كەیوان ئازاد 

دەركەوتن و بڵاوبوونەوەی ئایینی مەسیحی

لەگەڵ ئەوەی (ئایینی مەسیحی) بە یەكێك لەو ئایین و بیروباوەڕانەی مێژووی مرۆڤایەتی دادەنرێت، كە زۆر بەزوویی بە كوردستاندا بڵاو بووەوە، بەڵام لەسەر دەركەوتن و بڵاوبوونەوەی بیروڕای جیاواز هەیە. زۆرترین بۆچوونەكانیش لەسەر ئەوە كۆكن، كە گەیشتنی ئەم ئایینە بە كوردستان، بۆ یەكێك لە خوێندكارانی (عیسای كوڕی مەریەم/ د.خ) پەیامبەری ئایینەكە دەگەڕێتەوە، كە ناوی (تۆما) بووه.

كاتێك لەو گەشتەیدا بۆ وڵاتی هیندستان بە خاكی كوردستاندا ڕەت بووە و پەیڕەو و لایەنگری بۆ ئایینەكە پەیدا كردووە. ئەم ڕووداوەش بۆ ساڵانی (50 - 52ز) دەگەڕێتەوە. تەنانەت چەندین مێژوونووس و خۆرهەڵاتناس و توێژەریش پشتگیریی ئەوە دەكەن، كە ئەم ئایینە لە سەدەی یەكەمی زایینیدا گەیشتووەتە كوردستان و باوەڕدارە مەسیحییەكانیش چەند بنكەیەكی قەشەنشینیان دامەزراندووە.

ئەوەش نەك هەر لە ناوچەكانی (میسۆپۆتۆمیا، جەزیرە، ئادیابینی، هەكاری)ی كوردستاندا، بەڵكوو لە ناوچەكانی (فارس و خۆزستان)یشدا، كە چەند مەڵبەندێكی كوردنشینی لێ بووە. دواتر لە سەرەتای سەدەی سێیەمی زایینی (دوو) كەسایەتیی مەسیحی بە ناوەكانی (قەشە ئەحەی و قەشە مارماری) ڕوویان لە كوردستان كردووە و لە چەند ناوچەیەكی وەك (باقردی، بایەزید، مووسڵ، میسۆپۆتامیا) خەڵكیان بۆ ئایینەكە بانگهێشت كردووە. هەروەها (عەبد مەشیخا/ 190-225ز)، كە دوا قەشەی سەردەمی دەسەڵاتی ئەشكانییەكان بوو لە ئەربێلا، لە سەرتاسەری كوردستاندا نزیكەی 25 قەشەنشینی هەبووە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت، كە تەنیا لە ماوەی دوو سەدەدا ئایینەكە بەو ڕادەیە بڵاو بووەتەوە.

لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئەم ئایینەش بە كوردستاندا، دۆخی مەسیحییەكان وەك پێویست نەبوو، چونكە دەسەڵاتدارە ڕۆمەكان دژایەتیی مەسیحییەكانیان كرد، لەوانە (تەراجان/ 98-117ز)) لە شاڵاوێكیدا بۆ سەر ناوچەكانی ئەرمەنستان و باكووری خۆرئاوای كوردستان لە ساڵی (115ز)دا كەوتە ئازار و ئەشكەنجە و ڕاوەدوونانی مەسیحییەكان، بە كوردە مەسیحییەكانیشەوە. هەروەها (ڤالریان/ 253-260ز)و (دقلدیانۆس/ 284-305ز) وەك (دوو) ئیمپراتۆڕی ڕۆمانی لە شاڵاوەكانیان بۆ سەر كوردستان و بەگژداچوونی ساسانییەكان لە ناوچەكانی (كوردوێنی، حەڕان، مەڵاتیە)، لە ئازاردانی مەسیحییەكان درێغییان نەكرد.

بەڵام كاتێك (تیردادی سێیەم/ 287-330ز) پادشای ئەرمەنستان لە ساڵی (301ز) و (قوستەنتینی یەكەم/ 305-337ز) ئیمپراتۆری بیزەنتی لە ساڵی (313ز) باوەڕیان بەم ئایینە هێنا و كردیانە ئایینی فەرمیی دەوڵەتەكەیان، دەرفەتی زیاتر بڵاوبوونەوەی ئایینەكە بە ناوچە جیاجیاكانی كوردستانی ژێر ئەو دەوڵەتانە ڕەخسا. دواتر (كڵێسا و دێر) وەك (دوو) پەرەستگای ئایینەكە لە شار و شارۆچكە و گوندەكانی ژێر دەسەڵاتی ئەو (دوو) دەوڵەتە دروست كران و بوار بە قەشەكانی مەسیحیش درا بەئازادی كار بۆ بڵاوكردنەوەی ئایینەكە بكەن. ئەمەش بەو واتایەی، كە ئەو ئایینە لە بەشێكی كوردستاندا كرایە ئایینی فەرمی.

