كەیوان ئازاد
لە نیوەی دووەمی دەسەڵاتی ئومەوییەكاندا
مەبەست لە نیوەی دووەمی دەسەڵاتی ئومەوییەكان، سەردەمی دەسەڵاتدارێتیی كوڕان و نەوەكانی (مەروانی كوڕی حەكەم) بوو كە دوای (موعاویەی كوڕی یەزید) گەیشتنە پایەی خەلافەت و دوای یەك ساڵ لە دەسەڵاتی، پایەی خەلافەتی بۆ (عەیدولمەلیكی كوڕی) و لەویشەوە بۆ برا و كوڕ و نەوەكانی بەجێ هێشت.
لەم سەردەمەشدا كۆمەڵەی خەواریج درێژەیان بە ڕاپەڕین و خەباتی خۆیان لە دژی بنەماڵە و دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی دا. یەكەمین راپەڕینیشیان بە سەركردایەتیی (ساڵحی كوڕی موسەرەحی تەمیمی) بوو لە ساڵی (٧٦ك/٦٩٥ز) و لە گوندی (مدیج)ی نزیك شاری (مووسڵ)، كاتێك بە (سەد هەزار) لایەنگرەوە دەستی دایە ڕاپەڕین و ڕووبەڕووی دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی بووەوە. سەرەتاش توانی شاری (دارا) داگیر بكات، كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی كورد بوون.
دواتریش شارەكانی (نوسەیبین، ماردین، شنگار)ی لە بندەستی ئومەوییەكان دەرهێنا. بەو هۆیەوەش سەرنجی كوردەكانی ئەو شارانەی ڕاكێشا و پشتیوانییان لە ڕاپەڕینەكەی كرد. تەنانەت بە هاوكاریی ئەوانیش پەلاماری شارەكانی (دسكەرە، جەلەولا، خانقین)ی دا و سوپای ئومەوییەكانی دووچاری شكست كرد، بەڵام دواجار هێزەكەی لە ڕۆژی (دووشەممە) رێكەوتی (١٧یجومادییەكەمی٧٦ك) هاوكاتی (٣یئەیلولی٦٩٥ز) بەرامبەر سوپای ئومەوییەكان بەسەركردایەتیی (حارس كوڕی عەمیرەی كوڕی زیئەلشەعار) تێكشكاو (ساڵح) كوژرا، بەوەش جووڵانەوەكە كۆتاییپێهات.
لەدوای شكستی ئەو جووڵانەوەیەش، هەوڵێكی دیكە بە سەركردایەتیی (شەبیب كوڕی یەزیدی خاریجی) وەك تۆڵەكردنەوەیەك بۆ ڕاپەڕینەكەی (ساڵح)، لە ساڵی (٧٦ك/٦٩٥ز)و لەناوچەی (مووسڵ) دژ بەو دەوڵەتە دەستیپێكرد، بەڵام ئەم هەوڵەش دوای زنجیرەیەك سەركەوتن و شكست، بەتێكشكانی لەلایەن ئومەوییەكانەوە كۆتاییپێهات.
بەپێی تۆمارێكی مێژووییش، (شەبیب) توانی بەهۆی پشتیوانیی دانیشتوانی (حولوان)ەوە بەرەو (ئەهواز)و دواتر بەرەو هەرێمی فارس ڕابكات، بەڵام دواجار شكست چارەنووسی بوو. هەروەها باس لەوەش كراوە، كە ژنەكەی (شبیب) بە ناوی (غزالە) هاوكارێكی باشی مێردەكەی بووە و توانیویەتی كار لە ژنانی ئەو ناوچانە بكات، كە ڕاپەڕینەكەیان پێ گەیشتووە، بەڵام بە هەموو ئەوانەشەوە، شكست چارەنووسی ئەم جووڵانەوەیەش بووە.
دوای ئەمیش (موترف كوڕی موغیرە كوڕی شوعبە)ش لە ساڵی (٧٧ك/٦٩٦ز) و لەشاری (هەمەدان)ی هەرێمی چیا دژ بەئومەوییەكان ڕاپەڕی. دانیشتوانەكەشی بەهۆی توندیی سیاسەتەكانی (حەجاجی كوڕی یوسفی سەقەفی) والیی عێراق پشتیوانییان لێ كرد. بەهۆی ئەو پشتیوانەشیەوە گەمارۆی شاری (حولوان)ی دا. گەمارۆكەش درێژەی كێشا، چونكە كوردەكانی شارەكە پشتیوانییان لە (سوید كوڕی عەبدڵڕەحمانی سویدی) فەرمانڕەوای ئومەوی لە شارەكە كرد.
