رەزا مەنوچەهری
كوردستان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەقۆناغێكی گوزەری پڕ لەژاندا تێدەپەڕێن. كوردستان بووەتە چەقی ململانێكانی ناوچەكەو گۆڕەپانی دەستشكاندنەوەی هێزە جۆراوجۆرەكان. گەلی كوردو پێكهاتەكانیشی باجی بەشێكی گرنگ لەو دەستشكانەوانە دەدەن.
لەسەرەتای ساڵانی ١٩٩٠و لەدوای داگیركردنی كوێت و شەڕەكانی یەكەم و دووەمی كەنداوو دەستتێوەردانی هێزە جیهانییەكان، رفاندنی ئۆجالان، رووداوی ١١ی سپتەمبەر، خۆپیشاندانەكانی ناوخۆی ئێران، سەرهەڵدانی گروپە جیهادییەكانی قاعیدەو گروپە ئیسلامیەكانی تر لەعێراق و ئەفغانستان، بەهاری عەرەبی و رووداوەكانی عێراق و سوریاو سەرهەڵدانی خەلافەتی ئیسلامیی داعش و شەڕی یەمەن، كوژرانی زەرقاوی، بن لادن، بەغدادی، قاسم سولەیمانی و ئیبراهیم قارداش ناوچەكەی بردووەتە قۆناغێكی پڕ لەكێشمەكێش و قەیران، كە لەو كاتەوە قەیران لەدوای قەیران كارەسات بەرامبەر بەخەڵك و گەلان و پێشێلكردنی مافە بنەڕەتییەكان و تاوانی جەنگ و جینۆساید روودەدات و ئارامی و ئاشتی بووەتە خەونێكی ئاسۆ دوور.
پارچەپارچەكردنەوەی كوردستانی پارچەكراو
بۆ ئەوەی داگیركەرانی كوردستان و هێزە ناوچەیەكان بتوانن دەسەڵاتی خۆیان بەسەر ناوچەكەدا زیاتر بكەن پێویستیان بەوە هەیە هێزو گروپە كاریگەرو ناوچە جۆگرافیە گرنگ و ستراتیژییەكان و سەرچاوەكانی وزە بەشێوەی جۆراوجۆر كۆنترۆڵ بكەن. دەوڵەتە داگیركەرەكانو هێزە جیهانییەكان كێشەی كورد بەیەك پاكێج و یەك خاك و یەك نەتەوە و یەك كێشە سەیر دەكەن. بۆ ئەوەش كاتێك ئەوان دەڵێن، كێشەی كورد مەبەستیان سەرتاسەری كوردستان و هەموو كوردە. بۆیە كار بۆ ئەوە دەكەن كورد خۆی بەیەك نەتەوە و یەك خاك و یەك چارەنووس نەزانێت تاوەكو لە دیزاینكردنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا رێگری لەدروستبوونی هێزی كوردو كیانی كورد بكەن. بۆ ئەوەش دەبێت دووبارە كوردستان پارچە پارچە بكەنەوە. ناوچەكان لە یەكتر داببڕن و پێكهاتە ئایینی و زمانییەكان بكەن بە گژی یەكدا.
یەكلایی نەكردنەوەی ناوچە جێناكۆكەكان لە باشووری كوردستان و جێبەجێنەكردنی ماددەی ١٤٠، كە رووبەری ئەو ناوچانە بەئەندازەی خاكی هەرێم دەبن و قوڵایی ستراتیژی و هێڵی تەماسی نێوان كوردو عەرەبن و سەرچاوەی گرنگی وزەیان تیادایە، لەچوارچێوەی ئەو سیاسەت و پرۆژانەدایە. بۆ رێگریكردن لەجێبەجیكردنی ئەو ماددەیە لایەنە دەستڕۆیشتووەكانی دژ بەكورد بەپێی بەرژەوەندیی خۆیان پرۆژەی جۆراجۆری وەك هەرێمی سوننە، فیدراڵی پارێزگا بۆ كەركوك، دروستكردنی هەرێمی توركمانی و هێشتنەوەی دۆخی تەعریب و ئاسایی نەكردنەوەی دۆخی دیمۆگرافیا دەخەنە بەرنامەی كارو پڕوپاگەندەی میدیایی و گوشاری دیپلۆماسی و سەربازی و دانوستانەكانەوە.