ئەم دۆخە بۆ هەموو ناوچەكانی كوردستان وانەبوو، بەڵكوو لەلایەك كوردە مەسیحییە دووردەستەكان لەسەر ئایینەكانی (ئێزدی، كاكەیی، جوو، زەردەشتی) مانەوە، بەڵام شارنشین و پیشەوەران ئەم ئایینەیان وەرگرت. لەلایەكی دیكەوە، ئەو ناوچانەی كەوتبوونە ژێر دەسەڵاتی ساسانییەكان، دۆخێكی تریان هەبوو، چونكە ساسانییەكان بەدرێژایی دەسەڵاتیان، جگە لە هەندێك سەردەمی جیاواز نەبێت، فشاری قورسیان بۆ سەر مەسیحییەكان بە گشتی و كوردە مەسیحییەكان بەتایبەتی دروست كردبوو.

بەتایبەتی لە ناوچەكانی (ئەربێلا، كرخ سلوخ، هەكاری)، كە پێگەی گرنگی مەسیحییەكان و ئەو ئوسقۆفانە بوون، سەرپەرشتیی چەندین كڵێسای ناوچەكانی دەوروبەریان دەكرد. هەروەها ئەركی بڵاوكردنەوە و فێركردنی باوەڕدارەكانی بە ئەرك و بنەماكانی ئایینەكەیان گرتبووە ئەستۆ. ئەو سیاسەتەشی (ئیمپراتۆریی ساسانی) دەرحەق بە مەسیحییەكان ئەنجامی دا، پرۆسەی بڵاوبوونەوەی مەسیحییەتی نەوەستاند و لایەنگرانی كەم نەكرد، بەڵكوو دەیان كەسایەتیی كوردی مەسیحی گەیشتنە پایەی بەرز و پلەی گەورەیان پێ سپێردرا.

لە سنووری ئیمپراتۆڕیی بێزەنتیش دەرفەتەكان زیاتر بوون، چونكە ئایینی فەرمیی دەوڵەتەكە بوو. هەر ئەوەش وای كرد ئایینەكە بگاتە زۆرینەی ناوچە كوردنشینەكانی ژێر دەسەڵاتی ئەو دەوڵەتە. تەنانەت دەرفەتی دەركەوتنی دەیان كەسایەتیی ئایینی مەسیحی ڕەخسا، كە لەنێویاندا چەندین كورد هەبوون. لەوانە (نەستۆر/ 378-453ز)ی خەڵكی شاری (مەڕەش)ی باكووری كوردستان، كاتێك لە سەرەتای سەدەی پێنجەمی زایینی گەیشتە پلەی (قەشەی كڵێسای ئەنتاكیە)، كە ئەو سەردەمە بەناوبانگترین كڵێسای خۆرهەڵات بوو. پاشان لە (10ی نیسانی428ز) كرایە پاتریاریكی شاری (قوستەنتنییە)ی پایتەختی ئیمپراتۆرێتیی بیزەنتی. كاتێكیش گەیشتە ئەو قەناعەتەی، كە (عیسای مەسیح/ س.خ) یەك سرووشی خودایی نییە، كە مەسیحییەكانی ئەو سەردەمە باوەڕیان پێ بوو، بە پاپا و دامەزراوەكەیەوە، بەڵكوو (دوو) سرووشی هەیە، یەكێكیان خودایی و ئەوی تریان مرۆیی، بۆیە لەلایەن (سیۆدسیۆسی دووەم/ 408-450ز) ئیمپراتۆڕی بێزەنتی لێ درا.

ئەوەش دوای ئەوەی (پاپا كالستۆسی یەكەم/ 422-432ز) باوەڕەكانی قەدەغە كرد. ئەو ڕووداوەش دەرفەتی دایە پادشاكانی ساسانی، ئەو هەلە بقۆزنەوە و لە دژی ئیمپراتۆڕیی بێزەنتی پشتیوانی لە (نەستوور) و پەیڕەوانی بكەن و لە سنووری دەسەڵاتیان پەرە بە ئازادیی ئایینی بدەن. ئەو ڕووداوەش دەرفەتی بڵاوكردنەوەی ئەو ئایینەی لەسەر باوەڕی نەستووری زیاتر كرد و هەلی باشتر بڵاوكردنەوەی بە ناوچە كوردنشینەكانی ژێر دەسەڵاتی ساسانی ڕەخساند، بەڵام ئەم هەوڵەش كەوتە نیوەی دووەمی سەدەی پێنجەمی زایینیی بەدواوە، نەوەك پێشتر. بەم شێوەیەش ئایینی مەسیحی بە پەیڕەوە جیاجیاكانییەوە بووە یەكێك لە باوەڕەكانی بەشێكی كورد و دانیشتوانی كوردستان، بەر لە دەركەوتنی ئایینی ئیسلام.