ئەوە بوو شەڕێكی سەخت ڕووی دا و (موترف)یش گەمارۆكەی توند كردەوە، تا دواجار چووە نێو شارەكەوە، سەرباری كۆمەڵكوژیی دانیشتوانە كوردەكەی، چەندین خانووی ئەوانی سووتاند و تاڵانیی گەورەشی لە شارەكە كرد. ئەوەش (حەجاج)ی ناچار كرد ڕووبەڕووی ئەو دۆخە بێتەوە و شارەكە لە بندەستی (موترف) دەربهێنێت و كۆتایی بەو ڕاپەڕینەش بهێنێت. بەو هۆیەشەوە، ئەو كوردانەی بەشدارییان لەو بزووتنەوەیەدا كرد، ڕووبەڕووی كۆمەڵكوژیی (حەجاج) بوونەوە. بەو شێوەیەش كورد لە هەردوو بەری ململانێكە بووە قوربانی.
لەلایەكی دیكەوە، كوردەكانی هەرێمی فارس لە ساڵی (٩٠ك/٧٩٩ز) ڕاپەڕینو (حەجاج)یش سوپایەكی بەسەركردایەتیی (بیلالئەلزوبی) بۆ ناردن و ملی پێكەچكردن. دڵڕەقیی ئەو فەرماندەیەش بەئاستێك بوو كە هەموو ئەوانەی بەدیلی كەوتنە دەست سوپاكەی، پۆشاكەكانی لەبەر داكەندن و دواتر كەسوكاریانی بانگ كردن، تا بەو شێوەیە بیانبینن. كەسوكارەكانیشیان بە (یاڕۆ) و كێشان بەسەر خۆیاندا بەرەو ڕوویان چوون. ئەوەش وەك سووكایەتی پێكردن پێیان. ئەوانەیشی پشتیوانییان لەو جووڵانەوەیە كرد، دانیشتوانی شارەكانی (فسا، دارابگرد، ئەستەخر) بوون، كە بەشێكیان كورد بوون.
توندیی (حەجاج) لەگەڵ نەیارانی و لەنێو ئەوانیشدا كوردەكان و شكستی یەك لەدوای یەكی جووڵانەوەكانی خەواریج، وایان بە بیر ئەواندا هێنا، كۆتایی بەو پشتیوانییە بێ ئەنجامانە بهێنن و ڕوو لە دەوڵەت بكەن، تا لەوە زیاتر ئاوارە و ماڵوێران نەبن. كاتێكیش (حەجاج) لە ساڵی (٩٥ك/٨١٣ز) كۆچی دواییكرد، زۆری نەخایاند (عومەری كوڕی عەبدولعەزیز) لەنێوان ساڵانی (١٠٠-١٠٢ك/٧١٨-٧٢٠ز) بووە خەلیفە و دادوەریی بەرقەراركرد. تەنانەت باجی (جزیە)ی لەسەر ئەوانە لابرد، كە بوونە موسڵمان.
ئەوەش هانی كوردەكانی شارەزوور و ناوچە كوردنشینەكانی دیكەی دا پشتیوانی لەو خەلیفەیە بكەن. هەر بۆیە چالاكیی كۆمەڵەكانی خەواریج و ئەوانی دیكە كەوتە كزی، بەڵام بە كۆچی دوایی ئەم خەلیفە و گەیشتنی (هیشامی كوڕی عەبدولمەلیك) بە پایەی خەلافەت، دۆخەكە بۆ پێشوو گەڕایەوە. ئەوەش هانی (شۆزەبی خەواریجی) دا لە هەرێمی جزیرە، دەست بداتە ڕاپەڕین و پشتیوانیی دانیشتوانەكەی بەدەست بهێتێت، بەڵام بە شكست كۆتایی پێهات.