هاوكات دەوڵەتی توركیا بۆ رێگریكردن لە دروستبوونی هەر جۆرە بیرو جوڵەیەكی كورد بەئاڕاستەی یەك چارەنووسیدا و یەكخستنی جوگرافیای كوردستاندا لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٩٩٠ەوە دەستیكردووە بەدروستكردنی بنكە و بارەگای سەربازی لەباشووری كوردستان، كە كاریگەریی لەسەر دووبەرەكێ نانەوە و شەڕی كورد بەكورد و بڕیاری سیاسی لەهەرێم هەیە.
لەدوای رووداوەكانی بەهاری عەرەبی و شۆڕشی كورد لەسوریا، دەوڵەتی توركیا بۆ رێگریكردن لە بەهێزبوونی كورد ناوچەكانی باب و جەرابلوسی داگیركردو بۆ رێگریكردن لە گەیشتنی كورد بەدەریا عەفرینی داگیركرد. دوای ئەوەش بۆ دابڕاندنی ناوچەكانی تری رۆژئاوای كوردستان لەیەكتر گرێ سپی و سەرێكانیی داگیركرد. لە باشووری كوردستانیش ناوچەیەكی زۆری داگیركردووە، كە بە سیاسەتی باری نائاسایی سەربازی و دۆخی جەنگی مامەڵە لەگەڵ ئەو ناوچانە و دانیشتوانەكانی دەكات و خەڵك و باخ و رەزو گوندەكانیان بۆردومان دەكات.
شەنگال پردی بەستنەوەی باشوور و رۆژئاوای كوردستان
لەسیاسەتی داگیركاریی داگیركەرانی كوردستاندا كار بۆ دابڕاندنی شەنگال و تەریكخستنی و پاكتاوكردنی دانیشتوانەكەی دەكرێت. ئێزدییەكان وەك پێكهاتەیەكی گرنگ و سەرەكیی كوردستان لەلایەن بەشێك لەمێژوونووسەكانەوە بە نەوەی میتانییەكان دەزانرێن. زۆرینەیان لەباشووری كوردستان لە شێخان و شەنگال، لە باكووری كوردستان لە مێردین، ئامەد و دێرسیم و رحا، لە رۆژئاوای كوردستان لەحەسەكە و تەبقا و عەفرین، لە ئەرمینیا، جۆرجیا و ئازەربایجان و رووسیا و ئەڵمانیادا دەژین و نزیكەی ٢ ملیۆن كەس دەبن.
هەڵكەوتەی ناوچەی شەنگال و دەرووبەری دەكەوێتە باكووری رۆژهەڵاتی پارێزگای نەینەوا، لەهێڵی باكوورەوە تاوەكو خابوور و بادینان درێژ دەبێتەوە، لە باكوور و رۆژئاواوە نزیكەی ٣٠٠ كیلۆمەتر لەگەڵ رۆژئاوادا سنووری هەیە. چیای شەنگال لەدیوی رۆژئاوا و چیای قەزوان (عەبدولعەزیز) لە دیوی رۆژئاوا درێژكراوەی یەك هێڵن. لەشێخان و چیای شەنگال و عەفرین و ئەرمینیادا چەندین مەزارگە و ناوەندی پیرۆزیان هەیە. لە ڕووی جۆگرافیاوە شەنگال و دەورووبەری گرنگترین خاڵی پێكەوە بەستنەوەی باشوورو رۆژئاوای كوردستانە، بۆیە هەوڵێكی زۆر هەیە شەنگال بە تەواوەتی لە باشووری كوردستان و رۆژئاوای كوردستانیش داببڕێت. بەوەش پردی پەیوەندیی نێوان باشوور و رۆژئاوا ناهێڵدرێت و دوو بەشی گرنگی كوردستان بەتەواوەتی لەیەكتر دادەبڕدرێن. پەلامارەكەی داعش و بۆردومانەكان و گەمارۆكانی سەر شەنگال لەو چوارچێوەیەدان.
