كەیوان ئازاد  

هۆكارەكانی بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام لە كوردستاندا

هۆكارە ئابوورییەكان

هۆكارە ئابوورییەكانیش یەكێكی دیكە بوون لەو هۆكارانەی، زەمینەی بڵابوونەوەی ئایینی ئیسلامیان لە كوردستان ڕەخساند. هۆیەكەش ئەوە بوو، بەرلەوەی ئەو ئایینە لەلایەن عەرەبە موسڵمانەكانەوە بگاتە كوردستان، دەسەڵاتدارانی ساسانی و بێزەنتی، لە (سێ) لایەنەوە خاك و خەڵكی كوردستانیان دووچاری نائومێدی و ماڵوێرانی كردبوو.

لایەنی یەكەم: سەپاندنی باجی زۆر بوو بەسەر هاوڵاتییەكانیاندا، كە كورد یەكێك بوون لە پێكهاتەكانی. باجەكانیش سەرباری بڕەكەی، ژمارەشیان زۆر و كاتەكانی جیاواز بوون. لەوانە، باج لەسەر كشتوكاڵ و سامانی ئاژەڵ و پیشەكان و كاڵا بازرگانییەكان، تا بە باجی كەسی دەگات. بڕی ئەو باجانەش سەرباری ئەوەی بە یاسا كرابوو، بەڵام بەرپرسانی دەوڵەت و ئەوانەی باجیان كۆدەكردەوە، دوور لە یاسا و بەپێی مەزندە و بۆچوونی خۆیان باجەكەیان دیاری دەكرد و لەو توێژانەیان دەسەند، كە بەسەریاندا سەپابوو.

لە كاتی سەرپێچیی ئەو توێژانەش، ڕووبەڕووی لێپرسینەوە و سزای یاسایی دەبوونەوە، باجی كەسییش (سەرانە)، باجێكی دیكە بوو، كە لە سەردەمی (خەسرەو نەوشیروانی ساسانی/532-579ز) داهێنرا و بەسەر هەر تاكێكی كۆمەڵگاكانی ساسانیدا سەپێنرا. بڕی باجەكەش بۆ هاووڵاتییانی هەژار و كەمدەست (12) درهەم و بۆ هاووڵاتییانی مامناوەند، كە پیشەوەر و بازرگان و كاسبكاران بوون (24) درهەم و بۆ توێژە خاوەن موڵك و دەوڵەمەندەكانیش (48) درهەم بوو.

ئەم باجەش خرابووە سەر تاك، لە بەرامبەر پاراستنی مافەكانی لەناو ئیمپراتۆریی ساسانیدا. هەر بۆیە دەبوا هەر تاكێك لە ساڵدا بیدات و ئەركەكەش كەوتبووە سەر سەرۆكی خێزان كە پەیداكەری دارایی ماڵ و خێزانەكەی بوو. هەمان باج لە سەردەمی (جوستنیانی یەكەم/ 527-565ز) لەنێو ئیمپراتۆریی بێزەنتی بە یاسایی كرا و لەسەر هەر تاكێكی نێو سنووری ئیمپراتۆرییەكە سەپێنرا.

بەمەش هەر خێزانە و ڕووبەڕووی (دوو) باجی یاسایی دەوڵەتی كرابووەوە، كە دەبوا ساڵانە سەرۆكی خێزانەكان بیدەن. وەك ئاماژەشمان پێ دا، جگە لە شاری (تەیسەفون)ی پایتەختی ئیمپراتۆریی ساسانی و شاری (قوستەنتینینە)ی ئیمپراتۆریی بێزەنتی و شارە گەورەكانی ئەو دوو دەوڵەتە نەبێت، باجەكان دوور لە پێوەرە یاساییەكان وەردەگیران و لێپرسراوی كۆكەكەرەوەی باجەكە بڕەكەی دیاری دەكرد، نەك یاساكە. ئاساییش بڕەكەی لە بڕی یاساییەكەی دەوڵەت زیاتر بوو.

جیاواز لەم (دوو) باجە، لەنێو سنووری ئیمپراتۆریی ساسانی (دوو) باجی دیكە وەردەگیران، ئەوانیش باجەكانی (نەورۆزانە) و (میهرەگان) بوون. (باجی نەورۆزانە) لە (1ی فەروەردین) واتە (یەكەم ڕۆژی مانگی نەورۆز) تا كۆتایی مانگەكە لە هاووڵاتییان وەردەگیرا. هەرچی (باجی میهرەگان)ە لە (1ی میهر) واتە (1ی ڕەزبەر) تا كۆتایی مانگ وەردەگیرا و بڕەكەشی دیاریكراو نەبوو.

واتە كۆكەرەوەی باجەكە بڕەكەی دیاری دەكرد، لەكاتێكدا پێویست بوو سەرۆكی خێزان، بەپێی ویست و حەز و توانای خۆی ئەو باجە بدات. هۆیەكەش ئەوە بوو، خودی باجەكە وەك دیاری و پاداشت پێشكەش بە پادشاكانی ساسانی دەكرا، نەك بەزۆر، بەڵام ئەوانەی باجەكەیان كۆدەكردەوە، بەشی خۆیان و بەرپرسەكانیشیان لەسەر زیاد دەكرد. بەمەش باری سەر شانی تاك و خێزانەكانی قورس كردبوو.

