شاناز هیرانی
هەر كاتێك باس لەو هۆكارو فاكتەرانە دەكرێت، كە بونەتە سەرچاوەی كێشە و نەهامەتی بۆ ژن، بەتایبەتیش لەرۆژهەڵاتی ناوەراست، یەكسەر دێتە سەر باسی نەریتی كۆمەڵگە و كلتوری ئایینی.
لێرەدا من نامەوێت جارێكی تر بچمەوە سەر نەریتە كۆمەڵایەتیەكان، چونكە زۆر باسیان لێوە كراوەو زۆریش باس لەگۆڕینی ئەو نەریتە باوانە دەكرێت. بەڵام ئەوەی كە پێویستە هەمیشە قسەی لەسەر بكرێت، ئەو كلتورە ئاینیە و شێوازی بەكار هێنانیەتی بۆ سەركوت كردن و چەوساندنەوەی ژن و كرنی بە پاساو بۆ ئەنجامدانی جۆرەها توندوتیژی بەرامبەریان.
بەپێ‌ی یاساو رێساكان ئایین بەشێوەیەكی گشتی (نەك هەر ئایینێك، بەڵكو سەرجەمیان) پێشلكاری مافی ژنیان تێیاندا كراوە، چونكە هەمویان دەڵێن :(خودا خاوەنی هەموو جیهان و سروشت و گیانلەبەرانە، مرۆڤ یەكێكە لەخۆشەویستەكانی خودا و ژنیش ئافێنراوێكی خودایە و دەبێ ملكەچی ئەو یاسانە بێ كە خودا بۆی داناوە....) بەڵام ئەو یاسانە بەگشتی ژنیان لەقاڵب داوەو ئازادی و سەربەخۆیان لێ زەوت كردوە. وەك: جل و بەرگ، چۆنیەتی هەڵس و كەوت و قسەكردنی، پێكهێنانی ژیانی هاوبەش و مەسەلە سۆزداریەكانی و زۆری تریش، كە بۆ ژن لەچوارچێوەیەكی یەكجار بەرتەسكدا دانراوە. هەر دەرچونێكیش لەم یاسانە ئەنجامی خراپی بۆ سەر ژیانی ژنەكە دەبێت.
تەنیا پاساویش بۆ ئەمانە ئەوەیە كە ژن لەڕووی بایۆلۆژیەوە كەم تواناترە، واتە لەڕووی (هێزی جەستەو بازوەوە) هەروەها جەستەی ژن وەكو جەستەیەكی سەرنج راكێش بۆ پیاو سەیر دەكرێت!! هەر ئەوەش بوەتە سەرچاوەی نانەوەی ئەو كێشانە بۆ ژن. واتە بەپێوەری جەستە مامەڵە لەگەڵا ژن كراوەو نەك وەكو مرۆڤێك. ئەم زیهنیەتە لای پیاوان بۆتە چەكێكی كاریگەر و ژنانی پێ كۆت و بەند كردوە. ئاینییش دەرەچەیەكی كراوە بوە بۆ برەودان بەو بیركردنەوەیە.
لەو كۆمەڵگە و دەوڵەتانەی مەحكومن بە پەیڕەوكردنی شەریعەتە ئاینییەكان و یاساو رێساو دەستورەكانیان بەپێ‌ی ئایین داڕشتوە.، ژنانیان خستۆتە ناو بازنەیەكی داخراوو قەتیسیان كردوون بەو رێسایانە. هیچ كاتێكیش رێگە نادرێت گۆڕانكاریەكی ریشەیی بكرێت لەرەوشی ژنان و وەرچەرخانێك روبدات تا دۆخەكە بە ئاراستەیەكی تردا بچێت. لەوڵاتانی رۆژئاوا پاش تێپەڕبونی چەند سەدەیەك لەكوشت و بڕ وێرانكردن و قوربانیدانێكی زۆر، توانرا دواجار ئایین لەدەوڵەت جیا بكرێتەوە و بە پێ‌ی سیستەمی عەلمانیەت دەستور یاساكان بنوسرێنەوە. بەمەش دەربازیان بوو لە عەقڵیەتێكی چەق بەستوو گەیشتنە سەردەمی رێنسانس و كرانەوەدا. ژنانیش لەو نێوەندا توانیان لەچوارچێوەی ئەو سیستەمەدا تا رادەیەكی بەرچاو ماف و ئازادیەكانیان دەستەبەر بكەن، بەڵام لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و بەتایبەتیش وڵاتانی جیهانی ئیسلامی، چونكە تا ئێستا حوكم بە گوێرەی شەریعەتی ئایینە و بەتەواوی تێكەڵاوی سیاسەت و حوكمداری و شێوازی بەرێوەبردنی وڵات كراوە، وڵاتەكان پەیوەست كراون بە ئایینەوە، بۆیە ژنان لەو پنتەدا تائێستا بەدوای یەكسانیەكی رێژەیین. دەربازبونیش لەم دۆخە باجێكی زۆر سەختی دەوێت. رەنگە زۆرجاریش خودی ژنان خۆیان ئامادەیی ئەو جۆرە باج دان و قوربانیە نەبن.