ئێزدییەكان، رەگ و ریشە و ئایینیان
ئێزدییەكان بە یەكێك لەكۆنترین و دێرینترین بڕواكانی سەر زەوی و درێژكراوی یەكێك لە گرنگترین شارستانیەتە دێرینەكانی ناوچەكە دەزانرێن، كە شارستانیەتی میتانییە. لەڕووی ئایینییەوە خۆر لەلای ئیزدییەكان پیرۆزە، كە رەگ و ریشەی ئەوەش بۆ ئاینی زەردەشتی و میترایی دەگەڕێتەوە. میتانییەكانیش بە یەكێك لە باپیرە گەورەكانی كورد دەزانرێن، كە ئەوانیش درێژەی هۆرییەكانن و مێژوویان بۆ نزیكەی ٥ هەزار ساڵ لەوە پێش دەگەڕێتەوە. رەنگە هۆكاری مانەوەی ئێزدییەكان سەرباری سەدان هێرش و كوشتاری گەورە بۆ ئەو رەگە مێژووییە دێرینە بگەڕێتەوە.
لەڕووی ئاینییەوە ئێزدییەكان دوو كتێبیان بە ناوەكانی مەسحەفا رەش و جیلوە هەیە. ئەو كتێبانە بە زمانی كوردی نووسراون. جەژنەكانی چوارشەممە سۆر، جەما، ئیزی، باتیزمێ، خدر ئەلیاسیان هەیە و هەموو جەژنەكانیش راستەوخۆ پەیوەندییان بە سروشت و گەردوون و ژیانی مرۆڤ و بەرهەمهێنانەوە هەیە.
بەپێی ئایینی ئێزدی لەمانگی نیساندا جیهان دروستكراوە. ئیزدییەكان پێیانوایە لەچوارشەممەی یەكەمی هەموو مانگێكی نیسان (یانی ئەم چوارشەممەیە) مەلەك تاوس دادەبەزێتە سەر زەوی تاوەكو زەوی لە خراپە و ناپاكی پاك بكاتەوە و خۆشی و شادی و چاكە بە ناو مرۆڤەكاندا بڵاوبكاتەوە. لەو بڕوایەدان كاتێك گەردون دروستكراوە هەموو رەنگەكان كۆكرانەتەوە بۆ ئەوەی بە جوانترین شێوە گەردون دورست بكرێت بۆ ئەوەش جوانترین رەنگەكان لەتاوسدا جیلوە دەكەن. لە جەژنی كۆمەڵگەی ئێزدیدا هێلكە دەكۆڵێنرێت و رەنگیان دەكەن، چونكە لەو بڕوایەدان لەكاتی دروستكردنی جیهاندا هەموو شوێنك بە هەموو رەنگەكان رازێنراوەتەوە. ئەو هێلكەیش بەمانای سەرلەنوێ ژیانەوە و دروستكردنی گەردوونە، چونكە هێلەكە هاوشێوەی گەردوونە و ناوەكەشی خۆری تیایدایە، كە مەبەست لەزەردێنەی هێلەكەیە، كە هاوشێوەی خۆرە.
لەیەكەم چوارشەممەی مانگی نیسان، واتە چوارشەممە سۆردا، هەر كەسێك بەیانی زوو هەڵدەستێت روودەكاتە خۆر و بۆ هەموو مرۆڤایەتی و گەردوون دوعای خێر دەكات.
لەچوارشەممە سۆردا ئێزدییەكان دەڕۆن گوڵی سوور لەدەشت و دەر دەچنن و دەیهێننەوە بۆ ماڵەوە و لەگەڵ توێكڵی هێلكەكاندا بە بەردەرگای ماڵەكانیاندا هەڵیاندەواسن، ئەوەش بۆ ئەوەیە لە هەموو خراپییەك پارێزەراو بن. هەر لەو رۆژەدا توێكڵی هێلەكەكان دەبن بۆ ناو زەوی و زارو دەخڵ و دانەكانیان بۆ ئەوەی خوا بەرەكەت بخاتە ناو دەخڵ و دانیان.
لەڕووی كولتوری و هونەرییەوە ئێزدییەكان زۆر دەوڵەمەندن و چەند ئامێری مۆسیقایی و هەڵپەڕكێ و حەیران و لاوكیان هەیە و ئەوانەش بەگشتی لە كۆمەڵگەی كوردستاندا برەویان هەیە. بە بڕوای مێهردادی ئێزدی تاوەكو نزیكەی ٢٠٠ ساڵ لەوە پێش زۆربەی كوردەكان ئێزدی بوون، یان بەلانیكەمەوە بە كولتوری ئێزدییەوە ژیاون. هەریەك لە بڕواكانی یارسانی و عەلەوی و ئێزدی خۆیان لە بەنزیك لە یەكتر دەزانن. هەموویان رەنگی سپی لەلایان پیرۆزە و هەروەها بڕوایان بەوە هەیە لەدوای گیان لەدەستدانی كەسێك، رۆحەكە دەڕوات و لەكەسێكی تردا درێژە بەژیان دەداتەوە.
