ئا: هیوا موسا
شكاندنی بتەكان
كاتێ تارحی پەیكەرتاش گەڕایەوە بۆ ماڵ لەگەڵ هەندێ لەهاوەڵانیدا، بینی گشت بتەكان شكێنراون تەنها بتە گەورەكەیان ماوەتەوە ئەویش تەورێكی بەدەستەوە گرتوە، وەك ئەوەی گشت بتەكان ئەم شكاندبێتی!.
تارح بە بینینی ئەم دیمەنە زۆر بێتاقەت و شڵەژا چون ئەم پەیكەرانە بۆ كاری هونەری نەبون و وەك زەخرەفەیك لێی بڕوانرێت، بەڵكو ئەوان بۆ پەرستن بون ئەوان خواوەندبون، ناكرێ خوداكان بشكێنرێت و لەناو بچن، تارح كە چاوی گێڕا بە ژورەكەدا بینی ئیبراهیمی كوڕی لە سوچێكی ژورەكەدا راوەستاوە، یەكسەر بەتوڕەییەكەوە بانگی ئیبراهیمی كرد لێی پرسی:
تارح: ئیبراهیم تۆ ئەو بتانەت شكاندوە؟
ئیبراهیم: نەخێر ئەوە بتەگەورەكەیان (سەرگەورەكەیان) ئەو كارەی كردوە.
تارح: ئەو بتە چۆن دەتوانێ ئەو كارەبكا لەكاتێكدا ئەو نە دەخوا نە دەجوڵێ نەهیچ.
ئیبراهیم: ئەی كە ناخوا و ناجوڵێ و هیچ كارێ ناكات، ئیدی بە كەڵكی چی دێ؟!.
تارح، توشی شۆك بو چون یەكەمجاربو كە گوێی لەم جۆرە قسەیە بێت، ئاخر ئەوان دەپەرستین ئەوان بۆ پەرستنن، ئەی ئەوان نەبن چی بپەرستین.
ئیبراهیم: ئەو خودایە بپەرستە كە مانگ و خۆرو رۆژو شەوی دروستكردوە.
ئەم گوتانەی ئیبراهیم بەئاسانی بەسەر ئیبراهیم و هەندێ لەهاوەڵانیدا تێنەپەڕین بەڵكو سەری كێشا بۆ كۆچكردن و هەڵهاتن لەنیشتیمان و روكردنە تاراوگە، ئەگەرچی بەپێی كتێبە ئاسمانییەكان سەرەتا ئیبراهیم دەخرێتە ناو ئاگرێكی گەورەوە بەڵام بە ئەمری خودا ناسوتێت و هیچی لێ نایەت. ئۆجەلان دەڵێت: ئەو ئاگرە "مەنجەنیقەكەی ئورفا" بوە، چون ئیبراهیم جێگەی ئورفا بوە كە شارێكی دڵگیر و ئاینیە لە كوردستانی باكور.
كەنعان وەك مەنفای ئیبراهیم و كوڕەكانی
هەر كە لەشاری ئور (ئورفا) بڵاوبوەوە كە ئیبراهیمی كوڕە گەورەكەی تارح چ سوكایەتییەكی بەخوداوەندەكان كردوە، ئیتر ئیبراهیم ناچار خۆی و خێزانەكەی لەگەڵ هەندێ لەهاوەڵانی و خزمانیدا بەچەند سەرێك مەڕ و ماڵاتەوە رویان كردە كەنعان، كەنعان ناوەكەی لە تیرەیەكی عەرەبییەوە هاتوە كە پێش چەند ساڵێك لە دورگەی عەرەبییەوە هاتبونە ئەوێ، كەنعانییەكانیش بە ئیبراهیم و هاوەڵانیان دەگوت عیبری یان عیبرییەكان (ئیبرییكەكان)، ئەم ناوە بەئەو پیاوەیان دەگوت كە لەڕێی دیجلەو فوراتەوە هاتوە واتە خەڵكی كەنعان ئەگەر كەسێك لە ناوچەی دیجلە و فوراتەوە هاتبێت ئەوا پێیان وتوە ئیبریك (عیبری).
