ئامادەكردنی: هیوا موسا
كتێبە پیرۆزەكانی ئێزیدییەكان
ئێزدیەكان دوو كتێبیان هەیە یەكێك بە ناوی (جلوە) یە و ئەوی تریان (مەسحەفی ڕەش)، كە هەردوو كتێبەكەیان بە زمانی كوردی نووسراون و لە ساڵی (1895ی زایینی) بەملاوە سێزدە جار بە دەق تەرجەمەیان كردوەو بە زمانە جۆراوجۆرەكان چاپ و بڵاو كراونەتەوە.
كتێبی جلوە:
دیباجە:
ئەوی لەپێش هەموی خەلق بوە، مەلك تاوسە، ئەوە كەعەب تاوسێ بۆئەم عالەما نارد تاكو قەومی خاسی خۆی جوی بكاتەوەو تێیان بگەیەنێ و لە وەهم و سەرگ ونەدانی ڕزگاریان بكا بۆ پێك هێنانی لەئەم ئیشە لەپێشدا بەقسەی روبەرو لەپاشدا بەواستەی ئەم كتێبە كەناوی جلوەیەو خوێندنی دروست نی یە بۆ كەسێ كەلەم میلەتە بەدەرە.
ئێزدییەكان و خواپەرستی
شك و گومانی تێدانی یە كە ئێزییدیەكان دێو پەرست نین و خودا پەرستن وخودای تاك و تەنیا دەپەرستن. بۆ نمونە لەیەكێ لەقەولەكاندا لەبارەی یەزدانەوە دەڵێ:" بەناوی یەزدانی میهرەبانی دلۆڤان ئەی خودا تۆگەورەو مەزن و پاشای زەوی و ئاسمانی ، تۆ ئاواتی هەمو كەسێكی،بەڵام هەندی لەنوسەران وەكو : ئەلحەسەنی دەمەلۆجی و عەزراوی بەبێ ئەوەی لەقەولەكاندا وردببنەوە و لەسەر بكۆڵنەوە ئەوانیان بەدێو پەرست داناوە ، ئەم قسەیەش لەراستیەوە زۆر دورە، چونكە وشەی ئێزدی لەیەزتەی ئاڤێستاوە هاتوە بەواتای خودا دێت ئەگەرچی هەندێ سەرچاوە هەیە ئاماژە بەوەش دەكات كە زەردەشتیەكان لە سەردەمی پاشا گشتاسبدا هێرشیان كردۆتە سەر ئێزدیەكان بەو مانایەی كە ئەمان دێو پەرستن چوون زەردەشتیەكان دژ بەدێو پەرستی پەیدا بوبون .
بەڵام هەندێك لەلێكۆڵەرەوان لایان وایە كە بنەڕەتی ڕێ و رەچەی ئێزدی دەچێتە سەر ئاینی زەردەشتی و مانەوی ، ئەمەش لەقەولەكانیاندا دەردەكەوێ كە خودا پەرست بون، بەڵام بەهۆی ئەوەی كە هەمیشە كەوتونەتە بەرشاڵاو داگیركاری و كوشتن ، ئیتر قەڵەم بەدەستی خۆیان نەبوە تاك و بتوانن مێژوی راستی خۆیان بنوسنەوە هەر بۆیە نەیارەكان كاتی مێژویان نوسیوەتەوە بەخواستی خۆیان نوسیویانەتەوە نەك وەك خودی ئێزدییەكان خۆیان . لەم قەوڵەدا راستی خودا پەرستی ئێزیدییەكان دەردەكەوێ .
سوڵتان ئیزی ب خۆ پادشایە
هەزارو ئێك ناڤ لەخۆ دانایە
ناڤی مەزن هەر خودایە
سەرچاوەكانی ئاینی ئێزدی
ئاینی ئێزدی وەك وتمان ئاینێكی یەكتاپەرستی یە، ئەگەر چی ئاینەكە زۆر نهێنی یەو هەموو رێ و رەوشتێكی لەسنگی رێبەرانی ئاینەكەدا شاردراوەتەوە ، بەڵام ئەو نوسراوانەی كەلە ئێزیدیەكانەوە كەبەیادگار ماونەتەوە ئەوەمان پی دەڵێن كەئەم ئاینە یەكتاپەرستەو زۆر رێزی پیرو شێخ دەگرن ، شێخ هادی یان ئادی بەرێبەرو نوێكەرەوی ئاینەكەیان دادەنێن. ئەو بەپیاوێكی خواناس و پاریزگار دێننە ئەژمار.