فەرمانی دژ بە ئێزدییەكان
ئێزدییەكان بەو هێرشانەی دەكرێتە سەریان دەڵێن، فەرمان. تائێستا ٧٤ فەرمان كراوەتە سەر ئێزدییەكان. بەپێی كتێبی رۆڵەكانی خۆر؛ ئێزدی، كە لەلایەن محەمەد ئۆزجانەوە نووسراوە، یەكەم فەرمان لەساڵی ٩٠٦ دا لەلایەن حەمدانی والیی موسڵەوە كراوەتە سەر ئێزدییەكان و كۆمەڵكوژی كردوون، چونكە ئامادە نەبوون دەستبەرداری باوەڕەكەیان ببن و ببنە مسوڵمان. حەمدانیەكان لەدوای رووخانی ئەمەوییەكان دەسەڵاتیان گرتووەتە دەست و بەشیعە دەناسرێن. حكومڕانی ناوچەكانی موسڵ و حەلەب بوون.
٥ لەفەرمانەكانی دژ بەئێزدییەكان لەلایەن نادر شاوە ئەنجامدراون. بۆ نمونە لەساڵی ١٧٤٢ عەلی تەقی خانی سەر بەنادر شا ئێزدییەكانی سلدوز لە رۆژهەڵاتی كوردستان كۆمەڵكوژ كرد. نزیكەی ٦٠ فەرمانی دژ بە ئێزدییەكان لەلایەن عوسمانییەكانەوە ئەنجامدراون. بەشێك لەو فەرمانانە لە رێگەی والییەكانی دیاربەكر، موسڵ و بەغدا و حەلەب و چەند میرێكی بەدرخانییەكان و بابانییەكان و.... ئەنجامدراون. لە فەرمانەكانی دژ بە ئێزدییەكاندا جگە لەكوشتنی بەكۆمەڵی ئێزدییەكان، تاڵانكردنی سەر ماڵ و موڵك و مەڕو ماڵاتەكانیان بە ناوی غەنیمەوە ئەنجام دەدرا.
ئێزدییەكان بۆ خۆپاراستنیان لە فەرمانەكان هەمیشە پەنایان بردووەتە سەر چیا سەختەكان و چیاكان باشترین پارێزەری ئەو پێكهاتە سەرەكی و گرنگەی كوردستان بووە، كە چیاكانی شێخان، شەنگال، باگۆك، كورمێنج لەعەفرین، چیاكانی دێرسیم و ئامەد لەو چیا گرنگانە بوون بۆ ئێزدییەكان. لەبەر ئەوەش ئێزدییەكان پەرستگە و مەزارگە و ناوەندە گرنگەكانیان لەچیاكاندا دروستكردووە.
لەدوای پرۆسەی ئازادیی عێراقەوە دوو فەرمانی گەورە دژ بە ئیزدییەكان لە باشووری كوردستان ئەنجامدراوە، كەیەكێكیان لە رێگەی تەقینەوەی چەند لۆرییەكی پڕ لەتەمەنی بوو لە كۆمەڵگەی سیبا شێخ خدر لەلایەن چەكدارە خۆكوژەكانی قاعیدەوە لەساڵی ٢٠٠٧، كە زیاتر لە ٧٠٠ ئێزدیی بێ تاوان و مەدەنی كرانە قوربانی. لەساڵی ٢٠١٤شدا داعش هێرشێكی گەورەی پاكتاوكاریی بۆ سڕینەوەی یەكجارەكیی ئێزدییەكان ئەنجامدا، كە لەو هێرشەدا زیاتر ٥ هەزار هاوڵاتیی ئێزدی كۆمەڵكوژكران و نزیكەی ٧ هەزار ژن و كچی ئێزدیش لەلایەن جیهادییەكانەوە رفێنران و وەك كۆیلەی سێكسی و سەبایا و غەنیمە بە دورر لەبەهاو رەوەشتە بەرزەكانی مرۆڤایەتی مامەڵە و بازرگانی و كڕین و فرۆشتنیان لە پێناو تێركردنی هەوەسی هەندێك پیاوی چەكداردا پێوە كرا.
