رێبین محەمەد

نەجیبە مەحموود، ژنێكی چەپ،  زیاتر لە چارەكە سەدەیەكە خەباتی بەرگریكردن لە ژنانی كوردی كردۆتە ئامانجی ژیانی، ئێستاش بەردەوامە، هێشتا پێی وایە، ژنان ئامانجێكی ئەوتۆیان لە كوردستان بەدینەهاتووە، لەم چاوپێكەوتنەدا، لەگەڵ سایتی مەوداپرێس، گرێی دڵی خۆیی دەكاتەوە و وەڵامی پرسیارەكان بە درێژی دەداتەوە، لە پێشەكیدا، لێی دەپرسین:

ژن لە كەلتوری كوردیدا، زۆر رەخنە دەگرن لەوەی گوزەرانیان نا بەرامبەرە لەگەڵ پیاواندا، ریشەی ئەمە بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟

نەجیبە مەحموود : رەخنە گرتن لە كلتوری پیاوسالاری و نادادپەروەری و نا یەكسانی پەیوەست نیە بە تەنها یەك كلتور و نەتەوە و وڵاتێك ، بەڵكو رەهەندێكی مێژوویی جیهانی هەیە ، ژنی كوردیش لەناو هەمان هاوكێشەدایە و بگرە بە هۆی شوێنی جوگرافی و بێ بەش بوون لە گەشەسەندنەكانی دنیای سەردەم هێشتا لەهەمان بازنەدا دەخوولێنەوە ، بۆ نموونە ، ژنی كورد ساڵەهای ساڵە هاوشانی پیاوان خەباتیان كردوە لەپێناو رزگاری نەتەوەی و مرۆیی و نیشتیمانی، بەڵام تاكۆ ئێستا یاسایەكی سەردەم نیە كە ژن وەك مرۆڤ هەژمار بكات ماڤەكانی پارێزراوو‌ بێت، تا ئێستا ژن لە ناو یاساكان لە كۆمەڵگەی كوردی مرۆڤی پلە دووە و نەتواندراوە لە ئەرك و مافدا یەكسان بكرێت لە هەموو رویەكان بۆنمونە (لەرووی میراتی، هاوسەرگیری، جیابوونەوە، مافی دایكایەتی ، مافی لەباربردنی مناڵ و مافی سەفەركردن و چەندین تەوەری تر.) ...هتد

ئەگەر تا رادەیەك بڵێن ژن لە هەندێك ناوچەی كوردستان خاوەنی ئابووریەكی سەربەخۆی خۆشی بێت ،ئەوە نەیتوانیەوە لە روی فكر و بڕیار خاوەن بریار بێت.

بۆیە دەبێت خەبات لە بەرامبەر نارەزایەتی و رەخنەكان، خەباتێكی ریشەیی فكری بێت دژی جیاكاری رەگەزی.

دیارە رەخنە گرتنی زۆر دەگەرێتەوە بۆ ئەو ئازار و مەینەتیانەی ژن تێدا دەژین و رۆژانە رووبەڕووی ئەو نادادپەروەی و توندوتیژی و سوكایەتی و بە كەم سەیر كردن و پێشێلكاریەكان دەبنەوە ، وە لە بەرامبەریشدا تا ئێستا نەتواندراوە لێكۆڵینەوەەیەكی قوڵی كێشە و هۆكارەكانی پشتی رووداوەكان بكرێت بۆ دۆزینەوەی رێگاچارەسەر ، بەڵكوو هاتون كۆمەڵگەیان بە شتی بچوكەوە سەرقاڵ كردوە تا مڵملانێكی نالۆژیكی لە نێوان هەردوو رەگەز بە ژن و پیاوەوە دروست بكەن كە یەكتری تێدا تاوانبار بكەن بە روودانی كێشەكان، كە لەراستیدا دەبێت وەك دوو مرۆڤی تەواوكەری یەكتر كۆمەلگە بەڕێوەبەرن و دەورو رۆڵ و نەخشیان هەبێت لە ناو كۆمەڵگە بۆ ئاڵوگۆڕی فكری و ژیانێكی سەردەمیانە دوور لە بێرێزی و سوكایەتی و توندوتیژی.

