یاسین ئافتاو
بەشێكی زۆر لە «ڕۆشنبیران»ی كورد؛ كە كورتبینیی و دژوازیی تایبەتمەندیی سەرەكییانە، بۆ ڕووداوی سووتاندنی كتێبخانەی ئەسكەندەرییە لە لایەن سوپای ئیسلامی سەردەمی عومەری كوڕی خەتتابەوە؛ فرمێسكی درشت دەڕێژن، بۆ سوتاندنی كتێبەكانی هاینریش هاینە و فرۆید و ماركس و .... و ئەوانیتر لە لایەن نازیستەكانەوە مەرپیە دەنووسن، بۆ كتێبی نووسەرانی ناكۆمۆنیستی سەردەمی یەكێتیی سۆڤێت لە نموونەی سۆڵجنتسین و ئەوانی تر تووشی خەمۆكیی دەبن، بەڵام كاتێك دێتە سەر سووتاندنی قورئان شاگەشكە دەبن و هەرچی توانستی ئارگیومێنتسازییانە بەگەڕی دەخەن بۆ ئەوەی ئەم كارە وەكو كارێكی شۆشڕشگێڕانە وێنا بكەن كە هەر لە بنەماوە ئاكتێكی پووچ و تووڕڕەهاتە و هیچ شتێكی مرۆییانەی لێ سەوز نابێت.
سووتاندن و سانسۆركردن و قەدەغەكردنی كتێب لە هەر كەسێكەوە بێت یەك كردەی ناشرینی بێبەهایە، لەناو هەموو كولتوورەكاندا ڕەگێكی دەبەنگانەی دژەكتێب هەیە، كاتێك زاڵ دەبێت یەكەم شت خودی كولتوورەكە خۆی خاپوور دەكات... سەبارەت بە كولتوورەكانی تر زۆر باسی ئەم ئەنگێزە پەرتووكبێزییە كراوە، بەڵام زۆر كەم باسی خۆرئاوا كراوە.
كولتووری كتێبسووتاندن ڕەگێكی قووڵی لە ژیاری خۆرئاواییدا هەیە، نابێت بەم پێنجسەدساڵەی كە ڕێژەییانە كەمێك لە ڕابردوویان ژیرتر بوون فریو بخۆین، سەرباری ئەنگێزە عەقڵانییەكانی ناو ژیارەكە «كە من تا ڕاددەی چەمانەوە لە ئاستیدا ڕێزی لێدەگرم»، قۆناغ و سەدە و كاری وایان هەیە كە مایەی شەرمە بۆ خودی مرۆڤایەتی خۆی نەك هەر ئەوان.
من وەكو بیبلۆفیلێك «عاشقی كتێب»؛ هەر بێ هیچ شتێك لە فۆڕمەكەیەوە عاشقی كتێبم هەتا دەگاتە حەرف بە حەرفی ناواخنەكەی، بەئاگاشم كە كتێبگەلێك هەن بە هۆی خراپیی خۆیانەوە یان بەهۆی بەدڕاڤەكردنیانەوە بێت؛ مرۆڤایەتییان گیرۆدە كردووە، بەڵام سەرەنجام ئەوەشی لەو گیرۆدەییە ڕزگاری كردووین هەر بە هاریكاریی كتێبە باشەكان بووە.
دەبێت زۆر هۆشیاریش بین كە ڕەوتی ڕاستڕەو لە خۆرئاوا بۆ پایەماڵكردنی هەموو ئەو ماف و دەستكەوتانەی مرۆڤایەتیی و بە تایبەتیی خۆرئاوا لەبارەی ماف و ئازادییەكانەوە بەدەستی هێناون لە جووڵەدایە، ئەویش بە زەقكردنەوەی گوتارێكی سادەلەوحی گەوجانە، هەر ئەم ڕەوتەیە پرسی هاوڕەگەزخوازیی زەق دەكاتەوە و كۆمەڵگەی كراوەی ئەورووپیی پێ دەتۆقێنێت، لە كاتێكدا ئەو پرسە بەس لە ئاستی مێدیا هێندە گەورەیە و هێشتا ژیانی ئاسایی جاران بەرقەرارە و هیچ سۆسیۆلۆژ و ئاوەزمەندێك پێشبینی ئەوە ناكات مرۆڤ بەو جۆرەی ڕاستڕەوی ئەورووپیی و ئیسلامیی خەڵكیان پێ تۆقاندووە بۆ ئەو جۆرە ژیانە گلۆر بێتەوە، ئەمەش وەك ڕەوتی هیپیی و هاوشێوەكانیان ڕەوتێكی كاتییە و دەڕوات.