توركیا و ئێزدییەكان
بەپێی راپۆرت و سەرچاوە جۆراوجۆرە هەواڵییەكان ئەمیر محەمەد سەعید عەبدولڕەحمان الموالی ناسراو بەئەبو ئیبراهیم قارداش، عەبدوڵا قارداش، ئەبو ئیبراهیم قورەیشی، كە ساڵی ١٩٧٦ لە بنەماڵەیەكی توركمان لە تەلەعفەری موسڵ لە دایكبووە و پلاندانەری سەرەكیی هێرش و كوشتار و سڕینەوەی ئیزدییەكان و پێكهاتەكانی تر بووە لەناو داعش دا. قارداش بەپشتبەستن بە ئایدۆلۆژیای شۆڤێنیی توركی و پشتبەستن بەجیهاد بۆ سڕینەوەی و كوشتنی خەڵكانی غەیری بڕواكەی خۆی، بەو پەڕی توندی و هێزەوە كوشتاری ئەنجامدا. قارداش لەدوای كوژرانی بەغدا كرایە خەلیفەی داعش و ساڵی پار لە ناوچەیەكی ژێر دەستی توركیا لە ئیدلب لە چالاكیی هێزە تایبەتەكانی ئەمریكا و هەسەدەدا كوژرا.
قارداش و پلانەكەی بە پلانێكی توركی دەزانرێت بۆ سڕینەوەی بەشێك لە پێكهاتەكانی كوردستان، كە دەوڵەتی توركیا لەپشت ئەو پلانانە بووە. لەپشت ئەوە بووە داعش لەبری رووكردنە بەغداو دیمەشق رووی كردە كوردستان و پەلاماری كوردی دا بۆ ئەوەی دەستكەوتەكانی كورد لە باشوور و رۆژئاوا لەناوببات. زۆرێك لەسەرچاوەكان باس لە چۆنییەتی گواستنەوەی داعشەكان لە رێگای توركیاوە بۆ سوریا بۆ ناو چەكدارانی داعش و هەروەها هاوكاریی لۆجستی و راهێنانی سەربازی بەچەكدارەكانی داعش لەژێر ناوی جۆراوجۆردا لەلایەن توركیاوە ئەنجامدراوە.
رووخاندنی مەزارگەی شێخ بەرەكات
دەوڵەتی توركیا لەدوای داگیركردنی عەفرین یەكێك لەكارەكانی رووخاندنی مەزارگەی شێخ بەرەكات بوو لەعەفرین، كە مەزارگەی پیرۆزی ئێزدییەكانە و لەدوای مەزارگەی لالەش لەشێخان گرنگترین مەزارگەی ئێزدییەكان بوو. سوپای تورك لەسەر شوێنی ئەو مەزارگەیە، كە تەمەنی بۆ زیاتر لە ٥٠٠ ساڵ لەوە پێش دەگەڕێتەوە، بنكەیەكی سەربازیی دروستكردووە.
هاوكات لەگەڵ ئەوەدا بە بەردەوامی گوندە ئێزدییەكانی ناوچەی عەفرین دەڕۆخێنرێن و بۆردومان دەكرێن. جگە لەكوشتنیان ژمارەیەكی زۆر لەهاووڵاتیانی ئێزدیی عەفرین لەلایەن چەكدارانی سەر بە دەوڵەتی توركیاوە دەستگیركراون. چەكدارەكان بنەماڵە ئێزدییەكان بە كافر تۆمەتبار دەكەن و دەیانكوژن، یان لەبەرامبەر پارە (فدیە)یەكی زۆردا ئازادیان دەكەن.
هەر لەدوای داگیركردنی عەفرین لەناو باكووری كوردستانیش ژمارەیەك هێرشكراوەتە سەر ئێزدییەكان و مەزارگەكانیان و پیرۆزییەكانیان.
دەوڵەتی توركیا لەگوندی ئەفشێ لەناوچەی میدیاتی سەر بە مێردین مەزارگەی ئێزدییەكانی لەساڵی ٢٠١٨دا رووخاند.
لە ساڵی ٢٠٢٠دا گۆڕستانی حەسەن بەگی ئێزدی، كە مێژووەكەی بۆ ٣٠٠ ساڵ دەگەڕێتەوە و لە گەڕەكی مەزرە مهۆكی ناوچەی باگۆك لە سنووری شاری نسێبین لە پارێزگای مێردین دایە وێرانكرا.
