مەریوان وریا قانع
میسر و سعودیە و ئێران سێ وڵاتی گەورە و گرنگیی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستن. سێ مۆدێلی جیاوازن لە دەوڵەتی دەسەڵاتگەر، كە سێ جۆر لە سیستمی سیاسیی و سێ جۆر لە كۆمەڵگای جیاوازیان، بەرهەمهێناوە.
ئەو سیستمە سیاسییەی لە میسری سەردەمی جەمال عەبدول ناسردا لە نێوان سەرەتای ساڵانی پەنجاوە بۆ ناوەڕاستی ساڵانی هەفتا دروستكرا، ئەو سیستمە بوو كە ناوی ”سۆسیالیزمی عەرەبی“ لێنرابوو. سیستمێكی تاك حیزبی و تاك ئایدیۆلۆژیی دەسەڵاتگەر بوو، بەڵام دابینكەری زۆربەی خزتمەتگوزارییە سەرەكییەكانی ناو كۆمەڵگا بوو، لەوانەش دابینكەری خوێندن و خزمەتگوزاریی تەندروستیی خۆڕایی، دابینكردنی ئاو و كارەبا و خۆراك و خانوبەرە و كار. دەسەڵاتیش لەناو ئەم سیستمەدا لە چینە ئەرستۆكراتیی و فیوداڵەكانەوە گوازرابووەوە بۆ چینی ناوەڕاست، بە تایبەتی بەشەكانی خوارەوەی چینی ناوەڕاست. لە كایەی تیورەی سیاسیدا باس لە بوونی ”سەودایەكی دەسەڵاتگەرانە“ لەناو ئەم جۆرە سیستمانەدا دەكرێت، كە تیایدا دەوڵەت و حوكمڕانن خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان بۆ كۆمەڵگا دابیندەكەن، لە بەرامبەرردا كۆمەڵگا واز لە مافە سیاسییەكانی دهێنێت و كایەی سیاسیی لە وڵاتەكەدا دادەخرێت. بە مانایەكی دیكە سیستمەكە تەنها پۆلیس و سوپا و دەزگاكانی تری بەكارهێنانی توندوتیژیی بەڕێوەی نابات، بەڵكو لەپاڵیدا ئەو جۆرە ”سەودا دەسەڵاتگەرە“ش ئامادەیە، كە لەبەرامبەر بێدەنگبوونی سیاسیدا خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان دابیندەكات. ئەم مۆدێلە لە دەسەڵات لە دونیای دوای كۆلۆنیالیزمدا بە گشتیی و لە میسردا بە تایبەتیی، دەسەڵاتێكی ناسیۆنالیزتی عەلمانی چەپگەر بوو، ئەگەرچی دژایەتی دینیی نەدەكرد، بەڵام ڕێگەی بەهێزەكانی ئیسلامی سیاسیی نەئەدا ئامادەبن و كاربكەن و بەهەموو جۆرێك سەركوتیدەكردن. دوای مردنی عەبدول ناسر و هاتنی سادات، ڕژێمە تازەكەی سادات، دەسكارییەكی ڕیشەیی ئەم سیستمە سیاسییە دەكات و كۆتایی بە ئاكاری سۆسیالیستانەی دەوڵەت دەهێنێت.
