مەریوان وریا قانع
بەشی یەكەم
یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی بڕێكی زۆری نوسینی كوردیی بریتییە لە گشتگیریی قەبە و تەڵاقدانی هەر هەستێكی مێژوویی لە پەیوەندیدا بەو دیاردەو ژینگانەوە كە دروستدەبن و دێنەپێشەوە. واتە گرێنەدانی دیاردەكان بە سیاقە مێژووییەكان و بە ئەگەر و رێگرەكانی ناو ئەو سیاقانەوە. لەمەش خراپتر پەخشكردنی داوەریكردن و حوكمدانی گەورە و قورس بە زمانێكی زۆرجار ئینشایی و نیمچەشیعریی و شیعریی. هەموو ئەمانەش بەناوی فیكرو بیركردنەوەی زانستیی و رادیكالەوە.
لەهیچ شوێنێكدا ئەم شێوازە لە نوسین بەو روونییە دەرناكەوێت وەك لە باسكردنی كەسایەتییە مێژووییەكاندا، ئەوەی دەیبینین نییشاندانی ئەو كەسایاتییانەیە وەك خاوەنی جەوهەر و ئاكارێكی نەگۆڕ، كە گۆڕانە مێژووییەكان هیچ كاریگەرییەك لەسەریان بەجێناهێڵێت. ئەم جەوهەرە لە قووڵایی ئەو كەسانەدا ئامادەیە و بەدوای هەلی گونجاودا دەگەڕێت بۆ دەركەوتن و خۆنمایشكردن. لە ساتەوەختی جیاوازیشدا هەرجارەو بەشێكی ئەو جەوهەرە دەردەكەوێت و خۆی بەرجەستەدەكات. لەم روانیەنەدا مەسەلەكە تەنها مەسەلەی تێپەڕینی كاتە بۆ ئەوەی ئەو جەوهەرە نەگۆڕە بەتەواوی ئاشكراببێت. نوسەری زاناو بلیمەتیش ئەو نوسەرەیە كە هەرزوو ئەو جەوهەرە دەبینێت و ئاشكرای دەكات.
ئەم جۆرە روانینە هەرچییەك بێت ناچێتە قاڵبی فیكرێكەوە لانی هەرەكەمی مەنهەجیبوون و زانستیبوونیان تێدابێت. بە هەرحاڵ ئەمە بابەتی سەرەكیی ئەم نوسینە نییە، بەڵكو پێشەكییەكی كورت و پێویستە بۆئەوەی بتوانین كۆمەڵێك سەرنج لەسەر كەسایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان و سیاسەت و ستراتیژە جیاوازەكانی دەرببرین، وەك كەسایەتییەك لە ئێستادا هەم كۆمەڵگای توركیی و هەم ناوچەكە و هەم جیهان، گیریان بەدەستییەوە خواردوە و خوازیاری رزگاربوونن لێی.
خاڵی سەرەكی لەم نوسینە جیاكردنەوەی زیاد لە ئەردۆگانێكە لە یەكتریی و نیشتەجێكردنی هەر یەكێكیانە لەناو سیاقی مێژوویی خۆیدا. ئەردۆگان سەرەتا سەرۆكی شارەوانی ئەستەنبول بوو، دواتر سەرۆك وەزیرانی توركیاو دوای ئەوەش سەرۆكی وڵاتەكە. ئەم پیاوە لە هەریەكێك لەو قۆناغانەدا هەم كەسایەتیەكی جیاوازی هەبووە و هەم هەڵگری دیدگاو بەرنامە و پرۆژەی سیاسیی جیاواز، بووە. كۆكرنەوەی هەموویان لەژێر ناوی فاشیستبوون، یان ئیخوانچی، یان دژەكورد، یاخود دەسەڵاتگەر، راكردنە لە خوێندنەوەیەكی وردی كەسایەتی و سیاسەتەكانی ئەم پیاوە و نیشتەجێكردنیەتی لەناو دروشمێكدا كە زۆرجار هەڵەیەك كە تەمەڵیەكی فیكریی و مەنهەجی و تیوریی ئاڕاستەی دەكات.
ژیانی سیاسیی ئەردۆگان لە ساڵانی هەشتادا بە ئەندامبوون لە ریفاه پارتی سەر بە نەجمەدین ئەربەكان دا، دەستپێدەكات، واتە ئەردۆگان لەسەرەتاوە مەیلی سیاسیی بەلای ئیسلامی سیاسیدا بووە و باوەڕی بەوەبوو كە ئیسلامی سیاسیی دەتوانێت كێشەكانی توركیا چارەسەربكات. بەڵام ئەردۆگان وەك سەرۆكی شارەوانی ئەستەنبوڵ (١٩٩٤-١٩٩٧) زیاتروەككەسێكیتەكنۆكراتدەردەكەوێت،تانوێنەریئیسلامیسیاسیی،تەكنۆكراتێككەئەركیسەرەكییبریتییەلە بەگژاچوونەوەی گەندەڵیی و بەدەزگاییكردنی كارەكانی شارەوانی ئەستەنبوڵ. شەفافیەت لە ئییشكردندا دروشمی سەرەكیی و ئاڕاستەكەری كارەكانی ئەو قۆناغەیەتی. كاركردنی لەناو سیستمی سیكولاری توركیادا فێری ئەوەیكردبوو كە ئیسلامی سیاسیی شانس و ئەگەری سەروەربوون و حوكمڕانیكردنی لەبەردەمدا نییە. دامەزراندنی ئاكەپە خۆیشی، كە چەند اڵێك دواتر ڕووئەدات، پرۆژەی ئیسلامی سیاسیی و دروستكردنی دەوڵەتی دینیی نەبوو.
