عومەر عەلی
پێشەكییەكە بۆ كتێبی: (ئیسلام و دیموكراسی)م نووسیوە
ئاین و بیری ئاینی دابڕاو نین و ناشتوانن دابڕاو بن لە مرۆڤ و ژیانی مرۆڤ و گۆڕانكاری و پەرەسەندنە بەردەوامەكانی ژیان و مێژوو. سەرچاوەی ئاینەكان ئاسمان بێ یاخود ئەندێشەی مرۆڤ هیچ لەو راستییە ناگۆڕێ كە ئەوە مرۆڤە رۆژانە و لەگەڵ رووبەڕووبوونەوەی رووداو و گۆڕانكاری و پێشهاتەكانی رۆژگاردا مامەڵە لەگەڵ دەقەكانی ئایندا دەكات و بۆ رووبەڕووبوونەوەی ژیان و چارەسەری كێشە زۆر و زەبەندەكانی پەنای بۆ دەبات و رێگەچارەی جۆراوجۆر لەژێر ئیلهامی ئەو دەقانەدا بەرهەم دێنێ. مرۆڤ كە ئەركی خوێندنەوەی دەقەكانی ئاینە بە زەین و هەستێكی بارگاوی بە رۆحی سەردەمی خۆی دەقەكان دەخوێنێتەوە و لێرەشەوە رۆحی سەردەمەكە وەبەر ئەو تێگەیشتنەدا دەكات كە لە دەقەكەوە بەرهەمی دێنێ. ئەمە راستییەكی كۆنكریتییە، جا دانی پێدا بنێین نا.
ئەگەر بڕیار بێ مرۆڤ كوڕی سەردەمەكەی خۆی بێ، ئەوە ئاینیش دەبێ كوڕی ئەو سەردەمە بێ، ئەگینا تووشی چەقبەستن دەبێ و خۆی بەركەنار دەخات و مرۆڤ و كۆمەڵگەیش تووشی دواكەوتن و كوێرەوەری دەكات.
ئاین خۆی گوتارێكی بەردینی نییە كە دوا وێناكردنی بۆ ژیان پێشكەش كردبێ و نەكرێ قسەیەكی نوێی لەسەر بكرێ، بەڵكو ئاینەكان بە گشتی و لەنێویشیاندا ئاینی ئیسلام، كە بەپێی دەقی یەكێك لە حەدیسەكانی پەیامبەرەكەی بەردەوام لە نوێبوونەوەدایە، هەمیشە وابەستە بوون بە خواستەكان و رۆحی سەردەمی خۆیان و بیركردنەوەی زاڵی ئەو سەردەمانە.
لێرەوەیە دووای مردنی پێغەمبەری ئیسلام، موسڵمانەكان تەنانەت لە ماوەی نێزیكەی 30 ساڵی سەردەمی راشیدیندا چەندین سیستم و شێواز لە ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و ئیدارەكردنی دەوڵەتدا دەگرنەبەر و كەسیش تانەی لە شەرعیەتی ئەو میكانیزمانە نەداوە، دوواتریش سیستمی میراتگری و وەلی عەهد و دەسەڵاتی بەشەڕ وەرگیراو دێنە پێش و لەژێر فشاری واقیعەكەدا لەلایەن ناوەندە زانستییە ئاینییەكەوە شەرعیەتیان پێ دەدرێ.
تەنانەت شەرعیەتی بڵاوكردنەوەی ئیسلام لەرێی فتوحاتی سەربازییەوە، كە سەدان ساڵی خایاند، هەر بۆ ئەو كولتوورە كۆمەڵایەتی و سیاسییە زاڵە دەگەڕێتەوە كە لەو سەردەمەدا باو بووە و هێزە ئاینی و ئایدیۆلۆژییەكان هێزی سەربازییان بۆ بڵاوكردنەوەی پەیامەكانیان بەكار هێناوە و دوواتریش پەیامەكەیان بۆ جێگیركردن و پتەوكردنی پێگەی سیاسی و سەربازیی خۆیان سوود لێ بینیوە.
واتە دەكرا ئیسلام پەنا بۆ فتوحات نەبات ئەگەر هاتبا بۆ نموونە ئەو ئامراز و میكانیزمە میدیایی و تەكنەلۆژییانەی لە سەدەی بیست و بیست و یەكدا لەبەردەستدان بۆ بڵاوكردنەوەی ئایدیاكان لەبەردەست بووایەن، ئاخر خۆ بەشێكی هەندێ لەو وڵاتانەی ئێستا بە وڵاتی ئیسلامی ناسراون، تاكە سەربازێكی سوپای فەتحیان تێ نەچووە و تەنیا لەرێی بانگەوازی بازرگان و گەڕیدە موسڵمانەكانەوە ئیسلامەتییان پێ گەیشتووە، لەوانە وڵاتی ئەندەنووسیا، كە گەورەترین وڵاتی ئیسلامییە لە رووی ژمارەی دانیشتوانەوە.