ئەگەرچی عیبرییەكان لە ڕواڵەتی دەرەوەیانداو لەڕوی ئاستە كۆمەڵایەتییەكەوە جیاوازییەكی ئەوتۆیان لەگەڵ كەنعانەكاندا نەبو چون ماوەیەكی زۆر مابونەوە لەوێ، بەڵام لەڕوی باوەڕ و ئیعتیقاداتەوە زۆر جیاوازبون، چون كەنعانەكان و ئەو تیرانەی كە لەوێبون هەمویان بتپەرست بون، بەڵام عیبرییەكان لەسەر دینی ئیبراهیم بون هەرگیز بتیان نەدەپەرست بەڵكو یەكتا پەرست بون، بەهۆی ئەوەی عیبرییەكان ماوەیەكی زۆر مابونەوە لە كەنعان چەندین نەوەیان لەوێ لەدایكبوبو، ئیدی كەنعان لەچەند رویەكەوە وەك نیشتیمانی خۆیانی لێهاتبو.
كەنعان بۆ ئەوان فۆرمە مەنفاكەی لەدەستدابو و فۆرمێكی نیشتیمانی پۆشیبو، لەو ماوەیەدا ئیبراهیم كوڕێكی هاتە دنیا ناوی نا "ئیسحاق"، ئیسحاقیش كوڕێكی لەدایكبو ناوی نا "یەعقوب"، خودی یەعقوب ناوێكی تری هەبو كە وەك نازناو وابو ئەویش ئیسرائیل بو، هەر بۆیە لەو مێژوە بەدواوە ناوی ئیسرائیل یان بەنی ئیسرائیل لەنەوەكانی یەعقوب نرا.
كۆچكردن بۆ میسر و لەدایكبونی موسا
میسر تەنها ناوێكی سادە نییە لەمێژودا، بەڵكو ئەو لەڕابردودا "چەق" بوە، چەق بون بەو مانایەی ناوەندێكی گرنگی ژیان و فەرهەنگ و دەسەڵات بوە لەو سەردەمەدا، بە جۆرێك گەر بگەڕێینەوە بۆ شارستانێتی مرۆیی سێ هەزار ساڵ پێش زاین، ئەوا ناكرێ ئاوڕ لەمیسر و شارستانییەتەكەی نەدەینەوە، ئایدۆلۆژیای خواوەندەكانی میسر و داهێنانە گەورەكانیان لەبواری ئاودێری و كشتوكاڵ و نۆژداری و ئەندازیاری لەچەشنی هەرەمەكاندا بون بە بناغەی بەرهەمهێنانی شارستانێتی دۆڵی نیل، دواجار كاریگەری لەسەر شارستانێتی یۆنانیەكان دانا، بەهۆی (ڕوباری نیل)ـەوە میسر هەمیشە یەكێكبوە لەو وڵاتانەی بە كشتوكاڵ و بازرگانی بەناوبانگ بوە، دەوڵەمەندی خاكەكەی وایكردوە خەڵكانێكی زۆر لە نیمچەدورگەی عەرەبی و ئەفریقاوە ڕوی تێ بكەن.
لەكاتێكدا كەنعان توشی وشكەساڵی دەبێت و برسێتی بڵاودەبێتەوە، ناچار بەنی ئیسرائیل (عیبرییەكان) بەرەو وڵاتی میسر هەڵدێن و كۆچ دەكەن، بەپێی یاسای میسری ئەوكات رێگە دەدرا خەڵكانی تر ڕوبكەنە میسرو لە هەرێمی جۆشین نزیك روباری نیل نیشتەجێبن.
عیبرییەكان (بەنی ئیسرائیلیەكان) ساڵ لەدوای ساڵ ژمارەیان زۆر دەبو، بەڵام لەگەڵ خەڵكی میسردا جیاوازبون لەبیروباوەڕدا چون میسرییەكان بت پەرست بون باوەڕیان بەفرەخودایی هەبو، گەلی میسر تاكە گەلێك بون هێندە بتیان هەبوبێت، لەماڵێكدا چەند جۆر بت هەبوە بۆ پەرستن، بەڵام بەنی ئیسرائیلییەكان بتیان نەدەپەرست و بەردەوامیان بە ئایینە ئیبراهیمیكەی خۆیان داو زۆر تێكەڵی گەلی میسر نەدەبون.
