی هزری (ژهنی) وەردەگیرێن و دەردەهێنرێن.. بەم شێوەیەش دەتوانین هەمو چەمكانە شیكار و شیتەڵا بكەین بۆ سەرچاوە و باكگراوندەكانیان.
ئەم میتۆدە شیكاریە من بۆ شیكاركردنی هەمو چەمكەكانی كۆسمۆلۆجیای ئەفسانەكان و ئایینەكان بەكاری دەهێنم و بەكاراییش دەتوانێت ئەو چەمكانە شیكار بكات و شیتەڵیان بكات بۆ ڕەگەزە سەرەتاییەكانیان و شێوازی دروستبون و بەرهەمهاتنیان دەربخات.. بۆ قورئانیش بە هەمان شێوە میتۆدێكی سەركەوتوە بۆ شیكاركردنی چەمك و بیرۆكەكانی سەبارەت بە دروستبونی گەردون (كۆسمۆگۆنیا) و تێكچونی.
من بۆ سەرخستنی ئەم میتۆدە پشتیش دەبەستم بە بەراوردكردنی چەمكە قورئانیەكان بە چەمكە هاوشێوەكانی ئەفسانەكان واتە چیرۆكە ئایینیە كۆنەكان، كە بەم بەراوردە ڕونتر سروشتی چەمكە قورئانیەكان دەردەكەوێت و ئاسانتر خۆیان بدەن بە دەستی میتۆدی شیكاركردنەوە.. جگە لەوەش هەوڵا دەدەم هەمو دەقە قورئانی و ئیسلامیە پەیوەندیدارەكان لە یەك چوارچێوەدا كۆ بكەمەوە بۆ ئەوەی وێنە قورئانی و ئیسلامیەكە وەكو خۆی بینا بكەمەوە تا بتوانم بە سەركەوتویی توێژینەوەی بەراوردكاری و شیكاریان لەسەر بكەم.
لە بەشی دوەمدا دێمە سەر شیكاركردنی دانەدانەی چەمكە قورئانیەكانی كۆسمۆگۆنیا بەو میتۆدەی خستمە ڕو.