كەیوان ئازاد
  
 ا- تۆماری مێژوونووسانی عەرەبە موسڵمانەكان لەسەر كورد

یەكەمین كۆمەڵ ڕۆڵیان لە نووسینەوەی مێژووی سەدەكانی ناوەڕاست بینی، مێژوونووسە عەرەبە موسڵمانەكان بوون. سەرقافڵەی ئەوانیش، (واقدی/207ك- 822ز) بوو. واقدی بە یەكێك لە كۆنترین مێژوونووسانی سەردەمەكە دادەنرێت، كە لە بەرهەمەكەیدا (فتوح الشام) باسی لە بڵاوكردنەوەی ئایینی ئیسلام لە هەرێمی شام كرد. هەروەها باسی لە مەڵبەندە كوردنشینەكانی هەرێمەكە و شێوازی بەئیسلامبوونیان كرد.

(واقدی) لە تۆمارەكانیدا زیاتر ئاماژەی بە ئایینی دانیشتوانەكەی و شێوازی ململانێی سوپای عەرەبی ئیسلامی و ئەو ناوچانە كرد، بێ ئەوەی ئاماژە بە (كوردبوون)ی ئەوان بكات. تەنانەت لەگەڵ ئەوەی باسی لە ململانێی نێوان هێزەكانی دەوڵەتی خەلافەت لە سەردەمی (عومەری كوڕی خەتاب)ی دووەمین خەلیفەی ڕاشدی و دانیشتوان و فەرمانڕەواكانی شارەكانی (حەلەب، شەمسانی، ماردین، حەڕان، میافارقین، ئامەد، چیای جوودی) كردووە، باسی لە كوردبوونی دانیشتوانەكەی نەكردووە! بەڵام ئاماژەی بە ئایینی دانیشتوانی (میافارقین و ئامەد) داوە، كە مەسیحی بوون.

ئامانجی (واقدی) لەو بەرهەمەیدا ئەوەندەی مەبەستی خودی پرۆسەكە بووە، ئەوەندە مەبەستی زمان و كولتووری دانیشتوانەكەی نەبووە، چونكە ئەوەندەی شێوازی ئیسلامبوونی ئەو ناوچانەی بەلاوە گرنگ بووە، كە سوپای عەرەبی ئیسلامی پێگەیشتووە، ئەوەندە گەڕانەوە بۆ لایەنەكانی تری وەك زمان و كولتوور و شێوازی ژیان و ئایین و بنەماكانی ئابووری و پێكهاتەكانی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگای كوردی بە لایەوە گرنگ نەبووە. ئەوەش ڕەخنەیەكی مێژوییە بە بەرهەمەكەیەوە.

(خەلیفە بن خەیات/240ك- 854ز)یش لە بەرهەمەكەیدا (تأريخ خليفة بن خياط) دەبێتە سەرقافڵەی مێژوونووسانی عەرەبی و ئیسلامی، كه ناوی كوردی وەك پێكهاتەیەكی سەردەمەكە لەگەڵ ڕووداوەكاندا هێناوە. لە دەستپێكدا ئاماژەی بە پەیوەندییەكانی كورد و كۆمەڵی خەواریج كردووە، كە هەندێك لەو پەیوەندییانە دژ بوون، وەك دژایەتیی كوردەكانی جزیرە بۆ (بوستام كوڕی لەیسی تەغلووبی)، سەركردەی خەواریجی بەیهەسی، بەوەی زۆر ئازاری كوردەكانی داوە و لەگەڵیان باش نەبووە.

هەروەها باسی لە بەشداریی كورد لە بزووتنەوەی (عەبدولڕەحمان كوڕی ئەشعەس) كردووە، كە ساڵی (81ك/700ز) دژ بە سیاسەتەكانی (حەجاج كوڕی یوسفی سەقەفی) و دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی راپەڕی. باسیشی لە هاوكاریی كوردەكان بۆ دوایەمین خەلیفەی ئومەوی (مەروانی كوڕی موحەممەد) كردووە، چونكە لە دایكەوە كورد بووە. هەموو ئەو زانیارییانەش بەو مانایە بوون، كە باسی كورد لە ڕووداو و ململانێ سیاسییەكانی سەردەمەكەدا هاتووە.

