كەیوان ئازاد  

خاڵێكی گرنگ، كە تا ئێستا زۆرینەی ڕەهای مێژوونووسان و پسپۆڕان و توێژەرانی مێژوو بەلایدا نەچوون، ڕۆڵ و سەنگ و پێگەی كورد بووە لە ململانێی نێوان هەردوو كوڕەكەی (هارون ئەلڕەشید)دا، كە (ئەمین و مەئموون) بوون. كێشەیەك لە ساڵی (175ك/ 791ز) بە دانانی (محەمەد ئەمین) بەسەر برا گەورەكەیدا (عەبدوڵا مەئموون) سەری هەڵدا و لە ساڵی (195ك/ 811ز) بە دانانی (مووسا كوڕی ئەمین) لە جێگای (عەبدوڵا مەئموون) تەقییەوە و لە ساڵی (198ك/ 813ز) بە كوژرانی (محەمەد ئەمین) كۆتایی هات.

لەو ماوەیەش كە خۆی لە (23) ساڵ ئەدات، دەوڵەتی خەلافەتی عەباسی بە گشتی و ناوچە كوردییەكان بەتایبەت لەنێو ئاگردا دەكوڵان، چونكە خودی ململانێكە نەك هەر پەیوەندیی بە بنەماڵەی عەباسی و دەوڵەتەكەیانەوە هەبوو، بەڵكوو پەیوەندیی بە كورد و ناوچە كوردییەكانیشەوە هەبوو. تەنانەت هەڵە نییە ئەگەر بڵێین، ئەمە دووەمین هەوڵی كورد بوو بۆ دیاریكردنی ئایندەی خۆی، دوای هەوڵەكەی (ئەبوموسلیمی خۆراسانی).

ڕاستە ململانێیەكە لەسەر ئاستی بنەماڵەی عەباسی و لەنێو پێكهاتەی عەرەبدا بوو، بەڵام ئەوەی كێشەكەی یەكلایی دەكردەوە، تەنیا بنەماڵەی عەباسی و عەرەبە موسڵمانەكان نەبوون، بەڵكوو چەندین پێكهاتەی دیكەی وەك (فارس و كورد) و تەنانەت پێكهاتە ئایینەكانی دیكە بوون، بە موسڵمانەكانیشەوە. هۆیەكەش ئەوە بوو كە سەرهەڵدانی ئەو كێشەیە خۆی لە خۆیدا، تەنیا لەنێو بنەماڵەكەدا نەبوو، بەڵكوو پەیوەندیی بە ناكۆكیی نێوان عەرەبە موسڵمانەكان و پێكهاتە ناعەرەبە موسڵمانەكانی وەك فارس و كورد و پێكهاتەكانی دیكەیشەوە هەبوو.

هۆیەكەش دیار بوو، چونكە دەسەڵاتی بنەماڵەی بەرمەكی بەسەر بنەماڵەی عەباسی و دەوڵەتی خەلافەتەوە، عەرەبە موسڵمانەكانی تەواو نیگەران كردبوو، بەڵام نەیاندەتوانی لە بەرامبەر خەلیفەی موسڵمانان، كە (هاروون ئەلڕەشید) بوو، قسەیەك بكەن و دەنگ هەڵبڕن، بۆیە بەناچاری ڕوویان لە (زوبەیدە)ی خێزانی نا، تا بە دانانی جێنشینێك لە بەرمەكییەكان بدەن.

ئەوەش دوای ئەوەی (ئەمین) لەلایەن دایەن و خێزانێكی عەرەبی پەروەردە كرابوو، لە كاتێكدا بنەماڵەی بەرمەكی (مەئموون)یان پەروەردە كرد، بۆیە كاتێك (ئەمین) بەسەر (مەئموون)ی برایدا سەر كەوت و بۆ پایەی جێنشینی دیاری كرا، سەركەوتنی بنەماڵەی عەباسی و عەرەبە موسڵمانەكان بوو بەسەر بنەماڵەی بەرمەكی و پێكهاتە ناعەرەبە موسڵمانەكان و ناموسڵمانەكانی دەوڵەتەكە.

لەنێو ئەوانیشدا، پێگەی كورد بەرچاو بوو، چونكە خودی ئەو بنەماڵەیە بە بۆچوونی بەشێك لە سەرچاوەكان، كورد بوون. ئەمەو جگە لەوەی پشتیوانانی ئەو بنەماڵەیە و بەهێزبوونیان لەنێو كۆشك و بنەماڵە و دەوڵەتی عەباسی، ناوچە كوردییەكان بوون. ڕاستە تا ئێستاش لەنێو سەرچاوە مێژووییەكاندا، جگە لەو بنەماڵەیە، ناوی یەك سەركردەی كورد بەرچاو ناكەوێت، كە لەو سەردەمەدا و لەنێو ئەو ململانێیانەدا ڕۆڵی سەرەكیی بووبێت، بەڵام گومانی تێدا نییە، كە یەكلاییكردنەوەی پۆستی خەلافەت دوای (ئەمین)، بە هێزی گەورەكانی بنەماڵەی بەرمەكی و دوای پشتیوانی چەندین سەرۆك خێڵ و سەرۆك هۆزی كورد بە ئەنجام گەیشتووە، وەك ئاماژەدان بە بەشداریی هۆزی (جیلیوەی) كوردی، كاتێك پشتیوانییان لە خەلیفە (ئەمین) كرد لە دژی (مەئموون)ی برای.

