د.نازەنین عوسمان

دیاردەیەكی مەترسیدار و ناشیرین لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەربڵاوە، كە تەنیا لەنێو گەنجی كورددا نییە، بەڵكوو دیاردەیەكی جیهانییە بە رێژەی جیا جیا، ئەویش دەمپیسی و بوختان هەڵبەستنە بەرانبەر بە خەڵكی سیاسی، رۆشنبیر، سەرمایەدار، گۆرانیبێژ و مۆدێلەكان... جۆری ئەم دەمپیسییە بەرانبەر بە پیاو و بەرانبەر بە ژن جیاوازە، بەرانبەر بە ژن زۆر توندترە وەك لە پیاو.

بەشێوەیەكی گشتی، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان رێخۆشكەرن بۆ ئەم دیاردەیە، ئەویش بەهۆی فراوانیی پەیوەندییەكان، ئاسانیی پەیوەندی دروستكردن و خۆشاردنەوە بە ناوی خوازراو... تەنیا ئامێرێكی مۆبایل یان كۆمپیوتەرێك بەسە تا ئەو كەسە لەو رێگەیەوە رق و كینەی بەتاڵ بكاتەوە. 

رێكخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتیی، لە ساڵی 2018 باس لە تویتەری ژەهراوی دەكات، تویتەر نەیتوانیوە رێگری بكات لە توندوتیژیی بەرانبەر بە ژن و ببێتە مینبەرێكی پارێزراو بۆیان. رێكخراوی "پلان ئینتەرناشناڵ" لە راپۆرتێكدا باس لە 22 وڵات دەكات كە لە سەدا پەنجای ژنانیان كەوتوونەتە بەر توندوتیژی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا و بەو هۆیەوە یەك لەسەر پێنجی ژنان وازیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هێناوە. هەروەها بەپێی راپۆرتێكی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 2021، لە سەدا حەفتای ژنان لەو وڵاتانەی كێشەی هەژاری و شەڕیان تێدایە، لە رێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە توندوتیژییان بەرانبەر دەكرێت.

ئەو كەسانەی بوختان بۆ خەڵك هەڵدەبەستن، یان زمانی زبر بەرانبەر بەو كەسانە بەكار دەهێنن كە دوورونزیك نایانناسن و هەر ناویان بیستوون لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان؛ لە زانستی كۆمەڵناسیدا وەك كەسێكی دەروون نەخۆش و رقئەستوور بەرانبەر بە كۆمەڵگە دادەنرێن، دژ بە پێوەرەكانی رەوشتە گشتی و كۆمەڵایەتییەكان هەڵسوكەوت دەكەن. ئەو كەسانە پەراوێزخراون، كێشەی خۆبەكەمزانین و بێبەهایی و كەمبەرهەمییان هەیە و هەست بە نادادپەروەریی كۆمەڵایەتی دەكەن؛ بێكار، بێهاوسەر و بێمنداڵن، هەستی چاوچنۆكی و ئیرەیی بەسەریاندا زاڵە و بێدەسەڵاتن بەرانبەر حەز و ئارەزووەكانیان، رقئەستوورن بەرانبەر هەموو خاوەن توانایەك و بەرانبەرەكانیان بە هۆكاری بێتوانایی و كەموكوڕییەكانیان دەزانن. هەر كەسێك لەگەڵ بیروباوەڕیان نەگونجێت، زمانی توند و زبر لە دژی بەكار دەهێنن. خاوەنی بیروباوەڕی مێگەلین و پۆپۆلیستانە بەدوای بیروڕاكان كەوتوون، زۆر رووكەشگەران و لاوازن لە گفتۆگۆی بە بنەما؛ پەنابردن بۆ زمانی زبر، هەستی پێ بەرزبوونەوە و بەهای دۆنكیشۆتانەیان پێ دەبەخشێت و وەك بڵقی سەر ئاو دەتەقن.

كاتێك سەیری پرۆفایلی ئەو كەسانە دەكەیت، ئەو پۆستانەی كردوویانە بریتین لە: وێنەكانیان بە جلوبەرگ و مۆدێلی قژبڕینی جیا جیا، هەندێك قسەی ئەم و ئەو لە خەڵكانی بەناوبانگ وەریانگرتووە، هەندێك ڤیدیۆی ئەم مەلا و ئەو مەلا و هەندێك ئایەتی قورئان... بەگشتیی فایلەكانیان بەتاڵە و ئاكتیڤ نین، بەڵام بۆ كۆمێنتدان ئازان. زۆربەیان بە پرۆفایلەكانیاندا دیارە كە كەسانێكن رادەی زانیاری و تێگەیشتنیان نزمە.

راستە ئەم زمانزبرییە بەرانبەر سیاسییەكان و دەسەڵاتداران و كچە مۆدێلەكان زۆرە، بەڵام ئەوەی زیاتر بە ناسروشتیی دەبینرێت لە نێو گەنجی كورد، ئەو زمانزبرییە نائەخلاقیە تا رادەی قێزەونەیە بەرانبەر بە ژنانی خاوەن بیروباوەڕێك كە لەگەڵ بیروباوەڕی ئەو جوێنفرۆشانە ناگونجاێت و هیچ خەسڵەتێكی ژنی بەدڕەوشتیشیان تێدا نابینرێت. زۆربەی ئەو جوێنانەی بە ژن دەدرێن، لایەنی سێكسیی بەسەریاندا زاڵە و لە شەرەف و نامووسی دەدەن و خۆ ئەگەر ئەو ژنە جوان نەبێت یان پیر بێت، دیسانەوە هێرشەكان هەر شێوەی سێكسین، بەڵام وەك كاڵایەكی بێبەهای سێكسیی جوێنەكانیان ئاراستە دەكرێت.