(بەلازەری/279ك- 892ز)ش لە بەرهەمەكەیدا (فتوح البلدان) باسی لە شێوازی پرۆسەی بەئیسلامبوونی ناوچە كوردنشینەكان و هەڵسوكەوتی سەركردە و سەربازە عەرەبییە ئیسلامییەكان بەرامبەر كورد و هەڵوێستی كوردەكان بەرامبەر ئەو شاڵاوانە كردووە. ئاماژەشی بە بڕی ئەو باجانە داوە، كە سەركردەكانی عەرەبی و ئیسلامی خستبوویانە سەر ناوچە و مەڵبەندە كوردنشینەكان. لە بەرهەمی دووەمیشیدا (الانساب و الأشراف)، سەرباری ئاماژەدان بە پەیوەندیی كوردەكان و كۆمەڵی خەواریج داوە، باسی لەوەش كردووە، كە چۆن كوردەكان داڵدەیان داون، ئەو كاتەشی لە سیاسەت و كردەوەكانیان ناڕازی بوون، لە دژیان وەستاون.

ئاماژەی بەوەش داوە، كە دایكی دوایەمین خەلیفەی ئومەوی (مەروان كوڕی موحەممەد) كورد بووە. هەر بۆیە كوردەكانی هەرێمی جەزیرە هۆكاری گەیشتنی بوون بۆ پایەی خەلافەت و لە ماوەی (پێنج) ساڵی خەلافەتیدا (127- 132ك/ 745-749ز) بەشێكی زۆریان پشتیوانییان كردووە. ئەوەشی خستووەتە ڕوو، كە بەهۆی دوورەپەرێزیی كوردەكان لە بەشێكی زۆری ڕووداوەكان، كاریگەریی لەسەر ناوبانگیان كردووه.

(ئیبن ئەعسەمی كووفی/314ك- 926ز)ش لە بەرهەمەكەیدا (كتاب الفتوح) زانیاریی لەسەر ناوچە كوردنشــینەكانی هەرێمی جەزیرە داوە. لەوانەش باســی لە خۆڕاگریی شاری (ڕوها) لەبەرامبەر شاڵاوێكی گەورەی عەرەبە موسڵمانەكان كردووە. هەروەها دەقی نامەكەی خەلیفە (عومەری كوڕی خەتاب)ی خستووەتە ڕوو، كە بۆ (عەیازی كوڕی غەنەم)ی ناردووە و تێیدا فرمانەكانی بەو سەركردەیە كردووە، كە بە چ شێوازێك ناوچەكە كۆنتڕۆڵ بكات! لەگەڵ كۆمەڵێك زانیاریی بەنرخی تر لەسەر ئەو بابەتانەی پێشتر باس كران. هەروەها ئاماژەی بەوە داوە، كە مەڵبەندە كوردنشینەكان، بەتایبەت هەرێمی جزیرە، شوێنی پەنادانی یاخیبوان بوو لە دەوڵەتی خەلافەت، بەتایبەت بزووتنەوەكانی خەواریج.

(مەقدسی/324ك/ 836ز)ش كاتێك باسی ناكۆكیی نێوان كوردەكانی كردووە، بە هۆكاری دواكەوتوویی ئەوانی زانیوە و پێی وابووە، كاری لەسەر ناوبانگیان كردووە.

(ئەلئەزدی/334ك- 945ز) نووسەری (تأریخ الموصل)یش ئاماژەی بە كۆچی خێڵی قەحتانی عەرەبی بۆ ناوچەكانی (شارەزوور و جزیرە) كردووە. ئاماژەشی بە كوردبوونی شاری (مووسڵ) و دەوروبەری كردووه. ئەوەشی تۆمار كردووە، كە كوردەكانی ئەم ناوچەیە پشتگیریی كۆمەڵی خەواریجیان كردووە.

(تنووخی/384ك- 994ز)ش لە بەرهەمێكیدا بە ناوی (نشوار المحاضرة واخبار المذاكرة)دا تەنیا (دوو) جار ئاماژەی بە كورد داوە. لە جاری یەكەمدا باسی كەسێكی كردووە بە ناوی (ئەبوو عەلی موحەمەد كوڕی مەنسوور) ناسراو بە (ابن كردی) و لە باسی ئەویشدا نووسیویەتی: ‌‌ئەبوو عەلی باسی كەسێكی بەتەمەن و پاكی شاری بەغدای بۆ كردووین، كە لەو شارەدا پۆشاكی بووكی ئامادە دەكرد‘‘. هەروەها باسی ئەوەشی كردووە، كە ‌‌پۆشاكی بووك لەو شارە تایبەتمەندیی خۆی هەبووە و كاری وردی تێدا كراوە‘‘.

ئەمەو لە تۆمارێكی تریدا ئاماژەی بە (دوو) كەسایەتی كردووە، بە ناوەكانی (عوبەیدوڵا كوڕی موحەممەد كاتب) ناسراو بە (ئەلیەزیدی)، كە ساڵی (284ك/ 896ز) كۆچی دوایی كردووە. كەسایەتیی دووەمیش ناوی (موحەممەد كوڕی عەباسی یەزیدی) بووە. لەو (دوو) تۆمارەشەوە دەگەینە ئەوەی كە پێدەچێت (دوو) ئەو كەسایەتییە كوردی ئێزدی بووبن و لەو سەردەمەدا ژیاون. بەو تۆمارەش بێت، لەو سەردەمەدا باوەڕداری كوردی ئێزدی هەبوون.