ئەردۆگان وەك سەرۆك وەزیرانی توركیا (٢٠٠٣-٢٠١٥) كەسایەتییەكی ترە و دید و روانینەكانی گۆڕانی هەمەجۆریان بەسەردا دێت. لەوانە بۆ نموونە لەباتی وێناكردنی خۆرئاوا وەك شەیتان، هەموو هەوڵی خۆی تەرخاندەكات بۆ نزیكبوونەوە لە خۆرئاوا بەگشتیی و بوون بە ئەندام لەناو یەكێتی ئەوروپادا. لەم قۆناغەدا خۆی وەك پردێك نمایشدەكات لەنێوان خۆرئاواو جیهانی ئیسلامیداو كۆمەڵێك چاكسازیی گرنگ لەناو دەوڵەتی توركیاشدا ئەنجامئەدات. لەوانە بۆ نموونە، دەسەڵاتی سوپاو دەستێوەردانی لە سیاسەتەوە سنورداردەكات، بە فەرمی باس لە مەسەلەی كورد دەكات و هەنگاوی سەرەتایی بۆ چارەسەركردنی دەنێت (ئەم خالە لە بەشی دووهەمی ئەم نوسینەدا بە وردیی باسدەكەم). گەشەیەكی بەرچاو بە ئابوریی توركیا دەدات و بڕو رادەی گەندەڵیی لە وڵاتەكەدا كەمدەكاتەوە.
لەم قۆناغەدا گوتاری ئەردۆگان لە پەیوەندییدا بە دینەوە ئەو گوتارەیە كە لە ئەدەبیاتی ئەكادیمیدا بە «پۆست ئیسلامیزم» ناودەبرێت. پۆست ئیسلامیزم وەك جۆرێك لە بیركردنەوەو هەوڵدان بۆ گرێدانی دیموكراسییەت و مافەكانی مرۆڤ و دەسەڵاتی یاسا، بە ئیسلامەوە. وازهێنان لە پرۆژەی دروستكردنی دەوڵەتی دینیی و هەوڵدان بۆ دروستكردنی دەوڵەتی ماف. هاوكات وێناكردنی دین وەك كۆڵەكەیەك لە كۆڵەكەكانی ئەو پرۆژە دیموكراسییە. پۆست ئیسلامیزم ئەو جۆرەیە لە كۆنزەرڤاتیزمی دینیی كە میكانیزم و كۆڵەكە سەرەكییەكانی دیموكراسیتی قبووڵە. بوون بە بەشێك لە ئەوروپای یەكگرتوو، ژێرخانی ئەم گوتارە تازەیەی ئەردۆگانە، و بۆ ئەم مەبەستەش توركیا كۆمەڵێك ریفۆرمی گرنگ ئەنجامئەدات. بەڵام دوای نائومێدبوونی تەواوەتی لەوەی توركیا ببێت بە ئەندام لە ئەوروپای یەكگرتووداو دوای هاتنەكایەی رووداوەكانی بەهاری عەرەبیی، گۆڕانێكی تازە و گەورە بەسەر دیدگاو روانینەكانی ئەردۆگاندا دێت. بەڵام هێشتا بەرگریی لە دەوڵەتی سیكولار دەكات و پێیوایە دامەزراندنی دەوڵەتی دینیی شوێنی لە سەدەی بیست و یەكدا نابێتەوە. ئەردۆگان ئەم گوتارەی بەئاشكرا لەو سەردانەدا باسكرد كە دوای سەركەوتنی بەهاری عەرەبیی لە مسیرو هاتنە سەر حوكمی ئیخوانەكان، ئەنجامیدا.
لەدوای بەهاری عەرەبییەوە ئەردۆگان هەوڵئەدات ببێتە نوێنەرو سەركردەی وڵاتە موسڵمانە سونییەكان. بەهاری عەرەبیی، كە لە ساڵانی سەرەتایدا بەهاری ئیخوانی موسلیمین بوو، دواتریش هاتنەكایەی جەنگی ناوخۆی سوریاو ئامادەگیی بەهێزی هێزەكانی ئیسلامی سیاسیی و هێزە جیهادیستەكان لەناویدا، وادەكات ئەردۆگان خەیاڵی ئەوەی تیادا دروستببێت ئەنقەرە بكاتە پایتەختی ئیسلامی سونیی لە جیهاندا. لەم قۆناغەدا ئەردۆگان دیدێك بۆ شوناسی توركیا گەشەپێئەدات كە جێگای زیاد لە گروپ و شوناسێكی ئەتنی تێدادەبێتەوە، لەوانەش كورد، بەڵام جێگای دینەكانی تری تێدا نابێتەوە. لەدوای بەهاری عەرەبییەوە ئیسلام دەبێتە بنەمای سەرەكیی ئەو شوناسەی ئەردۆگان بۆ توركیا پێشنیاریدەكات. ئەمە وادەكات لەدوای ٢٠١١ گوتاری سەرەكیی ئەردۆگان دەبێت بە گوتاری «عوسمانیزمی نوێ» كە تیایدا توركیا خەون بەوەوە دەبینێت ببێت بە سەرۆكی هەموو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و كۆی وڵاتە ئیسلامییە سونییەكان، ببێت بە سێنتەری سیاسیی و كولتوریی هەموو جیهانی موسڵمانان.