سەرباری ئەو باجانەش، مووغ و پیاوانی ئایینی زەردەشتی، تا بە قەشە و پیاوانی ئایینی مەسیحی دەگات، لە سنووری هەردوو دەوڵەتەكە، بڕی باجی خۆیان بە ناوی ئایینەوە لە هاووڵاتییان وەردەگرت، وەك (لە كاتی منداڵبوون، ناونانی منداڵ و پیرۆزكردنی، پرۆسەی هاوسەرگیری و مردن و پرسەكان، تا بە سەردانی ئاتشكەدە و كەنیسە و دێرەكان) دەگات. ئەمەو جگە لەو كاتانەی هاووڵاتییان پێویستیان بە سەردانی مووغ و قەشە و پیاوانی ئایینیی زەردەشتی و مەسیحی هەبوو، بۆ خستەڕووی كێشەیەك، یان داواكارییەكی ئایینی، كە ئەوەش بەبێ پێدانی باج و دیاری تێپەڕ نەدەبوو.

لەگەڵ ئەو دۆخەدا، كە باری سەرشانی هاووڵاتییانیان لەنێو سنووری ئەو (دوو) دەوڵەتە قورس كردبوو، لایەنێكی دیكە ئەوەندەی تر بارگرانی بۆ تاك و خێزانەكان دروست كردبوو، ئەویش شەڕی بەردەوامی (ساسانی و بێزەنتی) و (ساسانی و دەوڵەتی ئەرمەنستان) بوو لەسەر هەژموونی دەسەڵاتداریی ناوچەكە، كە زیانی زۆری بە خاك و خەڵكی كوردستان گەیاندبوو. هۆیەكەش ئەوەبوو، زۆرینەی شەڕەكان كەوتبوونە خاكی كوردستان. بەتایبەت بەشەكانی (باكوور، باشوور، خۆرئاوا)، كە ناوچە و خاڵی یەكلاكەرەوەی ئەو (سێ) دەوڵەتە بوون.

هەربۆیە شەڕە بەردەوامەكانیان هۆكاری وێرانبوونی هەزاران دۆنم زەوی و ڕەز و باخ و زەوییە كشتوكاڵییەكان بوو، تا بە زیان دەگات بۆ ئاژەڵەكانیان و وێرانبوونی شار و شارۆچكە و گوندەكانیان. ئەمەو سەرباری زیان بە بازاڕ و پیشە و كاسبكار و بازرگانان. لەوانەش سەختتر، تێچووی بەشێكی شەڕەكان بوو لەسەر خەڵكی كوردستان. وەك خزمەتكردنی سوپاكان و دابینكردنی خۆراك و پێداویستیی جەنگی بۆ سەرباز و ئەفسەرەكان و ئالیك بۆ ڕەشەوڵاخەكان.
واتە هەموو ئەوانەش لە ئەستۆی دانیشتوانی ئەو ناوچانەدا بوو كە كەوتبوونە سەر رێگای شەڕەكان.

ئەمەو سەرباری ئەوەی زۆرینەی شەڕەكان كەوتبوونە خاكی كوردستان، كاتی شەڕەكانیش كەوتبوونە وەرزەكانی بەهار و هاوین، كە كاتی پێگەیشتنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان بوو، كە بەهۆی ئەو شەڕانەشەوە، بەرهەمی ساڵێكی خاوەن موڵك و جووتیاران بەهەدەر دەچوو. بەو دۆخەشەوە، كە خاكی كوردستان و كوردی پێدا تێپەڕ دەبوو، شەڕی دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدییشی هاتە سەر، بۆیە ئاسایی بوو، خەڵكەكەی لەو ژیانە بێزار بن و بۆ دەرفەت و هێزێكی نوێ بگەڕێن، تا لەو دۆخە ڕزگاریان بكات. ئیتر گرنگ نەبوو ئەو هێزە كێیە و چۆنە و لەداهاتوودا چۆن مامەڵەیان لەگەڵ دەكات؟ گرنك ئەوەبوو دەربازیان بێت و ماوەیەك بە ئاسوودەیی بژین.

لەنێو ئەو دۆخە ئابوورییە سەختەدا، كاتێك سوپای عەرەبی ئیسلامی، گەیشتنە سنوورەكانی خاكی كوردستان، وەك ڕزگاركەر و گەیاندنی پەیامێكی ئاسمانیی نوێ خۆیان پیشان دا. هەر بۆیە بەشێك لەو كوردانەی لە دۆخی پێشووی خۆیان بێزار بوون و لە ڕووی ئابوورییەوە تێكشكابوون، پێشوازییان لەو هێزە نوێیە كرد و دەرگای شار و قەڵاكانیان بۆ كردنەوە، بەڵام ئەوانەیشی بەرژەوەندی و داهات و سامانەكانیان بە هەردوو ئیمپراتۆریی ساسانی و بێزەنتییەوە گرێ درابوو، پێویست بوو تا كۆتایی لەگەڵیاندا بن و لە دژی سوپای عەرەبی ئیسلامی و دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی بوەستن و شەڕی مان و نەمانیان لەگەڵدا بكەن.