لەساڵی ٢٠١٨دا زیاتر لە هەزار و ٢٠٠ كەس لەهاووڵاتییە ئێزدییە ئاوارەكانی لە ئامەدەوە بەزۆر گواستەوە بۆ دیلۆك، كە بەناوچەی گروپە توندڕەوە ئیسلامییەكان دەناسرێت.
هاووڵاتیانی ئێزدیی گوندی كەلهۆك لە ناوچەی قوبین لە پارێزگای ئێلح دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ گوندەكەی خۆیان، كە لەلایەن سوپای توركیاوە گوندەكەیان رووخێنراوە، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٩ەوە تا ئێستا ئەو داوایەیان قبوڵ نەكراوە و دەست بەسەر زەوی و موڵكەكانیاندا گیراوە.
لەساڵی ٢٠١٩دا سەربازانی سوپای توركیا لەزاخۆ گەنجێكی ئاوارەی ئێزدییان بەناوی ئەمین ساڵح كوشت. ئەو گەنجە دانیشتووی كامپی چەم مشكۆ بوو و لەباخێكدا سەرقاڵی كاركردن بوو و سەبازانی توركیا لەكاتی كاركردندا لەدوورەوە بەچەكی قەناس تەقەیان لێكرد و كوشتیان.
پرۆژە ئۆڤاكۆی و شەنگال
دەوڵەتی توركیا دەیەوێت بەكردنەوەی دەروازەیەكی سنووری بەناوی ئۆڤاكۆی راستەوخۆ تاوەكو بەسرە پەیوەندیی بازرگانیی لەگەڵ حكومەتی عێراقدا هەبێت. ئەو پرۆژەیە لەكۆتا خاڵی سنووریی نێوان باكووری كوردستان و رۆژئاوای كوردستان و باشووری كوردستان دروستدەكرێت بە كەناری ڕووباری دیجلەدا تاوەكو تەلەعەفەر و موسڵ و لەوێشەوە بۆ سامەڕا و بەغدا درێژ دەبێتەوە. بەپێی پرۆژەكە سوپای توركیا بۆ پاراستنی رێگای گواستنەوەی بارهەڵگرەكان و رێگاری ئاسنینەكەی شەمەندەرفەرەكان ژمارەیەك بنكەی سەربازی تاوەكو موسڵ دروست دەكات و رێگاكان دەپارێزێت. بە جێبەجێكردنی ئەو پرۆژەیە شەنگال بە تەواوەتی لەباشووری كوردستان دادەبڕێت، چونكە دیوارێكی ئەمنی و سەربازی لەنێوان باشوور و شەنگالدا لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە دروست دەكرێت.
رێككەوتنی ٩ی تشرینی یەكەم
حكومەتی عێراق و وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان لەسەر پێشنیازی توركیا و بەسەرپەرشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان و بەڕەزامەندیی ئەمریكا لە ٩ی تشرینی ٢٠٢٠دا رێككەوتنێكی ٤ خاڵییان لەسەر شەنگال بەبێ ئامادەبوونی نوێنەری ئێزدییەكان و رەزامەندیی ئێزدییەكان واژۆ كرد. ئەو رێككەوتنە باس لەئاساییكردنەوەی دۆخی شەنگال و ئاوەدانكردنەوە و نەهێشتنی گروپە چەكدارەكان و پەكەكە دەكات لە شەنگال.
ئەو رێككەوتنە لەكاتێكدا ئەنجامدرا، كە پارتی دیموكراتی كوردستان و توركیا بەبەردەوامی هەوڵ دەدەن شەنگال وەك ناوەندێكی پەكەكە بناسێنن و لە لێدوانەكانیان و راگەیاندنەكانیاندا زۆر كار لەسەر ئەوە دەكەن. پەكەكە لە كاتی هێرشی داعش لە ٣ی ئابی ٢٠١٤دا ژمارەیەك گەریلای ١٢ كەسیی نارد بۆ شەنگال، كە ئێزدییەكان پێیان دەڵێن، ١٢ سوارەكەی دەروێشی عەبدی رێگرییان لەكۆمەڵكوژكردنی یەكجارەكیی ئێزدییەكان گرت و دواتر بە هاوكاریی یەپەگە و یەپەژە رێڕەوێكی مرۆییان بۆ ئێزدییەكان كردەوە و ئێزدییەكانیان گواستەوە بۆ رۆژئاوا و دواتر گەڕاندنیانەوە بۆ باشووری كوردستان. دوای ماوەیەك گەنجان و ژنان و خەڵكی ئێزدی هێزێكیان بە ناوی یەبەشەو یەژەشە و ئاسایش دروستكرد بۆ پارێزگاریكردنی خۆیان. ئەو هێزانە لەلایەن پەكەكەوە راهێنانیان پێكراو لەو كاتەوە تا ئێستا شەنگال دەپارێزن.