راپەڕینێكی دیكەی ئەم كۆمەڵەیە كەوتە ساڵی (١١٩ك/٧٣٧ز)،كاتێك (بەهلولكوڕی بەشری شەیبانی) ناسراو بە (كەسارە) دەستی دایە ڕاپەڕین و پشتیوانیی كوردەكانی ناوچەی مووسڵی بەدەست هێنا، بەڵام دواتر هێزەكەی لە بەرامبەر سوپای ئومەوییەكان تێكشكا و بەوەش كۆتایی بە جووڵانەوەكەی هات.
لە جووڵانەوەكەی (سەعید كوڕی مەجدەلی ئەلجەرشی)دا، كە لە ساڵی (١٢٦ك/٧٤٣ز) دەستیدایە ڕاپەڕین و خۆی بە (میری موسڵمانان) ناساند، بەشێك لە كوردەكان لەناوچەی جزیرە پشتیوانییان لێكرد. هۆكاری هاوكاریی كوردەكانی ئەو ناوچەیەش لەو جووڵانەوەیە بۆ ئەوە گەڕایەوە، كەئەوان زۆر لەسیاسەتی (بوستام كوڕی لەیسی تەغلبی) سەركردەی دیاری خەواریجی بەیهەسی ناڕازی بوون و بۆ هەلێك دەگەڕان لێی هەڵگەڕێنەوە، چونكە زۆر ئەوانی دەچەوساندەوە و ئازاری دەدان، بۆیە كوردەكان هاوكاریی (سەعید)یان لە كوشتنی (بوستام) كرد، بەڵام دواجار (سەعید) بە نەخۆشیی تاعوون لە ناوچەی شارەزوور كۆچی دوایی كرد. بەوەش ئەو جووڵانەوەیە كۆتایی پێهات.
دوای ساڵێكیش (زوحاك كوڕی قەیسی شەیبیانی) سەركردەی دیاری كۆمەڵی خەواریجی سەفرییە، بە (پەنجا هەزار) چەكدار لە ناوچەی شارەزوورەوە دەستی دایە ڕاپەڕین و ڕووی كردە هەرێمی جزیرە، تا ڕووبەڕووی دەوڵەت ببێتەوە. بەو پێیەشی (زوحاك) یەكێك بوو لە وتاربێژ و ڕاڤەكارە بەتواناكانی ئەو كۆمەڵەیەی خەوارج، توانی بەو كارەی سەرنجی دەوروبەری بۆ لای خۆی ڕابكێشێت.
تەنانەت هەریەك لە (عەبدوڵای كوڕی عومەر كوڕی عەبدولعەزیز و سولەیمانی كوڕی هیشامی كوڕی عەبدولمەلیك) بەیعەتیان پێ دا و نوێژیان لەپشتییەوە كرد. ئەو توانایەشی لەوەوە سەرچاوەی گرتبوو، كە چەند ساڵێك لە پەیڕەوانی شیعە بوو، دواتر هەڵگەڕایەوە و بووە سەركردەیەكی كۆمەڵی خەواریج. ئەو ئاڵوگۆڕەش لە باوەڕی ئایینی، زیاتر ئاستی زانیارییە ئایینی و سیاسییەكانی فراوانتر كرد، بەڵام بەو هێزەشەوە دواجار (زوحاك) لەلایەن (مەروانی كوڕی موحەممەد)ی دوایەمین خەلیفەی ئومەوی، كە هەر بەشێك لە كوردەكان پشتیوانییان لێ كرد، لە ناوچەی (كفر توتا) كوژرا.
دوا جووڵانەوەی كۆمەڵەی خەواریجش لەو سەردەمەدا، كە كورد بەشدارییان تێدا كردبێت، جووڵانەوەكەی (مەنسوور كوڕی جەمهور) كەسایەتیی خەواریج بوو، كە ساڵی (١٣٠ك/٧٤٨ز) لەعێراقەوە ڕووی لەهەرێمی چیا كرد و دەستیدایە ڕاپەڕین. دواتر دەستی گەیشتە چەند شارێكی هەرێمی چیا، لەوانە (دینەوەر و هەمەدان) و داگیریكردن، بەڵام بەو هەوڵانەشەوە، دواجار لەلایەن (مەروانی كوڕی موحەممەد) لێی درا. بەوەش كۆتایی بەم هەوڵەی كۆمەڵەی خەواریجیش هێنرا.