كەیوان ئازاد  

تا ئێستا ڕوون نییە (ئەبوجەعفەری مەنسوور) وەك دووەمین خەلیفەی عەباسی، چۆن سەیری پێكهاتەی (كورد)ی كردووە؟ ئەمەو تا ئێستاش ڕوون نییە، كە (كورد)ی وەك پێكهاتەیەكی سەربەخۆ زانیوە، یان وەك بەشێك لە كۆمەڵگای ئیسلامی؟ بەڵام ئەوەندە زانراوە، بەرلەوەی بگاتە دەسەڵات، چەندین كەسایەتی و تاكی كوردی لەنێو شۆڕشەكەیان و بزووتنەوە چەكدارییەكەیاندا بۆ دەوڵەتداری بینیوە و ناسیوە.

هەروەها وەك پشتیوانی شۆڕش و سەرخستنی بنەماڵەكەیان بۆ دەسەڵات لێی ڕوانیون. كاتێكیش ساڵی (132ك- 750ز) بنەماڵەكەیان بە دەسەڵات گەیشت، لە ماوەی (چوار) ساڵی دەسەڵاتی (ئەبولعەباس)ی برایدا، والیی ویلایەتی ئازەربایجان و هەرێمی چیا بوو. ئەو ویلایەتەی زۆرینەی دانیشتوانی كورد و نیوەی هەردوو بەشی خۆرهەڵات و باشووری كوردستان، بەشێك بوون لێی.

هەر بۆیە لەو ماوەیەش وەك والیی دەوڵەت و بنەماڵەكەی، چەندین كەسایەتی و هۆز و تیرە و بنەماڵەی كوردی ناسی و لە ئاستی ژیان و زمان و مامەڵە و توانایان تێگەیشت. ئەمەو وەك والی ڕووبەڕووی چەند ڕاپەڕین و هەڵگەڕانەوەی چەكداریی ناوچەیی بووەوە، كە لەلایەن سەرۆك خێڵ و سەرۆك هۆز و بنەماڵە كوردەكانی سنوورەكەوە ئەنجام درا.

ئەمەو جگە لەوەی كوردەكان بەشدارییان لە چەند ڕاپەڕین و بزووتنەوەیەكی چەكداریی كۆمەڵەی خەواریجەدا كرد. ئەو ڕووداوانەی كەمترین سەرچاوەی مێژوویی ڕوونكردنەوەی پێویستیان لەسەر دا. دیارە لە كۆی هەموو ئەوانەشەوە دەگەینە ئەوەی، كە لە تێڕوانینی ئەو خەلیفەیەدا، پێكهاتەی كورد وەك پێكهاتەكانی دیكەی (فارس، ئەرمەن، تورك، ئاسووری) تەنیا بۆ ئەوەندە پێویست بوون، كە بنەماڵەكە و بزووتنەوەكەیان پێویستی پێ بوو، نەك بۆ داهاتوو هاوبەشیان بن.

بۆیە كاتێك دەوڵەتەكەیان دامەزراند و بەسەر كۆسپ و نەیارەكانیدا سەر كەوتن، ئیتر پێویست نەبووە پشتیوانی لەوانە بكات و لە دەسەڵات و دەسكەوت و پۆست و ئەركەكاندا هاوبەشییان پێ بكات. بەپێچەوانەوە، كاتی ئەوە هاتبوو نەك هەر لە دەسەڵات، بەڵكوو لە خۆشیان دوور بخاتەوە، تا نەبنە مەترسی بۆ دەوڵەت و بنەماڵەكەی لە كوڕ و نەوەكانی.

لەنێو ئەو دۆخەدا، ئاساییە هەندێك بپرسن، كە وردبوونەوە و گرنگیدان بە مێژوو و تێڕوانینی خەلیفەیەكی وەك (ئەبوجەعفەری مەنسوور) بۆ؟ وەڵامەكەش ڕوونە، بەوەی ئەم كەسایەتییە بە دامەزرێنەری دووەمی دەوڵەتی خەلافەتی عەباسی ناسرا. ناوبراو، كە لەنێوان ساڵانی (136-158ك/ 754-775ز) فەرمانڕەوایەتیی ئەو دەوڵەتەی كرد، لەلایەك بنەماكانی دەوڵەتێكی بەهێزی دامەزراند، لەلایەكی دیكەوە سنووری بۆ بەشێكی هەرە زۆری نەیارەكانی دانا. لەوانە (پەیڕەوانی شیعە)، كە پشتیوانییان لە بنەماڵەی (عەلی كوڕی ئەبی تاڵیب/ ڕ.خ) دەكرد، لەپاڵ كۆمەڵەكانی خەواریج و پاشماوەكانی بنەماڵەی ئومەوی و لایەنگرانیان.