كورتەی مەبەست ئەوەیە، ئەگەر لە سەردەمێكدا بیری ئیسلامی شەرعیەتی بە سیستمی سیاسیی میراتگری و شاهانە داوە، یاخود شەرعیەتی بە فتوحاتی سەربازی بۆ بڵاوكردنەوەی پەیامەكە داوە لەكاتێكدا بە دەقی قورئان زۆر لێكردن لە ئایندا نییە (لا اكراه فی الدین) البقرە.، یاخود خەلیفەی دووەم لە ساڵە گرانیدا سزای دزی راگرتووە، یان بەشە زەكاتی نەوموسڵمانان (المۆلفە قلوبهم)ی راگرتووە، ئەگەر لە سەردەمێكدا بیرمەندانی ئیسلام تیۆریزەیان بۆ ئیشتراكییەتی ئیسلام كردووە، ئەوا دەكرێ هەر لەو دەق و پێدراوە تەئسیسییانەی ئیسلام تیۆریزە بۆ كولتوورێكی دیموكراسی و مرۆڤدۆستانەتر لە قۆناغەكانی رابردوو بكرێ، بەبێ ئەوەی ئەو كارە دەرچوون بێ لە چوارچێوەی گشتیی سیستمەكە.
هێندە هەیە دەبێ لەو هەڵمەتەدا بیری ئاینی رۆحی ریازی هەبێ و بە گیانی نوێكار و نوێخوازێك مامەڵە لەگەڵ ئەو هەوڵە فیكرییانەدا بكات كە لەو پرۆسەیەدا بەرهەم دێن. سرووشتی هەموو كارێكی نوێیش ئەوەیە مرۆڤ تووشی راچڵەكان و كاردانەوەی تووڕە دەكات ئەگەر بێتو پێشوەخت هەناسەیەكی قووڵی بۆ هەڵمژینی ئەو سۆزە وروژاوە هەڵنەكێشابێ. بەبێ ئەو راچڵەكاندنە كارەكە نابێتە نوێكردنەوە و تەنیا جوینەوەی شتە كلاسیكییەكان و بەرهەمهێنانەوەیان دەبێ لە فۆرمێكی نوێ یاخود بەناو نوێدا.
ئەم بابەتانەی لەم كتێبەدا بڵاو كراونەتەوە، بەرهەمی بیری چەند بیرمەند و نووسەرێكی دوور لە یەكن، چ وەك زمان و پاشخانی كولتووری (ئینگلیزی، عەرەبی، فارسی) و چ وەك شوێنی جوگرافی، ئەوەی كۆیان دەكاتەوە تەرحكردنی هەندێ بۆچوونی نوێیە لە بیری ئاینیی ئیسلامیدا بە ئامانجی هیومانیزەكردن و كرانەوەی زیاتری بیری ئاینیی ئیسلامی، بەشێوەیەك لەگەڵ گیانی سەردەم و خەون و خواستەكانی نەوەی هاوچەرخدا بگونجێ، كە رەنگە هەندێ لەو بیركردنەوە و تێزە فیكرییانە بەلای بیری باوی ئەو ناوەندەوە زۆر پەسەندكراو نەبن، بەڵام هەر چۆن بن ئەوانە كوڕی ئەو كولتوورە ئاینییەن و پێویستە گوێیان لێ بگیرێ، كێ ناڵێ ئەوانە نابنە بناغەی كەلتوورێكی نوێی ئیسلامی لە ئایندەیەكی نێزیك یان دووردا.
هاوكات هەندێ لە بابەتەكان شرۆڤەی چەند خاوەن بیرێكی رۆژئاوایین بۆ رۆڵی ئیسلام و بزاوتە ئیسلامییەكان لە دنیای نوێدا و بۆچوونەكانیش تا رادەیەك لەگەڵ شەپۆلی بیركردنەوەی باوی سەردەمەكەدا جیاوازن، ئەو جیاوازییەیش، كە تا رادەیەك بەرگرییە لە ئیسلام و كەلتوورەكەی لە بەرامبەر شەپۆلێكی بەهێزی تەوژمی ئیسلامۆفۆبیادا لە خۆرئاوا و دنیای ئیسلامیش، زادەی بیری دیموكراسییانەیە.
مەرجیش نییە من كە ئەو بابەتانەم وەرگێڕاوە، لەگەڵ هەموو بۆچوونەكانی ئەو نووسەرانەدا بم، بەڵام بەپێویستی دەبینم خوێندەواری كورد و ئەقڵی كوردی لێیان بەئاگا بێ.