ئەم سلوك و بیروباوەڕەی عیبرییەكان بو بەهۆی ترسی میسرییەكان، چون عیبرییەكان بەشدارییان لەمەراسیمی پەرستنی خوداوەندەكانی ئەواندا نەدەكرد، لەبەر ئەمە میسریەكان دەترسان لە زۆربونی ژمارەی ئەم بەنی ئیسرائییلیانە، بەجۆریك زۆربونیان ببێت بەمایەی مەترسی بۆ سەر خوداوەند و بیروباوەڕەكانی ئەوان.
رۆژیك لەكۆبونەوەیەكدا سەبارەت بەمەترسی بەنی ئیسرائیلیەكان، زاناكان پێشنیاری ئەوەیان بۆ فیرعەون كرد كە كۆیلەكان لەپێناو خۆیاندا بیرناكەنەوە بەڵكو ئەوان لەپێناو گەورەكانیان بیردەكەنەوە، هەر بۆیە گەر ئێمە جولەكەكان بەنی ئیسرائیلیەكان بەند بكەین و بیانكەین بە كۆیلە، ئەوا ئەوكات ناچار دەبن وەك ئێمە بیركەنەوە و باوەڕ بەوە بهێنن كە ئێمە باوەڕمان پێیەتی، ئەم سیاسەتەی فیرعەون جێبەجێ كرا و زۆر بە توندوتیژ بەڕێوەچو بەرامبەر عیبرییەكان، سەرەنجام ئەوانیان كرد بە كۆیلە و لەدروستكردنی بیناو باڵەخانەكاندا ئیشی قورسیان پێ دەكردن، خواردنی پێویستیان پێ نەدەدرا برسێتی و هەژاری لەناویاندا بڵاوبوەوە، چاودێری زاوزێشیان دەكرا، بەڵام عیبرییەكان هەر دورە پەرێزبون و خۆیان تێكەڵ بە گەلی میسر نەدەكرد، ناچار فیرعەون دوبارە ڕاوێژی بە پیاوە دینیەكان و جادوگەرەكان كردەوە، ئەوانیش پێشنیاری ئەوەیان بۆ فیرعەون كرد كە یاسایەك دەركات بەوەی كە "هەر كوڕێكی عیبری لەدایك بێت، دەبێت دەستبەجێ لەناو ببرێت"، بەوەش كچەكانیان ناچار مێرد بە میسرییەكان دەكەن و دێنە سەر دینی ئێمە.
ئەم پێشنیارە بو بە یاساو ڕۆیشتە بواری جێبەجێكرنەوە لەوڵاتی میسری ئەوكات، ئیدی لەو مێژووە بەدواوە هەر كوڕێكی جو یا بڵێین لەبەنی ئیسرائیل لەدایك ببوایە، ئەوا دەبو بخرێتە ڕوباری نیلەوە.
دوای ئەوەی بڕیارەكە كەوتۆتە بواری جێبەجێكردن، لەباوك و دایكێكی عیبری یان بڵێین جولەكە كوڕێك لەدایك دەبێت، ئەو كوڕە ناو دەنێن (موسا)، باوكی ناوی عیمرانە و دایكیشی ناوی یوكایدە، دەبو كوڕەكە فڕێ بدرێتە ناو (ڕوباری نیل)ـەوە، بەڵام دایكی ناتوانێت ئەم كارە بكات و دڵی نایە، دواجار هەرچۆنێ بێت كوڕەكەی دەشارێتەوە و دەیپارێزێت هەتا ماوەی سێ مانگ، رۆژێك مەترسیەك بەرۆكی دایكی موسا دەگرێت و لەوەدایە پیاوەكانی فیرعەون پێی بزانن، بەپێی گێڕەرەوە ئاینیەكان "دەنگێك لەئاسمانەوە دایكی موسا ئاگاداردەكاتەوە و پێی دەڵێ منداڵەكە بخەرە زەمبیلەیەك و بیخەرە ڕوبارەكەوە ئەوە ئەمری خودایەو جێبەجێی بكە". دایكی موساش ئەم كارە دەكات.