هەر ئەم ڕەوتە ڕاستڕەوەشە پرسی ئیسلامیزەكردنی ئەورووپا زەق دەكەنەوە، بەوەش ئامانجیانە بگەڕێنەوە دەسەڵات لە كاتێكدا بێزراوترین ڕەوتی ئەورووپا و خۆرئاواش بوون و هەر ئەوانیش بوون بەرپرس لە دوو جەنگی جیهانیی و كوشتنی سەدان ملیۆن مرۆڤ، هەربۆیە سەیر نییە تەیری گولی وەكو «ڤیكتۆر ئوربان» بوونەتە كاریزما لە ئەورووپا، ئەو پیاوەی كە بە پرسەكانی دژایەتییكردنی هاوڕەگەزخوازیی و بەرەڵایی و هەڵوەشاندنەوەی خێزان بووە كەڵەگای وڵاتی مەجەڕستان، هەر ئەویش بوو كە باسی پیسبوونی ئێتنیكە پاكوپووختەكەیانی دەكرد بە كۆچەرانی مسوڵمان و شێواندنی دونیای مەسحییەت بەم میوانە ڕەزاگرانانە.
دژوازیی و نووكتەكەش لەوەدایە «تەبعەن لە سەداسەدی ئیسلامییەكان ئاگایان لێیی نییە» و بێئاگایانە ملیان پێوەی ناوە ئەوەیە كە لە یەك كاتدا بەرگریكاری سەرسەخت لە مسوڵمانانی ئەورووپا هەر ئەو چەپانەن كە بەرگریی لە كۆمەڵگەی پەلكەزێڕینەش دەكەن، كەچی مسوڵمانەكان لە هەڵبژاردنەكاندا لە ترس و لەرزی گوتاری بەرگریكار لە فرەڕەنگیی چەپەكان؛ دەنگ دەدەن بەو ڕاستڕەوانە، ئەوانەی گەر دۆخی گونجاو بێتە پێشەوە قەسابخانەی زۆر خوێناوییتر دەرهەق بە مسوڵمانانی بێوەی ئەورووپا لە نموونەی ئەوانەی بۆسنیا و سێربرینیچا دووبارە دەكەنەوە.
من لە ساتەوەختی هاتنی ترەمپەوە و هێندەی دەسەڵاتم بەسەریدا شكاوە، لە مێدیا موعتەبەرەكانی دونیا و لە ڕێی زۆر ئامرازی ترەوە گوتاری ڕاستڕەوەكانی ئەورووپا و ئەمریكا و كیشوەری لاتینم خستۆتە ژێر چاودێرییەوە، ئەم ڕەوتە ڕەوتێكی ماكیری زۆر مەترسیدار و زرنگە، بە سوودوەرگرتن لە ستراتیژ و تەكنیكەكانی دوژمنسازیی و بە سوودوەرگرتن لە مێتۆد و تیۆرییەكانی نازیستی وەكو «كاڕڵ شمیت»، پرۆسێسێكی زۆر مەترسییداری دوژمنسازییان دەست داوەتێ و ئامانجەكەش یەكەمجار خودی ئازادیی خۆیەتی و ئینجا لەناویشیاندا ئامانجێك لە ئامانجەكان مسوڵمانانن، لەو ڕێیەشەوە زۆر ئامانج دەپێكن: موئەسەسەی دینیی دەهێننەوە پێشەوە، تەحالوفێكی جەهەندەمییانەی پیس لەگەڵ سەرمایەدار و سیاسییە گەندەڵ و دڕەكانی وەكو پووتین دەبەستن، لە نموونەی ئەوەی كۆمەڵەی ڕۆحانیی ئۆرپۆدۆكسی سڵاڤی لەگەڵ سیاسییە هەرە گەندەڵ و ناشرینەكانی خۆرهەڵاتی ئەورووپا گرێیان داوە، ئینجا بە گەورەكردنی بابەتی وەكو هەڵوەشانەوەی خێزان و تۆقاندنی كۆمەڵگەی ئازادییخوای ئەورووپیی بە هۆمۆسێكچوەڵایزكردنی ژیارەكەیان؛ زۆر بەقووڵیی لەو ئازادییە دەدەن كە لە ئەورووپا و خۆرئاوا هەیە و یەكەمین سوودمەندیش لێیی مسوڵمانانن، جا ئەوكاتەی ئەم ڕەوتە تەواو نینۆكەكانی دەبنە چڕنووكی ورچئاسا ئەوكاتە پیاو یان ژنی مسوڵمانم دەوێت كڵێسە بكاتە مزگەوت و بە نوێژی نیوەڕۆ بانگ بدات و بە بورقوع و لەچكەوە بێتە دەرەوە... ئەم قسەیەم بۆ مێژوو سكرین بكەن، خوانەكردە لە حاڵی سەركەوتنی سەرتاسەریی ئەم ڕەوتە لە ئەورووپا جەهەننەمێك بۆ مسوڵمانان دەسازێنن لە پێش هەمووشیانەوە بۆ كڵاوبەسەرە سەلەفیی و بورقوعپۆشەكان هەتا دەگاتە ئەو مسوڵمانانەی بەرگریی لە ئاكتی وەكو قورئانسووتاندنەكەی ئەمجارە دەكەن.