سادات بۆ بەرەنگاربوونەوەی كەلەپوری ناسریزم و ناسیۆنالیزمی عەرەبیی و سۆسیالیزم، دەرگا بەڕووی ئیخوانی موسلیمیندا دەەكاتەو و زیندانیكراوەكانیان ئازاددەكات، بواری گەڕانەوە بە ئیخوانە هەڵاتوەكانیش بۆ سعودیە و وڵاتانی خەلیج دەبەخشێت. ئەمانیش بە دووشتەوە دەگەڕێنەوە بۆ میسر: سەرمایەیەكی زۆر و سەلەفیزمی وەهابی. بە حوكمی ئەوەیش كە نەیاندەتوانی لە ئاستی سیاسیدا خۆیان ڕێكبخەن و وەك هێزێكی سیاسیی ئامادەبن، بۆیە لەڕێگای كۆمەڵگای مەدەنیی و ڕێكخراوی خێرخوازیی و سەندیكای جیاوازەوە بەناو كۆمەڵگای میسریدا بڵاوبوونەوە. ڕۆژنامە و بڵاوكراوەی تایبەت بەخۆیان بڵاوكردەوە و لە زانكۆكاندا چالاكییەكی زۆر و هەمەلایەنیان دەستپێكرد. لەو شوێنانەشدا كە دەوڵەت بەهۆی خەسخەسەی ئابورییەوە، بەبێ خزمەتگوزاریی بەجێیهێشتبوون ئەوان دەستیانكرد بە دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان، بەڵام هاوشان بە بڵاوكردنەوە و پەرەدان بە فۆرمە ئیخوانییە سیاسیی و سەلەفییەكەی دینداریی. ئیخوانی موسلیمین لە مسیردا توانی بەشێكی گرنگیی چینی ناوەڕاست و ژمارەیەكی گەورەی بەشە هەژارەكەی میسر بخاتە دوای خۆی. هێزە ڕادیكاڵەكانی ئیسلامی سیاسییش، كە لەهەمان ژینگەدا میسردا دروستبووبوون، لەوەدا سەركەوتن لە ساڵی ١٩٨١ دا خودی سادات بكوژن. بەڵام دەوڵەتی میسری لەوەدا سەركەوت كۆتایی بە هەڕەشەی سەربازیی ئیسلامی ڕادیكاڵ بهێنێت، هەزارانی لێ كوشتن و لێگرتن و ڕاونان. بە كورتییەكەی دەوڵەت لە میسردا نەبوو بە دەوڵەتێكی دینیی، بەڵام كۆمەڵگاكە لە خوارەوە و لە ڕێگای ئامادەگی بەرفراوانی گروپە ئیسلامییەكانەوە، گۆڕدرا بۆ یەكێك لە كۆمەڵگا هەرە دینییەكانی ناوچەكە. لە كۆتایی ساڵانی هەفتاوە، تا دوای كۆدەتاكەی ژەنەراڵ سیسی بەسەر دەسەڵاتی ئیخوانی موسلیمین و محەمەد مورسی لە ٢٠١٣دا. كۆمەڵگای میسریی لە یەكێك لە كۆمەڵگا عەلمانییەكانی ناوچەكەوە دەگۆڕێت بۆ یەكێك دیندارترین كۆمەڵگاكان. لە ئێستادا بڕێك لە دوركەوتنەوە لەو دیندارییە ئیخوانییە سەلەفییە لە میسردا لەئارادایە. هاوكێەشەكە لە میسردا بەم شێوەیە بوو: دەوڵەتێكی نادینیی دەبێتە هۆكاری دروستبوونی كۆمەڵگایەكی دینیی. ئەمەش وادەكات ململانێ لە میسر لەگەڵ دەوڵەت و حوكمڕاناندا لەسەر دین و دینداریی و بەگشتیكردنی لەشی دینیی، نەبێت. دین ئەو ڕۆڵە سەرەكیی و گرنگە لەم ململانێیەدا نەبینێت.
لە سعودیەدا دۆخەكە تەواو لەم دۆخەی میسر جیاوازە. دەوڵەت و وڵاتی سعودیە بەرهەمی ڕێكەوتنێكی مێژووییە لەنێوان خێزانی ئال سعود و خێزانی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب دا. لەم ڕێكەوتنەدا دەسەڵاتی سیاسیی و حوكمڕانیی بۆ ئالی سعود بووە و دەسەڵاتی دین لەناو كۆمەڵگادا بۆ بنەماڵەی عەبدول وەهاب بووە. ئەمیر و پادشاكانی سعودیە حوكمڕانی سیاسیی وڵاتەكەبوون و دەزگاكانی دەوڵەت و پێگە سیاسییەكانی وڵاتەكەیان بەدەستبووە، ئیشكردنیش لەناو كۆمەڵگادا بۆ دەزگا دینییەكان بەجێهێڵدراوە كە