كەیوان ئازاد
خەلیفە (هارون ئەلرەشید) پێنجەمین خەلیفە و یەكێك بوو لە دیارترین و سەركەوتووترین خەلیفەكانی ئەو دەوڵەتە، كە دوای (موسا هادی)ی برای لە ساڵی (170ك/ 786ز) گەیشتە دەسەڵات و تا ساڵی (193ك/ 808ز) فەرمانڕەوایەتیی كرد. بەم شیوەیە بۆ ماوەی (23) ساڵ دەوڵەتی خەلافەتی عەباسیی بەڕێوە برد.
(هارون ئەلڕەشید) دوای (ئەبوجەعفەری مەنسوور) یەكەمین خەلیفەی عەباسی بوو سیاسەتێكی نوێ لە بەڕێوەبردنی وڵاتەكەیدا پەیڕەو بكات، بەوەی لەلایەك شێوازی دژایەتیكردنی نەیارانی لە ماوەی خەلافەتیدا گۆڕی. لەلایەكی دیكەوە بایەخێكی تایبەتی بە بوارەكانی ژیانی شارستانیی دەوڵەتەكەی یدا. ئەم سیاسەتەش مەترسیی نەبوو لە نەیارانی، بەڵكوو سوودوەرگرتن بوو لە ئەزموونی خەلیفەكانی پێشووی و دۆخی سەردەمەكەی، تا بە قازانجی بەهێزكردنی خەلافەتەكەی و كەمكردنەوەی هێزە نەیارەكانی بەكاری بهێنێت.
بەو پێیەی باسەكەی ئێمەش لەسەر كورد و دۆخی كوردەكانە لەو سەردەمەدا، بۆیە خۆمان لە ڕووداو و باسەكانی دیكە و ئەو كار و پلانانەی دەپارێزین، كە پەیوەندییان بە كوردەوە نەبووە، بەڵكوو تەنیا ئاوڕ لەو بابەتانە ئەدەینەوە كە پەیوەندییان بە كوردەوە هەبووە، ئەوانیش:
ا- دامەزراندنی ئەنجوومەنی ڕووبەڕووبوونەوە: یەكێك لە كارەكانی ئەم خەلیفەیە دامەزراندنی ئەنجوومەنی ڕووبەڕووبوونەوە بوو، بۆ گۆڕینەوەی بیروڕا لەنێوان نەیارانی دەوڵەت و هەوادارانی لەلایەك و موسڵمانەكان و ناموسڵمانەكان لەلایەكی دیكەوە. تەنانەت چەند زانایەكی شارەزا و لێهاتووی ئایینی ئیسلامی بۆ چاودێریكردن و ڕووبەڕوبوونەوەی ئەو ئەنجوومەنە دانا.
ئامانج لەو كارەشی، زانینی ئاستی زانا و مامۆستایانی ئایینی ئیسلام بوو لە سەردەمەكەیدا، بە بەراورد بە زانا و مامۆستایانی ئایینەكانی دیكە. هەروەها سەركەوتنی ئەوان بوو بەسەر (حاخامەكانی جوو، قەشە و ئوسقۆف و مەتران و پاپاكانی ئایینی مەسیحی، مووغەكانی ئایینی زەردەشتی، قەشەكانی ئایینی مانی، مامۆستایانی ئایینی مەزدەكی)، تا ڕوویەكی بەهێزتر بە دەوڵەتەكەی بدات.
چونكە دەركەوتنی بەهێزی بیروباوەری گومانلێكراوەكان و ئەوانەی مەترسی بوون بۆ ئایین و باوەڕی دەوڵەتەكەی، كە ئایینی ئیسلامە، ئەویان وەك خەلیفە و گەورەیی موسڵمانان دەخستە ژێر پرسیارەوە. ئەم ئەنجوومەنەش بە درێژایی سەردەمی دەسەڵاتەكەی لەنێوان ساڵانی (170- 193ك/786- 808ز) كاری پێ كرا. لەم بوارەشدا ڕووبەڕوبوونەوە و لێپرسینەوە لەگەڵ سەدان كەسایەتیی ئایینی كرا، كە لەنێویاندا كورد هەبوون، بەڵام خاڵێكی لاوازی ئەم ئەنجوومەنە ئەوە بوو كە هیچ حیسابێكی بۆ پیرەكانی هەردوو ئایینی ئێزدی و كاكەیی نەكرد و ئەوانی وەك ئایین نەناسی!
ب- كەمكردنەوەی باجی خەراج: كارێكی دیكەی ئەم خەلیفەیە كەمكردنەوەی خەراجی پێكهاتە ناموسڵمانەكانی دەوڵەتەكەی بوو، لە (60%)ی بەرهەمەوە بۆ (50%)ی بەرهەم. ئەو بڕیارەش لەسەر داوای (ئەبو یوسف)ی گەورە قازیی دەوڵەتەكەی كاری پێ كرا، ئەوەش كاتێك داوای لە (هارون ئەلڕەشید) كرد، كە پێویستە وەك خەلیفەی موسڵمانان و هەر وەك پەیامبەری ئیسلام (محەمەد كوڕی عەبدوڵلا/ د.خ) جیاوازی لەنێوان كەسدا نەكات و ستەمیان لێ نەكات و ئازاریان نەدات و لەسەروو توانای خۆیان خەراج و جزیەیان لێ وەرنەگرێت.