دوای ئەم ڕوداوە، هاوسەری فیرعەون دەچێت بۆ خۆشتن بۆسەر ڕوبار، لەناكاو زەمبیلەیەك دەبینێت كە منداڵێكی تێدایە، ئەو زۆر سەرسام دەبێت بە كوڕەكە و خۆزگە دەخوازێت كە ئەمە جولەكە نەبێت، بەهەرشێوەیەك بێت هاوسەری فیرعەونی ئەوكاتی میسر مێردەكەی رازی دەكات كە ئەو منداڵە نەكوژێت و بۆ خۆیان بەخێوی بكەن، لەكۆتایدا فیرعەون ڕازی دەبێت و ئەوانیش موسای منداڵ بەخێودەكەن.
موسا لەناو خانەدانی فیرعەون و خێزانی فیرعەو‌ندا گەورەبو، ئەو جەستەیەكی پتەو و بەهێزی هەبو، بەڵام پێدەچێت دواتر دركی بەوە كردبێت كە ئەو منداڵێكی هەڵگیراوەیە و لە نەوەی بەنی ئیسرائیلە،"ئەو خەڵكەی كە فیرعەون زوڵمی لێكرد‌ون".
دینی جولەكەو میتۆلۆژیای سۆمەرییەكان
ئەگەرچی وا زانراوە كە دینی جولەكە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی فیرعەونەكان لەوڵاتی میسر، بەڵام لەڕا‌ستیدا بنەما تیۆرییەكانی ئەم دینە دەگەڕێتەوە بۆ شاری ئورفای باكوری كوردستان كە ئەو كات نزیك بە سێ هەزار ساڵ ئەو شارە یەكێك بوە لەناوەندە دینیە گرنگەكانی ئەو سەردەمە، بەڕای ئۆجەلان، وشەی "ئورفا" نزیك بە "ئور"ـی سۆمەریە و لەویشەوە وەرگیراوە كە بەمانای شار دێت لەلای سۆمەرییەكان، ئەڵبەت یەكەم فۆرمی دروستوبن و دەركەوتنی شار دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سۆمەرییەكان كە نزیك بە سێ هەزار ساڵ لەناوچەی رۆخی هەردوو روباری دیجلە و فوراتدا دروستیان كرد.
دینی جولەكە كە دەگەڕێتەوە سەر دینە ئیبراهیمیەكان، یەكەم جار لای "ئیبراهیم"ـەوە تیۆریزە دەكرێ لەهەندێ ڕوەوە، وەك پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خودا و دەوری پاسیڤی ژن لەو دینەدا، چون سیستەمی تاك خودایی وەك ئەوەی زانراوە بۆ یەكەمجار لای زەردەشت تیۆریزە كراوە، بەڵام جیاوازە لەوەی لای دینە ئیبراهیمییەكان هەیە.
جیاوازی دینە ئیبراهییەكان لەگەڵ زەردەشتدا ئەوەیە كە پەیوەندی مرۆڤ و خودا لەسەر بنەمای ئازادی بونیاد نراوە، هەر لەبەر ئەمەیە كاتێك زەردەشت بە خودا دەڵێت تۆ كێی؟ ئەمە بەقەولی ئۆجەلان چركەساتی سەرهەڵدانی ئەخلاقی ئازادە لای مرۆڤ لەبەرامبەر یەزداندا.
لێرەدا مرۆڤ پرسیار لەخودا دەكا و لێی دەپرسێت، وەك بونێكی ئەكتیڤ و پرسیاركەر، بەجۆرێك خوا دەخاتە بەردەم پرسیار كە خۆی بناسێنێ، بەڵام ئەم پەیوەندییە لای دینە ئیبراهیمیەكان لەسەر ئەساسی حاكم و مەحكوم، خوداو عەبد، سەردار و كۆیلە بونیاد نراوە، چون لەدینە ئیبراهیمیەكاندا هەمیشە خودایەك هەیە ئەمر دەكا و عەبدێك هەیە جێبەجێی دەكات، ئەڵبەت ئیبراهیم ئەم دیدەی لە كلتوری سۆمەرییەكانەوە وەرگرتوە چون لەسەردەمی سۆمەرییەكاندا و لەشارستانێتی میزۆپۆتامیای خوارودا نزیك بەسێ هەزار ساڵ شار دەوڵەتەكانی سۆمەر سەرهەڵدەدەن، كە شیمانە دەكرێ ئەم قۆناغە دوا قۆناغی دایك سالاری و سەرەتای سەرهەڵدانی قۆناغی باوك سالاری بێت.
