كەیوان ئازاد

(محەمەد مەهدی كوڕی ئەبوجەعفەری مەنسوور) سێیەمین خەلیفەی عەباسی، دوای كۆچی دوایی باوكی لە ساڵی (158ك- 774ز) گەیشتە پایەی خەلافەت و تا ساڵی (169ك/ 774-785ز) دەوڵەتی خەلافەتی عەباسیی بەڕێوە برد. ئەو یەكێك بوو لەو خەلیفانەی بنەماڵەكەی، كە تێڕوانینێكی تایبەتی بۆ ئایینی ئیسلام و بنەماكانی دەوڵەت هەبوو، تا ئەو ئاستەی پێی وابوو، ئەوەی دژایەتیی خەلیفە و بنەماڵەكەی و دەوڵەتەكەی بكات، بێباوەڕ و زەندیقە.

هەر بۆیە لە ماوەی دەسەڵاتیدا لە هەموو ئەوانەی دا، كە كەوتنە بازنەی ئەو بیركردنەوەیە. لەم نێوەندەشدا باوەڕدارانی (زەردەشتی، مانی، مەزدەكی) لە سەرەوەی زەندیقەكان بوون. بەدوایدا نەیارانی دەوڵەت و سیاسەتەكانی كەوتنە نێو بازنەی تاوانی زەندەقەوە. ئەمەش دەنگی ناڕەزایی پەیڕەوكار و لایەنگرانی ئەو ئایینانە و چەندین پێكهاتەی دیكەی وەك پەیڕەوانی شیعە و خەواریج و كۆمەڵی دیكەی لێ كەوتەوە.

لەنێو كۆی هەموو ئەوانەشدا، پێكهاتەی كورد هەبوون، چونكە كورد لە هەموو پەیڕەوە ئایین و ئایینزكاندا هەبوو. دیارە تاوانباركردن و دواتر كوژرانی (ئەبوموسلیمی خۆراسانی)ش وەك ئێرانییەكی نەیار بە بنەماڵەی عەباسی و دەوڵەتەكەیان، هەریەك لە (دوو) نەتەوەی (كورد و فارس)ی پێ تاوانبار كرابوو، كە لە لایەنگرانی ئەو بوون. هەموو ئەوانەش وای كرد كاردانەوەی خەلیفە بەرامبەر ئەوان توند بێت و وەك زەندیق! مامەڵەیان لەگەڵدا بكات و تا مەرگ لەگەڵیان بڕوات.

سەرەتاش بۆ ئەوەی بابەتەكە تێكەڵ نەكرێت و تێڕوانین و كاردانەوەكانی خەلیفە بەرامبەر كورد بزانین، لە (دوو) لایەنەوە تێڕوانینی ئەم خەلیفەیەی عەباسی بۆ كورد شی دەكەینەوە. لایەنی یەكەم، كە تەوەری ئەم باسەمانە، كاردانەوەی خەلیفە بوو بەرامبەر هەموو ئەوانەی بە زەندیق تاوانبار كران و وەك زەندیق سزا دران. خاڵی گرنگی ئەم لایەنەش ئەوە بوو كە خودی خەلیفە هیچ یەك لەوانەی تۆمەتی زەندیقیان درایە پاڵ، لە كۆڵان و شەقام و گەڕەكی شار و شارۆچكەكان و گوند و ناوچە و ویلایەتەكانی دەوڵەتەكەی نەبینی و لەلایەن خودی خۆیەوە دەستگیر نەكران، بەڵكوو ئەوانە لەلایەن بەرپرسانی دەوڵەتەوە بەو تۆمەتە دەستگیر كران و دوای دادگاییكردنێكی ئایینی، لەژێر ئەشكەنجەدا، سزا دران. سزاكەشیان مەرگ بوو.

هەر بۆیە ئەوەی لەسەر خەلیفە بوو، تەنیا گەیاندنی پەیامەكەی بوو، بە تۆمەتباركردنی هەموو ئەوانەی نەیاری دەوڵەت بوون بە (زەندیق). دواتر دەرچوونی فەرمانەكە و جێبەجێكردنی كەوتە ئەستۆی بەرپرسانی دەوڵەت، كە چۆنیان دەوێت و چییان دەوێت بیكەن؟ بەو هۆیەشەوە، هەزاران كەسیان بەو تۆمەتە تاوانبار كرد، تا لە لایەك لەكۆڵ نەیارەكانیان ببنەوە، لە لایەكی دیكەوە ڕەزامەندیی خەلیفە بەدەست بهێنن.