لە كوردستان هۆكارەكان زۆرن، هەندێك لە هێزە سیاسییە ئۆپۆزسیۆنەكان و هەندێك مەلا و بانگخواز بوونە هۆی زۆری و بەربڵاوی و شەرمشكاندنی خەڵك لە هەموو قسەیەكی نەشیاو و شكاندنی سنوور و بەها كۆمەڵایەتییەكان و بە كەسییكردنی ناكۆكییەكان و بۆچوونەكان. بڵاوبوونەوەی تیك تۆك و ڤیدیۆی بوز و هەندێك كەسی دەمپیس و بەدڕەوشت و زۆریی فۆڵۆوەر و پەیداكردنی پارە لەو رێگەیەوە، هۆكارێكی ترە. بێتوانایی دایك و باوك لە پەروەردەكرنی منداڵیان و نەبوونی زانیاری لە بارەی تەكنەلۆژیای سەردەم لەلایەن ئەو دایبابانە، منداڵ هەست دەكات لە دایبابی بەتواناترە و گوێیان بۆ راناگرێت و ریشەی پەروەردەی خێزانیی تێك دراوە. هەروەها نەبوونی سانسۆری دایباب بەسەر منداڵەكانیان و ئازادیی زۆری منداڵ لە سەیركردنی هەر بابەتێك بیانەوێت و هاوڕێیەتیكردنی هەر كەسێك بیانەوێت. جیاوازیی چینایەتی زۆر، بەتایبەتی لەو دوو دەیەیەی رابردوو، پەیداكردنی پارە بە رێگەی زۆر ئاسان و بێ خۆماندووكردن، نەبوونی پەروەردەیەكی سەردەمیانە لە خوێندنگەكان، كە نەیانتوانیوە هاوشانی ئەو پێشكەوتنە تەكنەلۆژییە بڕۆن، بێبەهاكردنی خوێندن و بڕوانامە و بەدەستهێنانی زۆر بە ئاسانی لەلایەن هەندێك كەس و بێبایەخكردنی لەلایەن دەسەڵاتەوە. بەرزبوونەوەی ئەو كەسانەی خاوەنی هێزی چەكدارین، بێبەهاكردنی سیاسەت و سیاسەتمەدار و دید و فكر و وڵات و خاك... ئەمانە و بەدەیان هۆكاری تر، گۆڕانكاری گرنگی لە كۆمەڵگەی كوردیدا هێناوەتە ئاراوە و زۆرێك لە گەنجی كورد سەری لێ شێواوە.

جوێن و بوختان، لە قورئان و لە فەرموودەدا قەدەغە كراون. كۆمەڵگەی كوردی، بەتایبەتی لە باشوور، كۆمەڵگەیەكی بەناو ئیسلامییە و گوایە پەیڕەوی ئایینی ئیسلام دەكەن زۆر زیاتر لە چاو سێ بەشەكەی تری كوردستان، لەگەڵ ئەوەش، زمانی زبر لەنێو ئەو پارچەیە دیارترە. لە چەند ئایەت و فەرموودەیەكدا هاتووە كە ئیسلام دژی دەمپیسییە، وەك: لە ئایەتی 11ی سورەتی الحجرات: "ؤلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ ؤلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ ۖ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ ۚ ؤمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ" و لە ئایەتی 70 لە سورەتی الاحزاب: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ يَ‌مَنُوا اتَّقُوا اللَّـهَ ؤقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا". هەروەها لە چەند فەرموودەیەكی پێغەمبەریشدا هاتووە: "إذا قالَ الرَّجُلُ: هَلَكَ النَّاسُ فَهو أهْلَكُهُمْ"، "ليسَ المؤمنُ بالطَّعَّانِ ولا اللَّعَّانِ ولا الفاحشِ ولا البَذي‌وِ"، "ما من شي‌وٍ أثقلُ في ميزانِ المؤمنِ يومَ القيامةِ من خُلقٍ حسنٍ وإنَّ اللهَ يُبغضُ الفاحشَ البذي‌و" و "إِيَّاكُمْ والفُحْشَ والتَّفَحُّشَ ، فإنَّ اللهَ لا يحبُّ الفَاحِشَ والمتفحش"... زۆرێك لە فەرموودەی تر هەن كە رێگری لە ئیسلامخواز دەكەن دەمی پیس بێت. بەهۆی ئەوەی ئەو گەنجانە تەنیا رووكەشی ئیسلامەكە دەزانن، بەدوای مێگەلە دەمپیسەكە دەكەون و بێڕێزانە و نەزانانە گوفتاری دەمپیسی زاڵە بەسەریاندا.

تەنیا رێگەچارە، بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیارییە جا لە هەر بیروباوەڕێك بێت، رۆڵی پەروەردە لە نێو خێزان و خوێندنگەكان و مزگەوتەكان ئەركی سەرەكییە و ئامۆژگاری بێ پەروەردە، چارەسەر نییە.