ڕەوتی ڕاستڕەوەی خۆرئاوایی زەلكاوێكیان سازكردووە كە یەكەم خۆتێفڕێدەری ئیسلامییەكان و ئینجا زۆرینەی مسوڵمانی بێئاگا و لەگوێیی گادا نوستوون، ئاخر ئەوان تێناگەن كە پایەماڵكردن و سەركوتكردنی ئازادیی یەك پاكێجە، كە پێچرایەوە هەمووی بە یەكەوە دەپێچرێتەوە، بۆ مرۆڤێك یەك تۆز ئەو بەهرە خوداییەی ناوی ئاوەزە بخاتەگەڕ، نموونەی فەتاحە گرگنی سیسیی و گوڕنەتەڵەیەكی وەكو ئاردۆگان نموونەی وەكو خۆر درەوشاوەن، لە تووركیای ئاكەپە هەرچی لەشفرۆش و گەوواد و شەللاتیی هەیە ئازادی ئازادن و كەچی مرۆڤی دینداری وەكو فەتحوڵڵا گیولەن، مرۆڤی مەزن و بەویقار و نەریتپارێز و سەنگینی وەكو ئاپۆ و دەمیرتاش و ئەحمەد ئاڵتان و هەزارانی دیكە لە زیندانن.
لە سجنە گەورەكەی سیسیی كە ١٠١ ملیۆن بەندیی كۆیلەی تێدایە، مسوڵمانێكی بەشەرەفی خێزان باڵاپۆشی شەونوێژكەری دژە جێندەری وەكو سیسیی یەكەم دەست و دیاریی بۆ مسوڵمانانی برای شاكاری گۆڕەپانی «ڕابیعەی عەدەویی» بوو, كە تەنیا لە ڕووبەرێكی كەمتر لە چواركیلۆمەتردا دوو هەزار مرۆڤی سالم و بێگوناهی كردە قیمە، پاش مەحكەمكردن و داخستنی هەموو ئەو دەروازانەی دەچن بۆ گۆڕەپانەكە و كونبڕكردنی بە جۆرێك مشكیش نەتوانێت لێیی دەرباز بێت، بە هەڵچنینی دیواری كاتیی لەسەر ڕێگەكانی گۆڕەپانەكە، پاش كوژاندنەوەی كارەبا و خەتی ئینتەرنێتی ناوچەكە و كێوماڵكردنی سەربان و بەرزاییەكانی دەوروبەری ڕابیعە بۆ ئەوەی یەك فرەیمیش وێنە تۆمار نەكرێت و پاشان بە دابەستنی دۆشكە و قەنناس و چەكی تری قورس و بە پێدانی ئاماژەی «تەقەبكەن»، نزیكەی دوو سەعات لە هەر چوار لاوە تەقەیان لە مانگرتوووانی گۆڕەپانەكە كرد و ڕەشەكوژییەكیان كرد كە هەر لە مرۆڤی جەللادی وەكو حەججاجی نەفرەتیی و هۆلاكۆ و ڕادكۆ میلادیچ و دژە ئازادیی و دژە جێندەرێكی وەكو سیسیی دەوەشێتەوە.