لەدوای ئازادكردنی شەنگال لەدەست داعش پەكەكە لە ١ی نیسانی ٢٠١٨دا بەفەرمی هێزەكانی لەشەنگال كشاندەوە، بەڵام دەوڵەتی توركیا و پارتی پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن، كە پەكەكە هەر لە شەنگالدایە و پەكەكەش رەتیدەكاتەوە، بەڵام ئەو ململانێ تاوەكو ئێستا بەردەوامیی هەیە و دەوڵەتی توركیا و پارتی پێداگرییەكی زۆر لەسەر ئەو بابەتە دەكەن.
دیواری سەر سنووری نێوان شەنگال و رۆژئاوای كوردستان
لەماوەی ٢ ساڵی رابردودا سوپای عێراق چەندجارێك هێزی بەرەو شەنگال جوڵاند و هەوڵیدا بە سەپاندنی زۆر ئەو رێككەوتنە جێبەجێ بكات، بەڵام هەموو هەوڵەكان بۆ جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنە شكستی هێناوە. لەدوای ٢ ساڵ حكومەتی عێراق دەستیكردووە بە دروستكردنی دیوارێك لە نێوان سنووری شەنگال و رۆژئاوای كوردستاندا بە درێژایی ٢٧٠ كیلۆمەتر. بە دروستكردنی ئەودیوارە شەنگال لە رۆژئاوای كوردستان دادەبڕێت و باشووری كوردستان و رۆژئاوای كوردستانیش لە یەك دادەبڕێن.
ئەگەر پرۆژەی ئەو دیوارە جێبەجێ بكرێت، لەئەگەری هەر هێرشك بۆ سەر كۆمەڵگەی ئێزدی، هاووڵاتیانی ئێزدی وەك پێشتر ناتوانن لەناوچەكانیان دەربچن و خۆیان بگەیەننە ناوچە پارێزراوەكان، چونكە بە دیوارێكی كۆنكرێتی، كە نزیكەی ٤ مەتر بەرزە و تەلی دڕكاویی لەسەر دانراوە و بنكە و قولەی سەربازیی تیادا جێگیر كراوە، سنووریان لێ دادەخرێت و بەو پرۆژەیە شەنگال بە تەواوەتی گەمارۆ دەدرێت.
وێناكە پێمان دەڵێت، دەیانەوێت شەنگال وەك عەفرین بكەنە دوورگەیەكی دابڕاو لەكوردستان و هەموو پەیوەندییەكانی شەنگال و كوردستان داببڕن و لەمانایەكی تریشدا دەرفەت بۆ سڕینەوەی یەكجاریی ئیزدییەكان خۆش بكەن.
هەموو ئەو پرۆژانە لە خزمەتی سیاسەتەكانی توركیادان بۆ دووبارە پارچە پارچەكردنەوەی كوردستان و دابڕاندنی ناوچەكانی كوردستان لە یەكترو سڕینەوەی پێكهاتەیەكی دێرین و مێژووی كوردستان لەسەر خاكەكەی خۆی.
دروستكردنی رق و سڕینەوەی كولتوری و كوچپێكردنی ئێزدییەكان
بۆ ئەوەی پێكهاتەیەك، یان ئایینێك بسڕدرێتەوە، یان شەڕێك هەڵبگیرسێنرێت دەبێت هۆكارێك بۆ رەوایدان بەسڕینەوە و كوشتاركردن و جەنگە بدۆزرێتەوە و لەبەرچاوی رای گشتی و خەڵكدا چەواشەكاری و درۆی لەسەر بڵابكرێتەوە و بەوەش رق و كاردانەوە لە دژی ئەو پێكهاتەیە دروست بكەن. لە دوای ئەوەی ئێزدییەكان رووبەڕووی كوشتار و جینۆسایدێكی زۆر قورس بوونەوە و هێشتا برینەكانیان ساڕێژ نەكراوە، دەستكراوەتەوە بە هێرشكردنە سەر رەمز و بەهاكانی ئێزدییەكان و كار بۆ دروستكردنی رق بەرامبەر بە ئێزدییەكان دەكرێت، یان بەلانیكەمەوە ئێزدییەكان و ئایینەكەیان و كولتورەكەیان بەبێ بەها بە رای گشتی نیشان دەدەن.