وەك ئۆجەلان دەڵێت: "شار دروست دەبێ سەرەتای كۆیلایەتی دەست پێ دەكات"، كلتوری زەقورەكان وەك پەرستگاكانی ئەمڕۆ سەرهەڵدەدەن، ئەم زەقورانە لەقاتی سەرەوە جێگەیەك بەناوی جێگەی خوداوەندەكان دانراون لە نهۆمی خوارتر پیاوانی دینی هەن كە وەسیلەن لەنێوان خەڵكی ئاسایی و خوداوەندەكاندا، ئەم كلتورە بەدرێژایی مێژو دەگۆڕێت بۆ چەمكی خودا و عەبد، خودایەكی ئەمركەر و عەبدێكی جێبەجێكەر، (خودایەكی لەسەرەوە و عەبدێكی لەخوارەوە)، خودایەك كە پرسیار هەڵناگرێ و كون فەیەكون و بەتوانایە بەقەولە "نیچە"یەكەی خودایان لەسەر زەوی دروستكردو دواجار بردیان بۆ ئاسمان، ئەم فۆرمە لەخودا دواجار كاریگەرییەكی قوڵ لە تەواوی دینە ئیبراهیمیەكان بەجێدێڵێت، ئەڵبەت ئەو خودایەی كە لە دینە ئیبراهیمیەكان دەكەوێتەوە جیاوازە لەو خودایەی كە لە گەلە ئاریاییەكان دەكەوێتەوە، ئەمەش ئۆجەلان دەیگێڕێتەوە بۆ جیاوازی كلتوری میسۆپۆتامیای سەرو كە تایبەت بەگەلانی نیشتەجێی زاگرۆس لەگەل میسۆپۆتامیای خوارو كە لەباسێكی تردا هەوڵ دەدەین شرۆڤەی ئەم دو كلتورە بكەین.
چەوساندنەوەی جوەكان
دروستبونی جولەكە چ وەك نەتەوەو چ وەك دین دروسبونێكی سروشتی نیە، بەڵكو گرێدراوە بە كۆمەڵێك كارەسات و تراژیدیاوە، چون خودی سەرهەڵدان وبڵاوبونەوەی دینەكە لەدەرەوەی نیشیمانەو لە مەنفادایە، جولەكەكان لەلایەكەوە وەك هەڵگرتنی بیروباوەڕێكی جیاواز سوكایەتیان پێدەكرا و قەتل و عام دەكران، لەلایەكی دیكەشەوە وەك كۆچەرییەك هەمان كاریان بەرامبەر دەكرایەوە.
كۆچكردنی ئیبراهیم لە ئورفاوە بۆ كەنعان و دواتر كۆچی نەوەكانی بۆ میسر و هەتا سەرهەڵدانی موسا و كۆكردنەوەی پەڕتوكی پیرۆز، لەو ماوەیەدا زنجیرەیەك ڕوداوی ئاڵۆز بەسەر جوەكاندا هات، گەر لێكۆڵینەوەیەكی جدییان لەسەر بكرێ ئەوا دەكرێ وەك جینۆسایدێكی تر ناویان بهێنرێت.
لێرەدا بە چەند ساڵ و ژمارەیەك هەوڵدەدەین مێژوی سەرهەڵدانی ئەم دینە لەگەڵ پادشا و پێغەمبەرەكانیان رونكەینەوە:
یەكەم؛ چیرۆكی دەركردنی ئیبراهیم لە ئورفای زادگای خۆی و هەڵهاتنی بۆ كەنعان نزیك بە (1700 بۆ 1600 ساڵ) پێش زاین
دوەم؛ قۆناغی هەڵهاتنیان لە كەنعان و دیلكردنیان لەلایەن میسرەوە نزیك بە (1600 بۆ 1300 ساڵ) پێش زاین.