ڕەشەكوژیی گۆڕەپای ڕابیعە مۆرێكی ڕەش و بەد و شەرمەزارانەیە بە ڕووی هەموو مرۆڤێكەوە لە حەزرەتی ئادەمەوە هەتا دوا مرۆڤی چۆڕەبڕبوو، من كە هەر لە سەرەتاوە دژی كۆدێتای ئەم دیكتاتۆرە ڕەزاتاڵە بووم و دواتر لە بێئاگاییمەوە هەندێك كاری سیسییم پێ باش بوو، دوای خوێندنەوەی ڕاپۆرتەكانی ئەمنستیی ئینتەرناشناڵ و هیومەن ڕایتس ۆچ و خویندنەوەی ژمارەیەكی زۆر بابەت و یاداشت و بینینی چەندان دۆكیومێنتریی و ڕاپۆرتیی تەلەفزیۆنیی؛ فیكەم بۆ دەبەنگییم كێشا و تا ئاستی مردن تەریق بوومەوە.
جا هیچیش نامكوژێت و نامتەقێنێت دووڕوویی و زاكیرەی مێشئاسای ئیسلامییە كورتبینەكانی كورد نەبێت، ئەوانەی پیاوێكی ئازادییخوازی وەكو ماكرۆن كە لە كاتە سەختەكاندا داڵدەی سەدان هەزار مسوڵمانی داوە دەدەنە بەر تف و كەچی لە ئاستی خوێنڕێژێكی وەكو سیسییدا كاتێك هاتە مۆندیالە شكۆدارەكەی قەتەر وەكو لاڵێك زاریان بەست و نوتقیان نەدا، موفتییە گەورەكەشیان هەر خەریكی زلكردنی ئاهوباهووی مۆندیالەكە بوو لە كاتێكدا ئەگەر ئەو مۆندیالە یەك كێكی گەورەی خۆشیش بووبێت سیسیی منداڵكوژی مسوڵمانكوژ وەكو تەپەگوویەك لە ناوەڕاستییدا دانرا.
ئەو تەڵەزگەیەی ڕاستڕەوەكانی ئەورووپا خەریكی سازكردنین، زۆر لەوە زیرەكانەتر و وردتر و فریودەرترە كە ئەم جۆرە مێشكانە بتوانن لێی تێبگەن. ئەوان كە كولتوورێكی سەد ساڵەی فریودانی سایكۆلۆژیای ڕەشەخەڵك و عەوامیان هەیە، زۆر بە چاكیی حەلەبەیەكیان ساز داوە و ئێمەش وەكو گایەكە دەبینن و پارچە قوماشە سوورەكەشیان بەدەستەوەیە بۆ ئەوەی ڕایوەشێنن و ئێمەش ئەو كەللە گەورە خاڵییە لە مێشكەمان بە داروبەرددا بدەین و ئەم بەزمی قورئانسووتاندنەش هەر لەو چوارچێوەیەدایە.
مرۆڤی ژیر لەنێوان تەسلیمبوون بە گاڵیبانیزم و تەپكە و داوەكانی ئەم ڕەوتە مەترسییدارەی ڕاستڕەوەكان؛ ڕێگەی بەصیڕەت و هێوریی هەڵدەبژێرێت، یەكەم كاری ئەم ڕەوتە بریتییە لە هێنانەدەرەوەی جانەوەرە تۆقیوە دژەئازادییەكەی ناومان، ئەو جانەوەرە تۆقیو و چەكلەی كە سڵ لە دزێوترین تاوانەكانیش ناكاتەوە، ئەوەی جوولەكەكانی كرد بە صابوون، ئەوەی قەرەجەكانی سووتاند، ئەوەی بە پۆستدا شەهیدێكی ناردەوە بۆ دایكی، ئەوەی دارزەیتوونەكانی عەفرین و بادینانی بڕییەوە، ئەوەی منداڵ و خوشكان و پیاوانی دەستبەدەستنوێژی ڕابیعەی كردە قیمە.
ئەوانەی قورئانی پیرۆز دەسووتێنن و لەگەڵ ئەوانەی پەیكەرانی بەشكۆی بوودای مەزنی ڕۆشنبووەوەی ڕۆشنكەرەوەیان دەتەقاندەوە خاوەنی یەك مێنتاڵیتیی و یەك ئاینن، ئەوەی لە مسوڵمان دێوێك درووست دەكات، لەگەڵ ئەوەی هەموو ئەورووپا وەكو مەلهایەكی گەورە دەبینێت یەك ئاوەزن.