دەروێشی عەبدی و هێدی باژۆ
لەم دواییانەدا دوو هێرشی زۆر چڕ كرایە سەر كولتور و كەرامەتی ئێزدییەكان، كە یەكێكیان ھێرشكردنە سەر پاڵەوانی بەرگریی ئێزدییەكان دەروێشی عەبدی و عەدولێ بوو. ئەو هێرشە بە چەواشەكارییەكی زۆر لە دژی عەدولێ و دەرویشی عەبدێ بڵاوكرایەوە و بەئاشكرا سەرچاوە مێژوویەكانی بەرەنگاریی دەروێشی عەبدوی و عەدولییان بەرامبەر بەزوڵمی عوسمانییەكان شێواند.
دوای تێپەڕبوونی ماوەیەك هەڵمەتێكی تری هێرش و گاڵتەپێكردن كرایە سەر یەكێكی تر لە رەمزی ئێزدییەكان، كە حەیرانی دێرین و بەرەنگاریی هێدی باژۆیەو ئێزدییەكان بۆ بەرگریكردن لەخۆیان و خۆپاراستنیان ئەوەیان ئافراندووە، بەڵام بە شێوەیەكی چڕ هێرشكرایە سەر رەمزەكانیان و هیچ كەسیش لەسەر ئەو چەواشەكارییانە و بڵاوكردنەوەی رق و وتەی نابەجێ و نەشیاو و پڕوپاگەندەی خراپ لەدژی چەوساوەترین بە بێبەشترین پێكهاتەی كوردستان دەستگیر نەكراوە، یان لێپێچینەوەی لەگەڵدا نەكراوە.
یەكێكی تر لەو فاكتەرانە بۆ سەرخستنی پرۆسەی سڕینەوەی پێكهاتەیەكی چەوساوە كۆچپێكردنیەتی لەسەر خاكی خۆی. لەدوای هێرشی داعشەوە كۆچێكی بەرفراوانی ئێزدییەكان دەستپێكردووە. لەماوەی ساڵانی رابروودا ئاسانكارییەكی زۆر كرا بۆ كۆچ و لەو چوارچێوەیەدا ئێزدییەكان كۆچی بەكۆمەڵیان كرد بۆ ئەوروپاو بەتایبەتی ئەڵمانیا. لەو ماوانەی رابردوودا سنوورەكان بەڕووی كۆچبەراندا كراوە بوون و جۆرێك لە ئاسانكاری بۆ گواستنەوە و هەڵكەندنی ئێزدییەكان لەسەر خاكی خۆیان روویدا. ئەو گواستنەوەیە لەدرێژخانەیەدا دەبێتە هاوكاری بۆ پرۆسەی سڕینەوەی و لە ناوچوونی یەكێك لەدێرینترین كولتورەكانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی.
بۆردومان و تیرۆر
شەنگال لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا لەلایەن توركیاوە بەبەردەوامی بۆردومان دەكرێت. لەو بۆردومانەدا كەسایەتی و فەرماندە و سەركردەكانی ئێزدی دەكرێنە ئامانج، كە شەڕیان لەدژی داعش بۆ مانەوە و پاراستنی ئێزدییەكان كردووە. لەوانە زەكی شەنگالی، زەردەشت شەنگالی، سەعید حەسەن، مەروان بەدەل خوێدا و...هتد. توركیا لە بۆردومانەكانیدا شوێنە مەدەنییەكان و نەخۆشخانەكانیش دەكاتە ئامانج. جگە لەوانەش گوێ بە پیرۆزیی ئێزدییەكان نادات و تەنانەت لە رۆژانی جەژنی ئیزدییەكاندا هێرش دەكاتە سەریان، كە ئەو رۆژانە بەلای ئێزدیەكانەوە رۆژی پیرۆزن و بۆ ئاشتییە و شەڕ و كوشتن و خوێنڕشتن تیایاندا حەرامە، بەلام دەوڵەتی توركیا لە بۆردومانەكانیدا ئەو سروتانە لە بەرچاو ناگرێت.