هەندێك كەس دەڵێن ژنان خۆیان بەرپرسن لە كێشەكانی خۆیان بەكرداری هەنگاو نانێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان؟

نەجیبە مەحموود: بەرپرسیارێتیەكان دوولایەنەن، بەشێكی دەكەوێتە سەر سیستمی حوكمرانی و دەسەڵاتەكان، وە بەشەكەی تری دەكەوێتە سەر تاكەكانی كۆمەڵگە بە ژن و پیاوەوە ئینجا دەكەوێتە ئەستۆی خودی ژنان چونكە بمانەوێت یان نا لە ئێستادا سستمێكی پیاوسالاری باڵا دەسته، بێگومان بێدەنگ بوونی ژنان نیشانەی رازی بوونە بەو دەسەلاتی پیاو سالاریەی سەپێندراوەتە سەر ژن، بەڵام ئەوەی گرینگە بیرمان نەچێت ئەوەیە ئەو ململانێ رەگەزیە كە مێژوویەكەی دەگەڕێتەوە بۆ كۆمۆنە سەرەتایەكانی سەردەمی دایكسالاری، كە ئەو دەسەڵاتە لە ژنان سەندرایەوە تا ئێستا ئەو ململانێ یە بە بیانو و پاساوی جۆراوجۆر درێژەی پێ دەدرێت و بە شێوەیەكی سیستماتێك كاری لەسەر كراوە و بەرده وام كاری پێ دەكرێت بۆ پاشەكشەكردن بە ژنان، دەتوانین بڵێن لەو ووڵاتانەی سەر بە جیهانی سێیەمن زۆر بە زەقی كاری پێدەكرێت بە جۆرێك لە باوەڕ پێهێنانی ژنان ئیتر ئەو دەسەڵاتە هەر لە ئەزەلەوە بە باڵای ژنان بڕاوە و دەبێت قبوڵی بكات بەتایبەت بە پاساوی ئاینی و رەگەزی و كلتوری، كۆمەڵایەتی.

لەگەل هەموو ئەوانەدا، ژنان رۆڵی بەرچاویان هەبوو لە پرسە (سیاسی و سەربازی و كۆمەڵایەتی و و پەروەردەی تارادەیەك ئەدەبی و هونەری ) ..هتد

بەڵام بێ گومان رۆڵەكان زۆر پەرش و بڵاوبونەیان دەستكراوە نەبوونە و دەسەڵاتێكی راستەقینەیان نەبووە تا ئەو ئالوگۆڕە فكرییە دروست بكات.

بێ گومان رۆڵەكانی ژنانیش بە پێ بارودۆخی هەر ناوچەیەك ئالوگۆری بەسەردا دێت دەكەوێتە سەر ئەوەی ئەو ئاراستە فكری ناوچەییە و دەسەڵاتەكان هەیان بووە تاچەند رێگەی بە لەباركردنی یان رەخساندنی زەمینە داوە بۆ بەشداری پێ كردنی راستەقینەی ژنان.

لێرەدا كە بەشێكی گرینگ لە كەم تەرخەمی ژنان هەیە كە ، نەبوونی یەكریزی و پشتگیری و هاوكاری یەكتر بەتایبەت لەو دەسەڵاتە كەمەی پێیاندراوە ، نەیانتوانیوە خۆیان بپارێزن لە بیری پیاوسالاری و باڵادەستی، حیزب و لایەنكان و بەرپرس و خێلەكان ، بە بیریێكی ژنانە لێكۆلینەوە لەسەر پرس و كێشەكانی ژنان بكەن بە هاوكاری پسپۆرانی بوارە تایبەتمەندیەكان.