هەرچی ئەردۆگانە وەك سەرۆكی توركیا و گۆڕینی سیستمە سیاسییەكەی توركیا لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتیی (٢٠١٧-... )، كۆتایی بە بەشی هەرەزۆری ئەو رەهەندە پۆزەتیڤانە دەهێنێت كە ئەزموونی ئاكەپە لە دە ساڵی یەكەمیدا هەڵیگرتبوو. لە قۆناغی سەرۆكایەتیدا ئەردۆگان دەبێتە سەرۆكێكی ستەمگەر و تاكدەسەلات، دەسەڵات لە ولاتەكەدا بە شێوەیەكی ترسناك بە مەركەزیی دەكات و كۆڵەكە سەرەكییەكانیشی بە كەسایەتیی خۆیەوە و كەسە نزیكەكانی خۆیەوە، گرێئەدات. لەم قۆناغەدا بە شێوەیەكی سیستماتیك لە سەرجەمی نەیار و رەخنەگرەكانی خۆی ئەدات، كۆدێتای ساختە رێكدەخات، سەرۆك شارەوانییە هەڵبژێراوەكان لادەبات و زینداندەكات، میدیای وڵاتەكە كۆنترڵ و ئاراستە دەكات، سیستمی داوەریی دەسكاریدەكات، پەلاماری وڵاتەكانی دەوروبەری ئەدات، هتد... بەكورتییەكەی دوای زیاد لە بیست ساڵ حوكمڕانیكردن ئەم پیاوە دەگۆڕێت بۆ یەكێك لە سەركردە ستەمگەر و دەسەڵاتگەرە هەرە ترسناكەكانی ناوچەكە. تا دێت زیاتر و زیاتر گەشە بە گوتارە دینییەكەشی دەدات و خۆی وەك سەركردەی هەموو جیهانی ئیسلامی پێشنیاردەكات. بەناوی دروستكردنی سیستمێكی سیاسیی چالاك و كاریگەرەوە شوێنێك بۆ جیاوازیی سیاسیی، چ لەناو توركیا خۆیدا و چ لەناو پارتەكەی خۆیشیدا ناهێلێتەوە. كەسە نزیەكەكانی یەكە بە یەكە لێی دوردەكەونەوە، یان ئەو خۆی قاویان ئەدات و وایان لێدەكات دووربكەونەوە و وازبهێنن. لەم قۆناغەدا زیاتر و زیاتر خۆرئاوا وەك شەیتان وێنادەكات و بەگژ هەموو دەنگێكدا دەچێتەوە نەچێتە ژێر ئەمر و نەهیی و خواست و خەونەكانی ئەوەوە. لە «سیاسەتی سفر كێشەوە» لەگەڵ دەوربەرەكەیەدا دەگوازێتەوە بۆ دروستكردنی كێشە لەگەڵ هەمواندا و دەستخستنە ناو دۆخی ناوەكیی زیاد لە وڵاێكەوە. لەوانەش سوریا، لیبیا، سۆماڵ، سودان، ئازەربایجان، و زیاد لە بەشێكی كوردستانیش، هتد... لەناو توركیا خۆیدا خۆی وەك بەرجەستەكەری «ئیرادەی گشتیی» خەڵكی توركیا وێنادەكات و پێی وایە بردنەوەی ئەو ژمارە زۆرە لە هەڵبژاردن لە توركیادا، لە نێوان ساڵی ٢٠٠٢ەوە تاساڵی ٢٠١٩، ئەوی كردوە بە نوێنەر و بەرجەستەكەری ئەو ئیرادە گشتییە.
ئەردۆگانی ئێستا، ئەردۆگانی ناو ئەو نەخۆشییە سیاسییە كوشندەیەیە كە خۆی بە نوێنەری نەك تەنها ئیرادەی گشتیی كۆمەڵگاكەی خۆی دەزانێت، بەڵكو خۆی بە نوێنەری ئیرادەی گشتی سەرجەمی جیهانی ئیسلامییش.
ئەوەی ئەم هەڵبژاردنەی توركیا دەكاتە هەڵبژاردنێكی هێجگار گرنگ و چارەنووسساز، دەیكات بە یەكێك لە گرنگترین هەڵبژاردنەكانی ئەم ساتەوەختەی جیهان، بوونی ئەگەری لابردن و رزگاربوونە لەم پیاوە ترسانەكەی ناوی ئەردۆگانە.
س: درەو