لەبەر ڕۆشنایی ئەو تێڕوانینانە و تێگەیشتنی خودی خەلیفە بۆ سەردەمەكەی و لابردنی ئاستەنگەكانی بەردەمی، دەزگایەكی سەربەخۆی بە ناوی (دیوانی زەندیقەكان) دانا و ئەركی دۆزینەوە و گرتن و دادگاییكردن و سزادانی كەوتە ئەستۆ. دامەزراندنی ئەو دەزگایەش ئاسان نەبوو، چونكە پێویستی بە چەندین كارمەندی بواری پسپۆڕی جیاجیا و بودجەیەكی سەربەخۆ و كەسانی شارەزا هەبوو لە بواری ئایینەكان و ئایینی ئیسلام و بنەما شەرعی و فیقهییەكاندا، تا ڕووبەڕووی هەموو ئەوانە ببێتەوە، كە بەو تۆمەتە گیراون و سزاكەیان بەسەردا بدا. بۆ ئەو ئەنجامدانی ئەو كارەش، ئەم هەنگاوانەی نا:

1- دامەزراندنی چەند كارمەندێك بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری دەزگاكە، ئەركی ئەوانیش بەڕێوەبردنی خودی دەزگاكە و بەشەكانی بوو.

2- دانانی بودجەیەكی تایبەت بۆ بەڕێوەچوونی ئەرك و كارەكانی دەزگاكە، تا لە سەرجەم گوند و شارۆچكە و شارەكاندا بە شوێن ئەو كەسانەدا بگەڕێن، كە بە زەندیق دەناسران.

3- دامەزراندنی چەند كارمەندێكی دیاریكراو و نەناسراو، تا ئەركی چاودێریكردنی هەموو ئەوانە بگرنە ئەستۆ، كە وەك زەندیق باس دەكران. ئەو كارمەندانەش لەژێر سەرپەرشتیی بەرپرسێكدا بوون، كە لای دەوڵەت بە (عەریف) یان (خاوەنی زەندەقە) ناو نران. یەكەمین كەسیش بەو پۆستە گەیشت (عەبدولجەبار ئەلموحتەسیب) بوو.

4- دامەزراندنی هێزێكی سوپای ئامادە بۆ پارێزگاری لە بارەگای ئەو دەزگایە و هەموو ئەوانەی كاروباری دەزگاكەیان بەڕێوە دەبرد.

5- دانانی زیندانییەكی تایبەت بۆیان، جیاواز لە زیندانی گومانلێكراو و تاوانبارانی دیكە، چونكە شێوازی دادگاییكردن و ئەشكەنجەدانی ئەوان جیاواز و سەخت بوو. ئەو خەلیفەیەش یەكەمین دەسەڵاتداری عەباسییەكان بوو (زیندانییەكی تایبەت)ی بۆ پەیڕەوانی زەندەقە و ئەو كۆمەڵانەش دانا، كە لای عەباسییەكان بە زەندیق ناسران.

6- دیاریكردن و دامەزراندنی چەند زانا و مامۆستایەكی ئایینی بە مەبەستی لێكۆڵینەوە لەگەڵ دەستگیركراوەكان و دادگاییكردنیان.

بەم دەزگا نوێیەوە، خەلیفە مەهدی ڕووبەڕووی نەیارەكانی دەوڵەت وەستا. ئامانجیشی ئەوە بوو، كارەكەی باوكی تەواو بكات، كە دژایەتیی هەموو ئەوانە بوو، كۆسپ بوون لەبەردەم بنەماڵە و دەوڵەتەكەیان. هەروەها ملكەچكردن بوو بە هەموو ئەوانەی ڕووبەڕووی یاسا و بڕیارەكانی دەوڵەت وەستان. كاردانەوەكانیشی تەنیا بە دامەزراندنی ئەو دەزگایە كۆتایی نەهات، بەڵكوو بواری دیبلۆماسیشی گرتەوە، بە داواكردن لە دەسەڵاتدار و فەرمانڕەواكانی خۆرهەڵات، تا هاوكاریی دەوڵەتەكەی بكەن و هیچ نەبێت سنوورەكانیان بە ڕووی هەموو ئەوانەدا دابخەن، كە هەوڵی ڕاكردن، یان پەنادان بۆ دەوڵەتەكانیان دەكەن.