سەر بە ڕێبازی سەلەفیی وەهابین، بێگومان دەزگا دینییەكان بەشێكی گەورەی هێزی خۆیان لە هێزی دەوڵەت و ڕازیبوونی بنەماڵەی ئال سعودەوە بەدەستهێناوە. ئەم دۆخە بەتایبەتی لە دوای شۆڕشی ئێرانیی ساڵی ١٩٧٩ ەوە تۆختر دەبێتەوە. پیاوانی دینیە وەهابییەكان نەك تەنها مزگەوتەكان و فێرگە دینییەكانیان دەخرێتە لەژێردەست، بەڵكو دادگاكان و سیستمی خوێندن و فێربوون، سانسۆری میدیا و نووسین و بڵاوكردنەوەشیان پێدەدرێت، ئەمە جگە لە سانسۆری ژیانی گشتیی و دامەزراندنی پۆلیسی دینیی كە ژیانی گشتیی كۆمەڵگاكە بە گشتیی و چۆنیەتی دەركەوتنی لەشی ئافرەت لە كۆمەڵگادا، چاودێریكردوە. بە هۆی ئەم دابەشكردنەی دەسەڵاتەوە بنەماڵەی ئال سعود وەك بنەماڵەیەكی دینیی و دەسەڵاتەكەیان وەك دەسەڵاتێكی دینی دەرناكەوێت، ئەوان نوێنەری سیاسیی وڵاتەكەن، وەهابیزمیش نوێنەری دەسەڵاتی دینییە لە وڵاتەكەدا. بە مانایەك لە ماناكان دابەشكردنی ئەم دوو دەسەڵاتە بەسەر دوو گروپی كۆمەڵایەتیی جیاوازدا بووە. ڕاگرتنی ئەم هاوكێشەیە لە نێوان دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەڵاتی دینیدا بنەمای ئیشكردنی ئەو سیستمەیە لە سعودیەدا سەروەربووە. بەڵام لە ساڵانی نەوەد بەدوا، بنەماڵەی ئال سعود و لەگەڵیدا دەسەڵاتی سیاسیی لەو وڵاتەدا بەهێزتر و فراوانتر دەبێت، تا ئەو شوێنەی بتوانن هەنگاو بە هەنگاو سنوور بۆ دەسەڵاتی دینیی لە وڵاتەكەدا، دابنێنن و كاریگەرییەكانی لەناو ژیانی گشتیدا كەمتربكەنەوە. ئەمە هاوشان بە دروستبوونی بزاوتی ژنان و دروستبوونی هێز و كەسایەتیی و میدیای لیبرال لە سعودیەدا. ئەم دۆخە لەمڕۆدا بەو خاڵەدەگات كەسێكی وەك محمەد بن سەلمان بە بڕیارێك سەپاندنی پۆشینی بەزۆری حیجاب لە وڵاتەكەدا پەكبخات و ئافرەتان مافی هەڵبژاردن یان هەڵنەبژاردنی حیجابیان بۆ بگەڕێتەوە. هەروەها دەسەڵاتی پۆلیسی دین و پیاوانی دین و دەزگا دینییەكانیش، تا ڕادەیەكی زۆر، سنوورداربكات، هەروەها بەرنامەی ڕیفۆرمكردنی دینیی و سنوورداركردنی وەهابیزم، لە وڵاتەكەدا بسەپێنێت. لەباتی ئەوەی دەسەڵاتی دینیی وەك دەسەڵاتێكی سەربەخۆ، لە پاڵ دەسەڵاتی سیاسیدا ئامادەبێت، دەسەڵاتێك بێت لەژێر ڕكێف و كۆنترۆڵی دەسەڵاتی سیاسیدا. ئەم دۆخەش هەم ئازادییەكی زیاتر بە دەسەڵاتی سیاسیی لە وڵاتەكەدا دەبەخشێت، كە بێگومان دەسەڵاتێكی دەسەڵاتگەری خێزنیی و بنەماڵەییە، هەم بەشێكی گەورەی كۆمەڵگاكە لە سانسۆر و دەسەڵاتی وەهابیزم و دەزگاكانی ئازادببێت. كۆمەڵگای سعودی خۆیشی، بە بەراورد بە كۆمەڵگای میسری، كەمتر دیندار و زیاتر ڕوو لە عەلمانیەتە. هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە بۆ ماوەیەكی درێژ، دەسەڵاتی دینیی لە سعودیەدا، بە هاوكاریی دەسەڵاتی سیاسیی، جۆرێكی تایبەت لە دینداریی بەزۆر بەسەر هەمواندا سەپاندوە و دینی كردوە بە سانسۆرێكی بەربڵاو بەسەر ژیانەوە. هەموو دیندارییەكی سەپێنراویش بەردەوام كاردانەوەی پێچەوانە، دژ بەو دیندارییە بەرهەمدەهێنێت.