ئەو ژنانەی گرنگی بە پرسەكانی ژنان دەدەن، ئەوەندەی كەسی خۆیانی پێ بەهێز دەكەن لەلای حزب و رێكخراوەكانیان، ئەوەندە بە تەنگی كەیسی ژنانەوە نین؟

ناتوانین بڵێن هەموو ژنەكان وان ، بەڵام ئەگەر ئەوەش هەبێت بێ گومان تەنها پەیوەندی بە ژنانەوە نیە بەلكۆ پەیوەندی بەو كلتور و سیستمەوە هەیە كە ئەو ژنانەیان ‌ لەسەر چ بنەمایەك هێندراوەتەوە پێشەوە و دەرفەتی كاریان بۆ رەخساندون ؟؟ لەسەر بنەماكانی، نزیكی بەرپرس، خێڵ، بنەماڵە، یان بنەماڵەی شەهیدان، هەتا دوایی هێندراونەتە ‌پێشەوە، بۆیە مەرج نیە ئەوانەی لەسەر ئەو بنەمایانە دەهێندرێنە پێشەوە خاوەنی هەڵگری ئەو پاشخانە فكری و سیاسی و كۆمەڵایەتیە بن كە كۆمەلگە و ژنان چاوەروانیان لێ دەكەن، بۆیە لەو بۆشایە فكریەدا تەنها رێگەی بۆی دەمێنێتەوە جێ خۆقایمكردن و بۆ درێژە دان بە مانەوەی لەو شوێنه، ئیتر هیچ شتێكی تر بۆ ئەو گرینگی نابێت.

هەموومان دەزانین كە ئەو دەسەڵاتەی هەیە تەنها بۆ لابردنی رەخنەكان لەسەر شانی خۆیان كە نەڵێن بۆچی ژنان بەشدار نین، یان بۆ جوانكاری مەجلیس و دانیشتنەكان بیریان لە بەشداری ژنان كردۆتەوە، لە هەموو مەجلیسەكیش تا پیاوان هەبن ژنان هەمیشە پاشكۆ بوون، لە كاتێكدا بە خەباتی بزوتنەوەی ژنانی كوردستان و عێراق سستمی كۆتا لە سەدا 25ی لە دەستوری عراقی دا چەسپا، بەڵام ئەوش بەخراپ بەكارهێندراوە لەلایان حیزبەكان و دەسەلاتداران و رێگەیان نەداوە ژنان سوودمەندی راستەقینە بن و رۆڵی خۆیان تێدا بگێرن.
ئەوە مانای ئەوە نیە ژنی بە توانامان نیە، بەڵكو ژنانی زۆر بەتوانامان هەیە.

میدیا چۆن مامەڵە بكات لەگەڵ كەیسی ژناندا؟

نەجیبە مەحموود: میدیا دەبێت بێلایەن بێت ،وە زۆر بە ووریایی مامەڵە لەگەل كەیسەكانی توندوتیژی و تاوانەكان بەتایبەتی بكات، هەندێك جار راگەیاندن كێشەی كەیسەكانی قورستر كردوە بۆ دۆزینەوەی رێگە چارەسەر، رەنگە سەرەتا كێشەیەكی بچوك رویدابیت بەڵام بە هۆی گەورەكردن یان بڵاوكردنەوەی كێشەكان ژیانی كەیسەكان بخاتە مەترسیەوە، بۆیە بەرای من كاری میدیا تەنها بڵاوكردنەوەی هەواڵ و زانیاری نیە بەڵكو ئەركێی ئەخلاقی مرۆییشە، دەبێت نهێنی پارێز بێت تا ئەو كاتەی پێویست بكات بۆ چارەسەری كێشەكە، هەندێك هەواڵ و زانیاری هەیە نابێت لە خۆیەوە بڵاوی بكاتەوە تا لە راستی و دروستی دڵنیا نەبێت و وە بەشێكیش لە زانیاریەكان دەبێت بە جێبهێڵێت بۆ دەزگاكانی پۆلیس تا دوای ساخبونەوەی تاوان و سەلماندنی راستی زانیاریەكان.