سێیەم؛ سەرهەڵدانی موسا و هەڵهاتنیان لەمیسر و گەڕانەوە بۆ زەوی پیرۆز (خاكی پەیمان پێدراو) نزیك بە (1300 بۆ 1250 ساڵ) پێش زاین.
چوارەم؛ سەرهەڵدانی پادشاكانی وەك ئەشیعا و داود و سلێمان و هەتا داگیركردنیان لەلایەن ئاشورییەكانەوە نزیك بە (1000 بۆ 700 ساڵ) پێش زاین.
پێنجەم؛ دەستبەسەرداگرتن و داگیركردنیان بەتەواوی لەلایەن ئاشور و بابل و ئەسكەندەر و رۆمەكانەوە لەماوەی نێوان (700 ی پێش زاین تا 70 ی زاینیدا).
بەڵام كۆتا پەرتەوازەبون و داگیركاریان كە لە 70 ی زاینیدا رویدا لەهەمویان كاریگەرتر و جەرگبڕ تربو بۆ جەلەكەكان، چون ئەم داگیركارییەیان بو بەهۆی ئەوەی كە جولەكەكان دابەش بكات لەنێوان رۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا لەنێوان (سەفاریدم – ئەشكیناز).
یەكەم؛ سەفاریدم
ئەوان یەهودییە رۆژهەڵاتییەكانن بنەچەیان بۆ ئەو یەهودیانە دەگەڕێتەوە كە لە سەدەی 15 و 16ی زاینی لە ئیسپانیا و پرتوگال دورخرانەوە بۆ هەندێ ناوچەی ڕۆژهەڵات وەك حەوز‌ی دەریای سپی ناوەڕاست و بەلقان و لەهەندێ ناوچەی دیكەش گیرسانەوە بەتایبەت ساڵانیك، ئەستانە، ئەزمیر، ئەدرنە، قاهیرە و ئێران.
دوەم؛ ئەشكینازم یان ئەشكیناز
ئەمانە یەهودییەكانی ڕۆژئاوان، كۆن واناسرابون كە زمانی بەدیشی بەكاردێنن، ئەو زمانەش لە شێوازێكی كۆنی ئەڵمانی پێكهاتوە و كاریگەری زمانی عیبری و زمانە سلاڤیەكانیان لەسەربوە.
ئەشكینازەكان زۆربەی زۆریان یەهودیە هاوچەرخەكان پێك دێنن، بەپێی توێژینەوەكان دەستنیشان كراوە كە هەمویان سامی نین، بنەچەیان بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناگەڕێتەوە، بەڵكو نەژادی توركی مەغۆلین لەشارە ئەوروپییەكانی وەك لاهای ڕۆتەردام بەتایبەتیش ئەمستەرام نیشتەجێ بون.
بەڵام یەهودییەكانی ڕۆژهەڵات لەسەرو هەمویانەوە بۆ وڵاتانی سوریا، ئێران، عیراق، روسیا و نزیك كەناراوەكانی دەریای قەزوین بڵاوبونەتەوە، وەك كۆلۆنییەك ژیاو‌ن و بەردەوامیش بەرەو رۆژئاواو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی ڕۆمەكان وەك كۆلۆنییەك كۆچیان كردوە، هەروەها بۆ ئەفریقاش كۆچیان كردوە، هەرچی ناوچەی ئەنادۆڵیشە كەناوچەیەكی گرنگ بوە بۆ ئەوان لەگەڵ ئەوەشدا خودی ئەنادۆڵ ناوچەی نێوان شارستانێتی ئیسلامی و مەسیحی بوە، هەر بۆیە گرنگی خۆی هەبوە بۆ هەمولایەك، بەڵام بەتایبەت بۆ جولەكەكان وەك ئۆجەلان دەڵێت وەك پایتەختی مەعنەوی ئەوان وابوە.
سەرچاوەكان:
مانیفستۆی سارستانیتی دیموكراتی كتێبی دوەم. ئۆجەلان
مانیفستۆی سارستانیتی دیموكراتی كتێبی سێ یەم. ئۆجەلان
چیرۆكی ئایینەكان، سلێمان مەزهەر .