هەریەك لەوانیش خاوەن پێگەی جەماوەری و هێزی چەكدار بوون، بۆیە وەستان لە ئاست ئەواندا و بەو دۆخەی دەوڵەتەكە لە سەرەتای دامەزراندنیدا بوو، كارێكی قورس بوو. بەتایبەت دوای ئەوەی كوڕە مامەكەی بەناوی (عەبدوڵا كوڕی عەلی) لە شاری (مووسڵ)ەوە لێی هەڵگەڕایەوە و داوای پۆستی خەلافەتی لێ كرد. لەو كارەشیدا شیعەكان و كوردەكانی هەرێمی جزیرە پشتیوانییان لێ كرد و بۆ گەیشتن بە پۆستی خەلافەت هانیان دا.

ئەو ڕووداوەش بۆ (ئەبوجەعفەری مەنسوور) كارێكی قورس بوو، بەوەی لە سەرەتای دەسەڵاتیدا ناكۆكیی بنەماڵەی سەرهەڵبدات و پشتیوانەكانی سەردەمی خەباتی نهێنی و چەكداریی پێش دەوڵەتدارییان، پشتیوانیی لێ بكەن. هەر بۆیە سەرەتا كەوتە شوێنپێی كوڕە مامەكەی و دوای هەوڵێكی زۆر بەهۆی (سولەیمانی كوڕی عەلی)ی برایەوە، كە والیی بەسڕە بوو، دەستی پێی گەیشت.

سەرەتا (سولەیمان) بەو مەرجە (عەبدوڵا)ی برای ڕادەستی خەلیفە كرد، كە لێی خۆش بێت و ئازادی بكات، بەڵام لەبری ئەوەی خەلیفە لێی خۆش بێت، زیندانی كرد، تا لە ساڵی (147ك- 764ز) لە رێگای ژەهرخواردنەوە كۆتایی بە ژیانی هێنا. هەر ئەو كاتەشی دەستی بە كوڕە مامەكەی گەیشت، (ئەبوموسلیمی خۆراسانی) دەستگیر كرد و لە ساڵی (137ك- 754ز) و (دە) ساڵ بەر لە كوڕە مامەكەی كوشتی.

دیارە دواخستنی كوشتنی كوڕە مامەكەشی بۆ ئەوە بوو، تا براكانی و خودی بنەماڵەكەی بەرامبەری نەوەستن و لێی هەڵنەگەڕێنەوە، تا بەسەر نەیاری دووەمیدا سەر دەكەوێت، كە (ئەبوموسلیمی خۆراسانی) بوو، دواجار سنوور بۆ چالاكی و هەوڵەكانی پەیڕەوانی شیعە دابنێت. بەو ڕووداوەش، نەك هەر (دوان) لە نەیارەكانی لەسەر رێگای خۆی لادا، بەڵكوو بەهۆی ئەوانیشەوە كەوتە گیانی شیعە و كۆمەڵەی خەواریج و كوردەكانیش.

هەموو ئەوانەش بیانوویان پێ دا بكەوێتە دژایەتیی هەموو ئەوانەی لە سەردەمی خەباتی نهێنی و چەكداریی بزووتنەوەكەیان، پشتیوانیان بوون. واتە لەبری ئەوەی لە دەسەڵات هاوبەشییان پێ بكات و پشكی خۆیان پێ بدات، لێی دان. ئەو كارەشی بەو هێزە چەكدارانە كرد، كە هەر دوای گەیشتنی بە دەسەڵاتەكەی، مووچەكەیانی بۆ زیادكردن و لە دەسكەوتەكانی شەڕ پشكی پێدان.

لێرەوە (ئەبوجەعفەری مەنسوور) سەرەتای كاردانەوەكانی دژ بە كورد دەست پێكرد، لەكاتێكدا كوردەكان هەموویان دژی دەوڵەتی خەلافەتی عەباسی نەبوون و ئامانجیان ئەوە نەبوو دژ بەم دەوڵەتە بوەستن، بەڵام كاتێك خەلیفەی ئەم دەوڵەتە غەزای لە دژی هەموو ئەوانە ڕاگەیاند، كە كۆسپ بوون بۆ دەسەڵاتەكەی، دەبوا كوردەكانیش بۆ بەرگریكردن لە خۆیان هەڵوێستیان هەبێت. هەر بۆیە دوای كوژرانی سەركردەكەیان (ئەبوموسلیمی خۆراسانی)، نەك دەستیان دایە ڕاپەڕین، بەڵكوو پشتیوانی هەموو ئەوانەیان كرد، كە دژ بەو دەوڵەتە ڕاپەڕین.