لە بەرامبەردا (مەئموون) بە پشتیوانیی هۆزەكانی (هەزبانی، گۆران، گاوان)ی توانیی دەست بەسەر (قەڵای سیسر)دا بگرێت و چەكداری ئەو هۆزانەی تێدا جێگیر بكات، تا بەرامبەر سوپاكەی (ئەمین) بوەستن. هەر بەو هۆزانەش رێگری لە شاڵاوەكانی سوپاكەی (ئەمین) كرد، بۆ سەر ناوچەكانی سنووری دەسەڵاتی. تەنانەت بەو هۆزانە و چەندین هۆزی دیكەی كوردی، توانیی لەنێوان ساڵانی (195-198ك/ 811-813ز) ململانێیەكانی بەسەر (ئەمین)ی برایدا درێژە پێ بدات.

ئەمەو جگە لەوەی بە ناوچە كوردییەكان، كە كەوتبوونە نێوان دەسەڵاتی خەلیفە لە شاری (بەغدا) و دەسەڵاتی (مەئموون) لە شاری (ڕەی) خۆراسان، گەیشتە دەسەڵات. ئەوەش كاتێك لە هەرێمی خۆراسان و بەهۆی (تاهیری كوڕی حوسێن)ی یەكێك لە فەرماندەكانی لە ناوچەی هەمەدانی زۆرینە كوردەوە ڕووبەڕووی سوپاكەی خەلیفە (ئەمین) بووەوە، كە لەلایەن (عیسای كوڕی ماهان) سەركردایەتیی دەكرا، تەنانەت نەیھێشت سوپاكەی خەلیفە بگاتە سنووری هەرێمی خۆراسان.

نەك هەر ئەوە، بەڵكوو هەردوو فەرماندەكەی خەلیفە (مەئموون) بە ناوەكانی (تاهیری كوڕی حوسێن و فەزڵی كوڕی سەهل) لە هەرێمی چیای كوردانەوە گەیشتنە (بەغدا)ی پایتەختی خەلافەتی عەباسی و كۆتاییان بە دەسەڵات و ژیانی خەلیفە (ئەمین) و لایەنگرانیان هێنا. هەر بۆیە بێ ناوهێنانی كورد و مەڵبەند و ناوچەكانیان، هەڵەیە باس لە سەركەوتنی (مەئموون) بەسەر (ئەمین)ی برایدا بكرێت.

لە سادەترین نموونەشدا، ئەگەر ناوچە كوردییەكانی هەرێمی چیا نەبوونایە، چۆن سوپایەكی دەیان هەزار كەسیی (مەئموون)، دەیانتوانی لە هەرێمی خۆراسانەوە بگەنە شاری (بەغدا) و كۆتایی بە دەسەڵاتی خەلافەتی (مەهدی) بهێنن؟ بەتایبەت سوپایەك لەو كاتەدا لە سوارە و پیادە پێكهاتبوو و ڕێگای نێوان هەرێمی خۆراسان بۆ شاری (بەغدا)یش چەندین هەفتە لەیەكەوە دوور بوون.

دیارە ئەگەر سوپایەك تەنیا لە ڕووی خواردنەوە پێویستیان بە (سێ) ژەم خواردن بووبێت لە ڕوژێكدا، ئەوا تەنیا بۆ (چوار) هەفتە پێویستیان بە (120) ژەم خواردن هەبوو. هەموو ئەوانەش پێمان دەڵێن: ئەستەم بوو بێ كورد و ناوچەكانی، ئەو ململانێیە بە قازانجی (مەئموون) بگەڕێت. هەروەك (ئەمین)ی براشی بۆ ماوەیەك سوودی لە توانا و هێزی مرۆیی ئەو كوردانە و ناوچەكانیان بینی.

ماوەتەوە بڵێین: (عەبدوڵا مەئموون) كوڕە گەورەی (هارون ئەلڕەشید) لە ساڵی (170ك/ 787ز) لە شاری (بەغدا) لەدایك بووە. لە ساڵی (186ك/ 802ز) كرایە جێنشینی دووەمی باوكی بۆ پۆستی خەلافەت. لە ساڵی (198ك/ 813ز)و لە تەمەنی (18) ساڵیدا لە شاری (ڕەی)، دوای كوژرانی براكەی (ئەمین)، بەیعەتی پێ كرا و بووە (حەوتەمین) خەلیفەی عەباسی. ساڵی (204ك/ 819ز) بارەگای خەلافەتی لە شاری (ڕەی) هەرێمی خۆراسانەوە بۆ شاری (بەغدا) گواستەوە و تا ساڵی (218ك/ 833ز) وەك حەوتەمین خەلیفەی عەباسی، فەرمانڕەوایەتیی كرد.