نابێت ئەوە لە یاد بكەین كە مرۆڤ قابیڵی هەڵەیە و بەڵام هەڵە تا هەڵە جیاوازی هەیە ، بۆیە دەبێت بیر لە دوا رۆژی مرۆڤەكان بكرێتەوە كە ئەو تۆمەتبارە رەنگە شتێكی بۆ دروست كرابێت و دوور بێت لە راستیەوە ، بۆ ئەوەی لە ئایندەدا ئەو كەسە بتوانێت بگەرێتەوە ناو كۆمەڵگە و ژیانی ئاسایی خۆی ،نەك وێران كردنی مرۆڤەكان.

چ بابەتێك لەم كاتەدا گرنگە لەبارەی دۆخی ژن لەهەرێمی كوردستان باسبكرێت؟

نەجیبە مەحموود: لە هەرێمی كورستان هیچ شتێك نیە بە قازانجی ژن بێت، بۆیە باسی هەر بوارێك و بابەتێك بكەیت یەك دنیا خاڵی گرینگ هەیە بۆ باشتر كردنی ژیان و گوزەرانی ژنان بۆ نمونە:

1- دەركردنی یاسایەك كە ماڤی مرۆڤ بوون و هاوڵاتی بوونی ژنانی تێدا پارێزراوە بێت.
2- گۆڕانكاری لە سیستم و مەنهەجی پەروەردە بۆ نەهێشتنی جیاكاری رەگەزی و بەرهەم هێنانی تاكی تەندروست و كەسایەتی بە هێز.
3- كردنەوەی دەیان و سەدان خولی هۆشیاری بۆ سەرجەم تاكەكانی كۆمەڵگە.
4- سەروەی یاسا و بە سزاگەیاندنی ئەو تاوانبارانەی هەستاوبن كوشتن و توندوتیژییەكان بەرامبەر ژنانیان.
5- نەهێشتنی بێكاری و هەژاری لە نێو ژناندا، تا ببنە خاوەنی ئابوریەكی سەربەخۆ و بەو مانانەی خاوەنی كەسایەتی بەهێز بن لە فكر و بریاردان.
6- بایەخدان بە لایەنی تەندروستی ژنان.
7- بەهێز كردنی پێگەی ژنان لە سەرجەم كایە كانی ژیان.
8- پێویستە ئەو ژنانەی خاوەن دەسەڵاتن لە هەریەك لە، دەسەڵاتەكانی تەنفیزی، تەشریعی، قەزائی دەسەڵاتەكانی خۆیان بەكار بهێنن بۆ بەشداری پێكردن و باشتر كردنی بارودۆخی ژنان بە یارمەتی كەسانی شارەزا لەو بوارانەدا.
9- بە هێز كردنی پەیوەندی نێوان ژنان لە سەرجەم حیزب و رێكخراوەكانی ژنان، كۆمەڵگەی مەدەنی، راگەیاندن.
10- كردنەوەی خانەی ئەمنی بۆ پارێزگاری كردن لەو ژنانەی كە رووبەڕووی كێشە دەبنەوە یاخود بێلانەن بە هەر هۆكارێك بێت.
11- رێگە گرتن لە ئەستیغلال كردنی ژنان و هەراسان كردن و تەجاوز پێكردنیان لە ناو دامودەزگا و شەقام و شوێنە گشتی یەكان، بە سزاگەیاندنی ئەو كەسانەی سود لە لاوازی بواری ئابوری و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی ژنان دەبینن.
ئەوانەو دەیان خاڵی تری گرینگ هەن كە دەبێت كاری پێبكریت بۆ باشتر كردنی بارودۆخی ژنان.
مەوداپرێس