كەیوان ئازاد

(پەیڕەوانی شیعە) كۆمەڵەیەكی دیكەی نەیار بە دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی بوون، كە وەك كۆمەڵەیەكی ئایینی بە كاری سیاسی هاتنە مەیدان و دژایەتیی خۆیان بۆ بنەماڵە و دەوڵەتەكە ڕاگەیاند. بەو پێیەشی كوردەكان وەك پێكهاتەیەكی نێو ئەو دەوڵەتە، بەهۆی دۆخی سیاسی و سەربازی و تەنانەت باوەڕ و دیدگای ئایینییان، بەسەر چەندین بەرەی جیاوازدا دابەش بوون، بۆیە یەكێك لەو بەرانەی پشتیوانییان لێ كرد (كۆمەڵی شیعەكان) بوون، ئەوەش كاتێك وەك ڕەوتێكی جیای سیاسی بە بیركردنەوەیەكی ئایینی هاتنە مەیدان.

بەتایبەت دوای ئەوەی (حوسێن كوڕی عەلی - ر.خ) وەك سێیەم پێشەوای شیعەكان لەسەر دەستی (شەمری كوڕی زی جەوشەن) یەكێك لە سەرۆك هۆزە عەرەبییەكانی لایەنگری بنەماڵەی ئومەوی لە (10ی موحەڕمی61ك) بەرامبەر بە (12ی ئۆكتۆبەری680ز) و لە بیابانی كەربەلا و لەگەڵ (72) لە یارانی كوژرا. بەو ڕووداوەش لایەنگرانی زۆر توندتر لە پێشوو هاتنە مەیدان و دەستیان دایە زنجیرەیەك ڕاپەڕین، كە دیارترینیان راپەڕینەكەی (موختار كوڕی ئەبی عوبەیدەی سەقەفی) بوو لە ساڵی (٦٦ك/٦٨٥ز).

ئەو، وەك كەسایەتییەكی دیاری شیعەكان و سەرقافڵەی ئەو ڕەوتە ئایینییە، دژ بە سیاسەتەكانی دەوڵەت ڕاپەڕی و شاری (كووفە)ی كردە بنكەی جووڵانەوەكەی. سەرەتاش وەك لایەنگری (عەبدوڵای كوڕی زوبێر)ی نەیار بە دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی دەركەوت و بۆ ویلایەتی كووفە دیاری كرا، بەڵام قبووڵی نەكرد و لێی هەڵگەڕایەوە. هۆیەكەش ئەوە بوو كە (عەبدوڵای كوڕی زوبێر) لە شاری (مەككە)ەوە ڕەتی كردەوە، پشتیوانیی لە تۆڵەسەندنەوەی خوێنی (حوسێنی كوڕی عەلی) بكات، هەر بۆیە پەنای بۆ (موحەممەد كوڕی حەنیفە) برد و بەیعەتی پێ دا.

بەو پشتیوانییە ئایینییەشەوە دەستی دایە ڕاپەڕین و شارەكانی (كووفە، ئامەد، جزیرە) و چەند ناوچەیەكی عێراق و هەرێمی چیای خستە ژێر دەسەڵاتی خۆی. دواتر فەرمانڕەوای بۆ هەریەك لەو مەڵبەند و شارانە دانا، تا كاروبارەكانی بە شاری (كووفە)ی مەڵبەندی جووڵانەوەكەوە ببەستێتەوە. لەنێو ئەوانەشدا (عەبدوڵای كوڕی حارس)ی كردە فەرمانڕەوای ناوچەكانی (هەمەدان، نەهاوەند، دینەوەر). هەروەها (ئیبراهیم ئەلئەشتەر)ی كردە فەرمانڕەوای جزیرە، (عەبدوڵای كوڕی مساور)یشی كردە فەرمانڕەوای (ئامەد و میافارقین) كۆی ئەو ناوچانەش زۆرینەی دانیشتوانەكەی كورد بوون، بۆیە بەشێكیان شوێن جووڵانەوەكەی كەوتن و بوونە پشتیوانی.