بۆیە جیاكردنەوەی ئایین لەدەوڵەت، واتە كردنەوەی بوار یان بەدی هێنانی مەرجی سەرەكیە بۆ تێگەیشتن و پێشكەوتنی عەقڵیەتی كۆمەڵگەكان. واتە دروست كردنی سیستەمێكی كۆمەڵایەتی بۆ رێكخستنەوەی پێگە و رۆڵ و شێوازی ژیان بۆ نێرو مێ.
هەر بە پێ‌ی ئایدیا و دیدگای بیرمەندان و فەیلەسوفان، ئایین واتە: تێڕوانینی مرۆڤ بۆ گەردون و چۆنیەتی دیاریكردنی ژیانی مرۆڤەكانە. هاوكات باوەڕبونە بە هەبونی خودایەك كە پەیوەستی دەكات بە هێزێكی جادویی. هێزێك كە لەسەرەوەی بیركردنەوەی مرۆڤەكانە.
فریدریك دەڵێت: (ئایین رەنگدانەوەی كخەیاڵی مێشكی مرۆڤەكانە بۆ ئەو هێزە دەركیەی كە كۆنترۆَڵی بونی رۆژانەیان دەكات. رەنگدانەوەیەك تێیدا هێزێكی زەمینی لەسەوری خۆیان زۆر بەهێزتر رەنگ دەداتەوەی لەناخیاندا. ..) لەدەستپێكی سەرهەڵدانی مێژووشدا ئەو هێزە، هێزی سروشت بوە، كەچی هەر بەهۆی مرۆڤ و لاوازی بیركردنەوەیان و ترس و ستەمكاری سروشت نامۆبون بەمرۆڤ، هاوكات خۆشەویستی مانەوە وایكردوە سروشت بپەرسترێ، بۆیە هێزەكەشی پیرۆز كردووە.
دوایی ئەو مێژووە هێزی كۆمەڵایەتیش دەچێتە پال ئەو سروشتە، چونكە سەرەتا لەبەرچاوی مرۆڤ هێزی سروشت ناڕون و نامۆیە. دواتریش بەسەریدا زاڵ دەبێت بەهەمان زەروریەتی سروشت خۆیەوە. كەواتە: ئایین بۆ چەوساندنەوەو ستەمكردن لەمرۆڤەكان و بەتایبەتی ژن دروست نەبون، بەڵكو بۆ ئەوەی مرۆڤ پەیوەستبونێكی هەبێت كە وای لێبكات بەرەنگاری هێزی سروشت و كارەساتەكانی بێتەوە. دواتر دەبینین خودی مرۆڤ بۆ زاڵبون بەسەر ئەوی دیكەدا (مێینە) ئایین بەكاردەهێنێت و پیاو وەكو سەروەرو ژنیش وەكو ژێردەستە مامەڵەی لەگەڵاَدا دەكرێت.
كۆمەڵگەی كوردەواریش بەو پێیەی وا بەستە كراوە بەو جۆرە بیركردنەوەو نەریت و كلتورەوە، بۆیە وەك هەر كۆمەڵگەیەكی تر بەدەر نییە لەوانەی باسمانكردن، لەبەرئەوەی تا ئێستا چاكسازیەكی كۆمەڵایەتی و ریفۆرمی ئایینی نەكراوە. سود لەئەزمونی وڵاتانی تر وەرنەگیراوە. لێكۆڵینەوە دیراسەی ورد نەكراوە لەبواری دەرونی و كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی، بەتایبەتی لەو ڕووەوە كە تاكی كورد بە ئەزمونێكی سەختی ژێردەستەیی و داگیركاری و چەوساندنەوە تێپەڕیوە. لێكەوتە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان هۆكاری سەرەكی نەهامەتیەكانی كورد بون. دەرنەچون لەو زیهنیەتە و بیركردنەوانە خەباتێكی دورودرێژ و پشویەكی درێژیشی دەوێت تا بتوانرێت بە عەقڵیەتێكی سەردەمیانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.
راستە كۆمەڵگەی كوردەواری تا رادەیەك بەڕووی تەكنەلۆژیا و گۆڕانكاریەكان كراوەتەوە. گەر بەرداورد بكەین بە پێگەو رۆڵی ژنان لەگەڵا هەندێك وڵاتانی تری وەكو كەنداوی عەرەبی و بەشێك لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست، هەست بەجیاوازی دەكرێت لەوەی ژنان توانیویانە بچنە ناو پرۆسەی سیاسی و حوكمداری و پەرلەمانتاری، بەڵام گەر گۆڕان لە بیركردنەوەو دیدگاكان بە گشتی رونەدات، ناتوانرێت ئەو دۆخە تێپەرندرێت. بە پێچەوانەوە، لەكاتی ئێستادا تەوژمێكی تری ئیسلامی سیاسی بە فۆڕمی جیاواز سەری هەڵداوە و ئەوجارە بەجۆرێكی تر ویستی هێشتنەوەی ژن لەناو ئەو چوارچێوە بەرتەسكەدا بهێڵدرێتەوە. ئەوەی جێگەی داخیشە ژنان وەك هەمیشە دەبنە ئەو كەرستەیە بەهێزەی كە دیسان بە خراپترین شێوە بەكاردەهێنرێت بۆ برەو دان بەو بۆچون و تەوژمە.