بەو هۆیەی پێشتر سیستەمی باج لەسەر بەرهەمە كشتوكاڵییەكانی سنووری دەوڵەتی خەلافەتی عەباسی یەك خرابوو، بۆیە داواكەی (ئەبویوسف) قورس نەبوو. هەر بۆیە زوو چووە واری جێبەجێكردنەوە. بەوەش كوردە موسڵمانەكان وەك پێكهاتەیەكی دەوڵەتەكە لەم بڕیارە سوودمەند بوون و (10%) داهاتیان بۆ گەڕایەوە. ئەمەو نابێت ئاماژە بەوە نەكەین كە بڕیارەكە نەگەیشتە هەموو سنوور و سووچێكی دەوڵەتەكە، بەڵكوو تەنیا لە سنووری پایتەخت و دەوروبەری و مەڵبەندی ویلایەتە نزیكەكانی پایتەخت كاری پێ كرا.
هۆیەكەش ئەوەبوو، كارەكە كەوتبووە دەست والی و بەرپرسانی كۆكەرەوەی خەراج. ئەوانیش بەپێی تێگەیشتن و سیاسەت و پابەندیی خۆیان بۆ ئایینی ئیسلام و حەز و ویستی پارە، كاریان بە بڕیارەكە كرد. لەم بوارەشدا بەپێی زۆر لە سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلام و سەدەكانی ناوەڕاست، لەو ناوچانە كاری پێ نەكرا، كە دوورەدەست و وەك ناوچەی نەیاری دەوڵەت ئەژمار كرابوون، وەك ناوچەكانی (ئەودیوی ڕووبار، خۆراسان، سیستان، ئەرمەنستان) و بەشێك لە ناوچەكانی هەردوو هەرێمی (چیا و جزیرە)، بەوەی چەندین مەڵبەندی كوردنشینی تێدابوو.
ت- سوودوەرگرتن لە پێكهاتە ناعەرەبەكان: كارێكی دیكەی ئەم خەلیفەیە بەكارهێنانی پێكهاتە ناعەرەبەكان بوو لەدەوری خۆی و نزیك بە دەسەڵاتەكەی، تا لە بەڕێوەبردن و كاروباری دەوڵەتەكەیدا هاوكاریی بكەن. ئامانج لەو كارەشی سەرباری سوودوەرگرتن بوو لە ئەزموونی ئەوان، ڕازیكردنی بەشێك لەو پێكهاتانە بوو لە دەسەڵاتەكەیدا و دوورخستنەوەیان بوو لە دژایەتیكردنی دەسەڵاتەكەی.
لەنێو ئەو پێكهاتانەشی لە خۆی نزیك كردنەوە (بنەماڵەی بەرمەكی)یەكان بوون كە بەپێی بەشێك لە سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلام و سەدەكانی ناوەڕاست، لە پێكهاتەی كورد بوون. هەروەها پێكهاتە توركەكانیشی لە كاروباری دەوڵەتەكەی بەكار هێنا. وەك ئەو گەنجانەی لە شەڕی دەوڵەتەكەی لەگەڵ توركە بتپەرەستەكان بە دیلی كەوتبوونە دەست سوپای عەباسییەكان. دواتر كچەكانیان كرانە كەنیزەك و كوڕەكانیشیان دوای خەساندنیان كرانە پاسەوان و خزمەتكاری كۆشكی خەلافەت، چونكە لە دڵسۆزترین و بێ كێشەترین پێكهاتەكان بوون لەو ئەركەدا و بێ كاردانەوە هەموو بڕیار و داوایەكی گەورەكانیان جێبەجێ دەكرد.
جیاواز لەو كارانەش (هارون ئەلڕەشید) درێژەی بەو سیاسەتە دا، كە دژ بە بنەماڵە و دەوڵەت و سیاسەتەكانی دەوڵەتەكەی ئەنجام دران، وەك سەرهەڵدانی ڕاپەڕین و جووڵانەوە و كردەی چەكداری. لەوانەش لێدانی بزووتنەوەكەی (ڕافعی كوڕی لەیس) لە هەرێمی خۆراسان و لە ساڵی (192ك/ 807ز)، كە دواجار لەپێناو ڕووبەڕووبوونەوەی، ناچار بوو خۆی سەركردایەتیی سوپاكەی بكات و بەرەو هەرێمی خۆراسان بكەوێتە رێ. دواجار بەهۆی دووچاربوونی بە نەخۆشییەك لە ساڵی (193ك/ 808ز)و لە شاری (توس) كۆتایی بە ژیانی هات و كۆچی دوایی كرد. دواتر هەر لەوێ نێژرا. بەوەش كۆتایی بە دەسەڵاتی ئەم خەلیفە بەهێزەی عەباسی هات كە بە هۆیەوە دەوڵەتی خەلافەتی عەباسی بەهێزترین رۆژ و مانگ و ساڵەكانی تێپەڕاند.