هەرچی دۆخی كۆمەڵگای ئێرانیی و دەسەڵاتی دەوڵەت لە ئێراندایە، تەواو جیاوازە لەوەی لە میسر و سعودیەدا هەیە و ئامادەیە. لە ئێراندا دەوڵەت دەوڵەتێكی دینییە و ئەوەی حوكمڕانە عەقڵیەت و دەزگا و میكانیزمەكانی تیورەی ”ویلایەتی فەقیە“ كە خومەینی داهێنەرەكەیتی. لە ئێراندا شوناسی دەوڵەت و شوناسی حوكمڕانەكان، بە پێچەوانەی میسر و سعودیەوە، لەسەر دین دروستبووە، دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەڵاتی دینیی بە توندیی بەناویەكداچوون و دەسەڵاتی ڕەهبەری وڵاتەكە، كە دەسەڵاتێكی دینییە، لەسەروی هەموو دەسەڵاتەكانی ترەوەیە و لەهەموویان بەهێزترە. دەوڵەت لە ئێراندا فۆرمێكی تایبەت لە دینداریی بەسەر كۆمەڵگای ئێرانیدا دەسەپێنێت و بەشێكی گەورەی شەرعیەتی دەسەڵاتی دەوڵەت خۆیشی، لەو سەپاندنەوە سەرچاوەدەگرێت. ئەمە وایكردوە كۆمەڵگای ئێرانی، كە لە بەشێكی زۆری چل ساڵی ڕابردوودا لەدۆخی بەرگرییكردنێكی بەردەوامدابووە بەرامبەر بەو مۆدێلە تایبەتەی حوكمڕانیی، بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی بگۆڕێت بۆ كۆمەڵگایەكی عەلمانیی هەم دژ بەو دەوڵەتە دینییە و هەم دژ بەو فۆرمە لە دینداریی سەپێندراو. ئەمە وادەكات یاخیبونەكانی ئەمڕۆكەی ئێران ڕەهەندێكی دژەدینیی گرنگ و بەهێزی هەبێت و فڕێدانی حیجاب لەناویدا بگۆڕێت بۆ یەكێك لە كردە و سیمبۆڵە هەرە سەرەكییەكانی یاخیبوون لەو وڵاتەدا. دروستبوونی شوناسی دەوڵەت و شوناسی حوكمڕانان لەسەر دین، وا دەكات، ئێران نەتوانێت وەك سعودیە، بە ئاسانی بڕیاری بە ئیختیاركردنی حیجاب بدات. یان بڕیاری كەمكردنەوە، یان پەراوێزخستنی دەسەڵاتی ئەو دەزگا دینییە پۆلیسیانە بدات، كە سانسۆری چۆنیەتی دەركەوتن و جوڵەی لەشی ئێرانییەكان لە ژیانی گشتیدا دەكەن. هەموو دەسكاریكردنێكی چۆنیەتی دەركەوتنی لەشی دینیی لە ئێراندا كێشەی گەورە بۆ كۆی تیورە و سیستمی ویلایەتی فەقیە دروستدەكات، لە كاتێكدا ئەم دۆخە نە لە میسر و نە لە سعودیەدا بوونی نییە. یاخیبوونەكانی ئەمڕۆكەی ئێران خواستی گۆڕانی سەرجەمی سیستمی حوكمڕانییەكەیان هەیە، شەپازلەیەكی هێجگار گەورەشە لە ڕوخساری هەر دەسەڵاتێكی سیاسیی شوناسەكەی لەسەر دین دروستبكات و جۆرێكی تایبەتی لە دیندارییش بەسەر كۆمەڵگادا بسەپێنێت. بێگومان شەپازلەیەكی گەورەشە لە ڕوخساری هەر دەسەڵاتێك ڕێزی مافە سەرەتایی و بنەڕەتییەكانی خەڵكی ناو كۆمەڵگاكە و ڕێزی ئازادییە بنەڕتییەكانیان، نەگرێت.
بە كورتییەكەی، میسر و سعودیە و ئێران سێ مۆدێلی جیاوازی حوكمڕانیی دەسەڵاتگەر و ئەوتۆریتێرن، جیانەكردنەوەیان لەیەكتری ڕێگرە لەبەردەم تێگەیشتن لە هەریەكێكیان.