(ئەلفارقی/572ك- 1176ز)ش بە یەكێك لە دیارترین مێژوونووسانی ئەم سەردەمە دادەنرێت، كە كتێبی (تاریخ الفارقی) بۆ مێژووی دەوڵەتی مەروانی تەرخان كردووە و بە ناوی (دەوڵەتی دۆستەكی)ش ناسراوە و لەنێوان ساڵانی (373-489 ك/983-1096 ز) فەرمانڕەوایەتیی باكووری كوردستانی كردووە و پایتەختی دەسەڵاتەكەشی شاری (ئامەد) بووە.

(ئیبن شەداد/684ك- 1285ز)یش لە بەرهەمەكەیدا (الأعلاق الخطيرة في ذكر أمراء الشام والجزيرة) لە كاتی باسكردنی هەرێمی جزیرەدا زانیاریی بەنرخی لەسەر بایەخ و ڕەسەنییەتیی كورد لە ناوچەكە و ڕووبەڕووبوونەوەی شاڵاوی عەرەبی ئیسلامی خستووەتە ڕوو. تەنانەت باسی لە شێوازی ئیسلامبوونی كورد و ئەوانەی كردووە، كە توانای بەرەنگاریی شاڵاوەكانیان نەبووە و لەبەرامبەر مانەوەیان لەسەر ئایینی باب و باپیرانیان باجیان داوە. باسی ئەوانەشی كردووە، كە لە بەرگریكردنی خاك و سامانیان كوژراون، هەروەها زۆر بە وردی مێژووی بنەماڵەی ئەیووبی و دامەزرێنەرەكەی (سەڵاحەددینی ئەیووبی) تۆمار كردووە، كە ڕووبەڕووی شاڵاوی خاچ دروشمەكان وەستا.

(ئەربیلی/717ك- 1317ز)ش لە (خلاصة الذهب المسبوك) لەسەر هەمان ســەردەم هەندێك زانیاریی لەسەر پەیوەندیی كورد بە عەباسییەكان تۆمار كردووە و بە یەكێك لە مێژوونووسانی ئەو سەردەمە دەژمێردرێت، كە چەند ئاماژەیەكی بەو ڕووداوانە كردووە. هەروەها (ئیبن ئەلفوتی/723ك- 1332ز) لە بەرهەمەكەیدا (الحوادث الجامعة والتجارب النافعة المائة السابعة) سەبارەت بە پەیوەندیی كوردەكان لەگەڵ هەردوو بنەماڵەی ئومەوی و عەباسی، چەندین زانیاریی خستووەتە ڕوو، لەوانە هۆگریی كوردەكانی شام بۆ بنەماڵەی ئومەوییەكان، كە بەدرێژایی سەردەمی عەباسییەكان هەوڵی گەڕانەوەی ئەو بنەماڵەیان دا بۆ پایەی خەلافەت و هەوڵی لێدانی بنەماڵەی عەباسییەكانیشیان لەلای خۆیانەوە دا.

(ئیبن كەسیر/774ك- 1372ز)یش لە بەرهەمەكەیدا (البدایە والنهایە فی التأریخ) گەلێك زانیاریی لەسەر كورد و هەڵوێست و بارودۆخیان لەبەرامبەر ڕووداوەكانی سەدەكانی ناوەڕاست و بەتایبەت ڕووداوەكانی سەردەمی خەلافەتی ئومەوی و عەباسی خستووەتە ڕوو.

(ئەلعەسقلانی/856ك- 1405ز) لە بەرهەمەكەیدا (الأصابة في تميز الصحابة)، سەرەڕای ئەوەی چەند تۆمارێكی مێژوویی بۆ بەجێ هێشتووین، ئاماژەی بە (دوو) كەسایەتیی كورد داوە، كە لە شاری (مەدینە)دا هاوەڵی پەیامبەر (د.خ) بوون. ئەوانیش (كابانی كوردی) و (مەیموونی كوڕی كابان) بوون. تەنانەت ئاماژەی بەوە داوە، كە (مەیموون) ناسراوە بە(ئەبی بەسیر) و چـەندین فـەرموودەی لــەبـارەی (مـارەیی، تـەڵاق، ژیانی كۆمەڵایەتی) لــە پـەیامبەر (د.خ) گێڕاوەتەوە. بەوەش ڕۆڵی كوردی لە سەرەتای دەركەوتنی ئایینی ئیسلامدا خستووەتە ڕوو.