ڕێبین ئەحمەد رەشید

ڕوانین لە مەرگ و دیتنی وەك كۆتاییەكی تاڵی ڕێگاكە ڕوانینێكی پۆزێتیڤیستانە و سروشتگەرایانەی تەمام عەیارە. چونكە بۆ كەسێك كاتێك خوی تەنها بەم جۆرە لە ژیانكردن  و دونیاوە گرتووە، دابڕان لێی و كوژانەوە دەبێتە بێ ماناترین ڕووداوی ژیانەكەی. ئەرەستۆ پێی وایە فەلسەفە شتێك نییە لە ڕاهێنانی  هونەری مردن زیاتر. لەسەرێكی دیكەشەوە حەكیمانی دونیای ئیسلام باوەڕیان وابووە پێغەمبەران دوو كاری سەرەكییان هەبووە، یەكەمیان قسەكردن بووە سەبارەت بە خودا و دووهەمیان  قسەكردن سەباەت بە مەرگ. خودا و مەرگ لەسەرەكیترین ڕەكیزەی پەیامە ئاسمانییەكانن بۆ مرۆڤ. 

پاوڵ جۆهانس تیلیچ " 1886-1965" یەكێكە لە كاریگەرترین فەیلەسوفانی پرۆتستانتی لۆتەری،  خاوەنی بیرۆكەیەكە بەناوی ultimate concern  لوتكەی نیگەرانیی مرۆڤ یان نیگەرانیی ناكۆتای مرۆڤ. تیلیچ تەنانەت دین بەو دۆخە پێناسە دەكات كە مرۆڤ دەگەیەنێتە  نیگەرانیی ناكۆتا :

The state of being ultimately concerned

لەم تیۆرییەیدا تیلیچ باس لەو نیگەرانییانە دەكات كە ڕووبەڕووی مرۆڤ دەبنەوە، نیگەرانیی لە پەیداكردنی قووتی ڕۆژەكەی، نیگەرانی لە تەواوكردنی خوێندن بڕوانامە، نیگەرانی لەوەی چ بپۆشێت چۆن بپۆشێت، نیگەرانیی لە داهاتووی خۆی منداڵەكانی، خەمخۆری بۆ ئێستا و داهاتووی پیشەیی ..هتد. ئەمانە هەموو دەغدەغە و نیگەرانین، بەڵام  هیچ یەكێك لەوانە نیگەرانیی ناكۆتا نین كە گینگڵ بە مرۆڤی دیندار بدەن، وەك ڕەشمارێكی نزیك لە كۆتاییەكانی ژیان ئازار پێچی پێ بدات لەوەی ڕۆژێك دێت دەبێت ئەم بڕوات، ئازارێك هەستی ئەوەی بۆ دروست دەكات ئەم دەبێت بمرێت و بارگە و بنە بپێچێتەوە، گەر مرۆڤ لەم جۆرە نیگەرانییە ناكۆتایە بووبە میوانیی بەردەوام پرسیار لەخۆی دەكات كە ئایا ئامادەی ئەو سەفەرەم؟ بیر لەوە دەكاتەوە پاش مردن خۆشبەختیی هەیە؟ دەبێت من خۆشبەخت بم؟ ئەسڵەن خۆشبەختی بۆ پاش مەرگ مانەیەكی هەیە؟ ئایا ژیانی پاش مردن هەیە؟ گەر هیە چۆنە؟ بەهەمان ئەم هەستانەی ئێرە هەستیان پێدەكەین؟پێناسەكانی خۆشبەخی و بەدبەختی لەو ژیانەدا چۆن دەكرێن؟ تیلیچ پێی وایە ئەم خەمانە لوتكەی خەمێكی ناكۆتان كە بشێت مرۆڤ پێی بگات و ئاینەكانیش هەر بۆ ئەمە هاتوون مرۆڤ بەم خەمە ناكۆتایە بگەیەنن. 

تیلیچ پێیوایە بەڵێ ڕاستە دین دەتوانێت ڕۆڵی كاریگەر ببینێت لە سەرڕێخستنی ئەخلاق و تێڕوانینی ئەخلاقی لە كۆمەڵگادا بەڵام كورتكردنەوەی دین بۆ چەند مەفهومێكی ئەخلاقی لای تیلیچ كورتكردنەوەیكی بێمانا و ناپێویستیشە، دەشێت مرۆڤێك هەبێت و هەڵگری ئەو مەفهومە ئەخلاقیانە بێت و بێدینیش بێت. تیلیچ پێی وایە كەسی دیندار كەسێكە تا كۆتایی دەبێت بیربكاتەوە و بگات بەوەی ئەو ناوی لێدەنێت لوتكەی خەمی ناكۆتا، بە پێچەوانەوە تیلیچ دەڵێت كەسێك كە ناگات بە خەمی ناكۆتا ناشێ پێی بوترێت كەسی دیندار، مەحوی نەوەك دینداریی، گومان لە مەردایەتی كەسی بێخەمی لەمجۆرە دەكات:

عەجیبم دێ لە عەقڵی ئەو كەسە وا تێ دەگا مەردە
كە چی وەك خان و خانم دائیما دڵخۆش و بێ دەردە
بە پیری مەرگەوە فرسەخ بە فرسەخ ڕۆیون مەردان
ئەوی باكی لە مردن بێ دیارە بڵح و نامەردە

گەر ئەو تیۆریایە تیلیچ وەك پێشەكییەك وەربگرین دەشێت بڵێن چونكە كەسی دیندار لە "نیگەرانیی ناكۆتا یا لەخەمی ناكۆتا"دا دەژیت، خۆبەخۆ دەبێت بەبەشێك لە "ناكۆتا"، پێی وانییە ڕۆژێك لەڕۆژان سفر ببێتەوەو نەمێنێت. نیگەرانییە كورت و كەمخایەنەكان توینێتی ئەم ناشكێنن. مرۆڤێك كە ئیدیعای دینداریی دەكات و هەموو خەمەكانی لە بەدەستهێنانی ماڵ و سامانێكی سنوردار و بڕوانامەیەك و كورسییەكدا كورتدەكاتەوە، هەموو دینەكەی دەكاتە بەردەباسێك بۆ ئەژێندایەكی سیاسی، ئایدۆلۆژی، زانستی، یا ئەخلاقی ناتوانێت تەفسیرێكی دروستی بۆ مەرگ و مردن و ناكۆتا هەبێت، گەر هەشیبێت  زیاتر خۆی لە "چێژێكی مەرگدۆستیی و نیگەرانییەكی ڕەش" دا دەبینێتەوە،مردن بۆ ئەم  لە ئازار و سزای گۆڕ و عەدالەتی كردەوەكانی و عەش یا عەیش و نۆشێكی تەواو سێكیولەر و مادد زیاتر نابێت، ئەم مردنە  ئەوەیان نییە كە لەناو هەناوی خەمە ناكۆتاكەی مرۆڤەوە سەرچاوەی گرتووە..  بەقەولی مارك توەین ترسی لە مردن هەیە چونكە لە ئەساسەوە  ترسی لە ژیانە بێخەمەكەی هەبووە و تەواو ئەو ژیانە نەژیاوە.

هەموو ئەو چێژانەی دیندارەكانی ئەمڕۆ بۆ ژیان و مردن هەیانە هاوشێوەی خەمەكانیان چێژی كورت و كەمخایەنن، هیچ جیاوازییەكیان نییە لەگەڵ ئە چێژە كورتخایەنانەی كە لە ئالوودەبوون بە خواردنەوە ڕۆحییەكان یان ماددە هۆشبەرەكان مرۆڤ دەستیدەكەوێت، ئەوەی ئیدیعای دەكەن و وەك چێژی ڕۆحیی وێنای دەكەن لە وەهمێكی ڕەش و چێژێكی كاتیی زیاتر نییە، چونكە لە بنەڕەتەوە نەبەستراونەتەوە بە ناكۆتاوە تاوەكو چیژەكانیشیان ناكۆتابێت. ئەم جۆرە لە ژیان نابێتە ژیانی دیندارانە، چونە نەبەستراوەتەوە بە ناكۆتاوە، دیكارت هەمیشە دەیگوت دەمەوێت ناكۆتا بدۆزمەوە تا خۆم تەسلیمی ئەو بكەم، ئیدی لە شادی كاتیی و خەمی كاتیی ڕزگار ببم. ناكۆتایەك توانای هەبێت فانییەكی وەك ئەم بباتە  نێو خۆیەوە و بیگەیەنێت بە ناكۆتا. هەروەك ئەو دڵۆپە ئاوەی دەڕژێتە دەریاو دەبێتە بەشێك لێی. بەقەولی نالی:

عیشقت لە دڵ و دیدەیی پڕ ئەشك و ئەلەمدا
گونجایش و تەسكینی نییە زۆرە لەكەمدا

كە باسی ناكۆتا دەكرێت مرۆڤ دەبێتە سێ جۆر: مرۆڤێك كە بێخەبەرە لە ناكۆتا و خۆی پێوە خەریك ناكات، مرۆڤێك كە لەڕووی زیهنیی و تیۆرییەوە هاوشێوەی فەیلەسوفان پەی بە ناكۆتا دەبات، مرۆڤێك كە لەنێو ناكۆتادا ژیان دەكات  هەر لێرە تێیدا دەژیت، ئەم هۆكارە وادەكات مردن بۆ ئەم بە قەولی ئەحمەدی موفتیزادە گواستنەوەیەكی زۆر سانای ئەم ژوور بۆ ئەو ژوور بێت:

نەنكێنی: ڕێگاكەم دوورە
‌مردن، ئاخرین سنوورە
‌بۆوەی عەقڵی سوارە، سوورە
‌هەروەك لەم ژوور بۆ ئەو ژوورە