لەنێو ئەو دۆخە سیاسییەشدا دانیشتوانی شاری (حولوان)ی كوردنشین ئەو هەلەیان قۆستەوە و دژ بە دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی ڕاپەڕین، بەڵام (موختار) هەوڵەكەی ئەوانی قبووڵ نەكرد و هێزێكی (هەزار) كەسی بە سەركردایەتیی (سەعد كوڕی حوزەیفەی كوڕی یەمان) ناردە سەریان، تا بە دەسەڵاتەكەیەوە گرێیان بدات، چونكە بە مەترسی بۆ جووڵانەوەكەی دەزانی. ئەوەبوو (سەعد) دوای شەڕێكی سەخت شارەكەی لە ساڵی (٦٧ك/٦٨٦ز) داگیركرد. خاڵیسەرنجیئەوڕووداوەشئەوەبوو،كەبەشێكلەلایەنگرانیجووڵانەوەكەی (موختار) كورد بوون، لەكاتێكدا دانیشتوانی ئەو شارەشی شەڕی كردن هەر كورد بوون!

لە لایەكی دیكەوە (عوبەیدوڵای كوڕی زیاد)ی والیی عێراقی دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی، بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو دۆخە، فرمانی بە چەندین فەرماندەی سنووری دەسەڵاتی خۆی كرد، لەوانە (عومەر كوڕی سەعد كوڕی ئەبی وەقاس و شەمری كوڕی زی ئەلجوشن) لە هەموو ئەوانە بدەن، كە دژ بە دەوڵەت دەوەستن. هەروەها پێی ڕاگەیاندن، كە سەر و ماڵی هەموو ئەوانە بە خۆیان ڕەوایە، بەوەش ئەو (دوو) سەركردەیە زیانێكی زۆریان بە ماڵ و سامانی لایەنگرانی (موختار) گەیاند و تاڵانیان كردن.

لەم كارەشدا ماڵی چەندین خێزانی كوردی لایەنگری ئەو سەركردەیەی شیعە تاڵان كرا و سووتا. لە بەرامبەر ئەو كاردانەوانەیەشدا (موختار) سوپایەكی ناردە سەریان و هەردووكیانی كوشت. دواتر هێزێكی بە سەركردایەتیی (ئیبراهیم كوڕی ئەشتەر) ناردە سەر (عوبەیدوڵای كوڕی زیاد) و دوای شەڕێكی سەخت كە بە شەڕی (مەزار) ناسرا، سوپای ئومەوییەكانی تێكشكاند. تەنانەت (عوبەیدوڵای كوڕی زیاد)یش لە شەڕەكەدا كوژرا.

دوای ئەو ڕووداوەش (موختار) ڕووبەڕووی (موسعەب كوڕی زوبێر) بووەوە، كە لەلایەن براكەیەوە (عەبدوڵا كوڕی زوبێر) كرابووە والیی بەسڕە. ئەوەش شەڕی (موختار و موسعەب)ی لێ كەوتەوە و دوای زنجیرەیەك ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار هێزەكەی (موسعەب) بەسەر هێزەكەی (موختار)دا سەر كەوت و دەستی گەیشتە شەش هەزار كەس لە لایەنگرانی و هەموویانی كوشت. لەنێو كوژراوەكانیش، ژمارەیەكی بەرچاو كورد هەبوون. دواتر ناوچەكانی سەر بە جووڵانەوەكەی (موختار)یش كەوتە دەست (موسعەب) و تا ساڵی (٧١ك/٦٨٨ز) فەرمانڕەوایەتییكرد. دوای ئەو ڕووداوەش سەرجەم ناوچەكەكان كەوتنە دەست دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی، كە سەردەمی دەسەڵاتی خەلیفە (عەبدولمەلیكی كوڕی مەروان) بوو.

راپەڕینی دووەم، كە مۆركێكی شیعەی پێوە بوو، بزووتنەوەكەی (عەبدولڕەحمان كوڕی موحەممەد كوڕی ئەشعەس) بوو، كاتێك لە ساڵی (٨١ك/٧٠٠ز) دژی بەسیاسەتەكانی (حەجاجی كوڕی یوسفی سەقەفی) و دەوڵەت و بنەماڵەی ئومەوی ڕاپەڕی. لەو بزووتنەوەیەشدا چەندین پێكهاتەی جیاجیا بەشدارییان تێدا كرد، كە یەكێك لەوان كورد بوون. لەوانە كوردەكانی هەرێمی چیا لە شارەكانی (زەنجان و هەمەدان)، بەڵام (حەجاج) سوپایەكی لە خەڵكانی شام و عێراق بە سەركردایەتیی (عومرۆ كوڕی هانی ئەلعەبەسی) ناردە سەریان و ژمارەیەكی زۆری لێ كوشتن.

ئەمەو سوپایەكی دیكەی بە سەركردایەتیی (موحەممەد كوڕی قاسمی سەقەفی) ناردە سەر پشتیوانانی جووڵانەوەكە و فرمانی كوشتنی سەرجەم لایەنگر و هەوادارانی و بەتاڵانبردنی سەر و ماڵیانی و مەڵبەندەكانیشی پێ دا. بەو كاردانەوە توندانەی (حەجاج)یش كە ڕەزامەندیی خەلیفە (عەبدولمەلیكی كوڕی مەروان)ی لەسەر بوو، توانیی كۆتایی بە بزووتنەوەكە بهێنێت، لەكاتێكدا نەیتوانی چۆك بەو كوردانە دابدات كە دژ بە دەوڵەتی خەلافەت وەستان.

بزووتنەوەیەكی دیكەی شیعەكان بە سەركردایەتیی (زەیدی كوڕی عەلی) یەكێك لە گەورە كەسایەتییەكانی شیعە بوو لە ساڵی (١٢٢ك/٧٣٩ز). ئەوەش كاتێك بانگەشەی بۆ ئەوە كرد، كە ئومەوییەكان دەسەڵاتیان لەخاوەن ماف زەوتكردووە، بۆیە پێویستە ماف بۆ خاوەن ماف بگەڕێتەوە. بەم بانگەشەیەش كۆمەڵێك لە دانیشتوانی ناوچەكانی (مەدائین،بەسڕە،واسیت، مووسڵ، خۆراسان)، لەپاڵ بەشێكی كوردەكانی هەرێمی جزیرە و ناوچەی شارەزوور شوێنی كەوتن و بوونە پشتیوانی. تەنانەت دانیشتوانی شاری (پیر)ی ناوچەی شارەزوور لەسەر دەستی ئەو بوونە موسڵمان، بەڵام دواتر ئەو سەركردە شیعەیە لەلایەن (یوسف كوڕی عومەر)ی سەركردەی ئومەوییەوە كوژرا و بەوەش كۆتایی بە ڕاپەڕینەكە هات.

دوا بزووتنەوەی شیعەكان بە سەركردایەتیی (عەبدوڵای كوڕی موعاویەی كوڕی جەعفەری كوڕی ئەبی تاڵیب) بوو، كاتێك لە ساڵی (١٢٧ك/٧٤٥ز)ولەشاری (كووفە) دژ بەسیاسەتی دەوڵەت ڕاپەڕی. دواترڕوویكردە (هەرێمی چیا) و بۆ ماوەی دوو ساڵیش بەرامبەر هەریەك لە ئومەوییەكان و بانگەشەی عەباسییەكان وەستا. لەو چوارچێوەیەشدا بەشێك لە كوردەكانی هەرێمەكە پشتیوانییان لێ كرد. تەنانەت ئەگەر كوردی ئەو ناوچە كوردنشینە پشتیوانییان نەكردایە، نەیدەتوانی بۆ ماوەی (دوو) ساڵ بزووتنەوەكەی بەڕێوە ببات و بەرامبەر (دوو) هێزی دژ بە یەك بوەستێت. كۆتاییەكەشی لەسەر دەستی ئومەوییەكان نەبوو، بەڵكوو لەلایەن (ئەبوو موسلیمی خۆراسانی) لێ درا، كە سەركردەیەكی دیاری بانگەشەی عەباسییەكان و كوردێكی هەرێمی خۆراسان و دژ بە دەوڵەت و بنەماڵەی ئومەوی بوو.