بەپێ ئەو نوسراوەی كەلە ئێزدییەكانەوە ماوەتەوە وادەردەكەوێ كە ئاینی ئێزدی پاشماوەی ئاینی مانی و زەردەشتی یە .
ئێزدیەكان باوەریان بەحەوت فریشتە هەیە
ئێزدیەكان باوەریان بەحەوت فریشتە هەیە كە لەئاینی زەردەشتیدا بەحەوت ئەمشاسپەندان ناسراون ، لەگەڵ ئەوەشدا ئێزدیەكان باوەڕیان وایە ئەستێرەی گەلاوێژ ئەستێرەی بارانەو ئەو بارانیان بۆ دەبارێنێ ،لەئاینی زەردەشتیشدا بە ئەستێرەی گەلاوێژ دەوترێت تیشتریا كە فریشتەی بارانە ، هەروەها ئێزدیەكان باوەریان بەشەڕو پەیكاری تاریكی و روناكی هەیە ئەمەش لەزەردەشتیەكانەوە وەریان گرتوە .
جەژنی سەرەتای ساڵ
جەژنی سەرەتای ساڵی ئێزدیەكان یەكەمی مانگی نیسان بەرامبەربە(4)ی نیسانی ڕۆژئاواییە، ڕۆژی چوارشەممە جەژن دەگێرن،ئەگەر بە هەڵكەوت ڕۆژی یەكەمی نیسان پێنج شەممە بێ،جەژنەكەیان دەخەنە چوارشەممەی حەوتەی مانگ كە دەبێتە بیستەمی نیسانی ڕۆژئاوایی و و كۆتایی مانگی بانەمەڕ.
ڕۆژوو
ئەوان لایان وایە كە ڕۆژو سێ ڕۆژە و موسڵمانان بە هەڵە تێی گەشتوون و(سێ)بە(سی)حاڵی بوون. ڕۆژانی سێ شەممەی پێش ڕۆژی هەینی كانوونی یەكەمی ڕۆژئاوایی كە كورتترین و ساردترین ڕۆژی ساڵە بە ڕۆژوو دەبن و ڕۆژی هەینی بە جەژنی گشتی دەزانن و بە جەژنی ڕۆژووی ئێزدی ناودێری دەكەن،ئەهلی حەقەكانیش سێ ڕۆژ ڕۆژوو دەگرن لەم روەوە ئەوانیش نزیكن لە بیروباوەری ئیزدییەكانەوە دەرهەق بەرۆژو.
ئەو گوشارانەی كەوتوونەتە سەر ئێزدیەكان:
1.خنكاندنی شێخ حەسەن لە موسڵ،ساڵی 664ی كۆچی.
2.سەربڕینی سەد كەس و لە سێدارەدانی میرەكەیان و لە قەبر دەرهێنانی شێخ ئادی و سووتانی ئێسقانەكانی لە لایان حاكمی مووسڵ،ساڵی 652ی كۆچی،لەو سەردەمەدا بە (عەدەوییە)بە ناوبانگ بوون.
3.كوشتن و تاڵانی ئێزدیەكان لە ساڵی 817ی كۆچی، بە بەهاندانی جەلالەدین محەمەد كوڕی عێزەدین یووسف حەلوانی كە سەر بە شافیعیە و لە عولەمای ئێران بوو،بەدەستی حاكمی جەزیری ئیبنی عومەر و كوردەكانی دیكە.
4.ساڵی 1127ی كۆچی بەهاندانی مەلا حەیدەری كورد و مەلەك موزەفەر ناوێك، هێرش كرایە سەر ئێزییدیەكان و ژن و منداڵیان بە دیل گیران و تاڵان بڕۆ كران و هێرشكەران ژنەكانیان فرۆشت و قەرەواش و كچەكانیان بۆ خۆیان گل دایەوە.
5. لە ساڵی 1247ی كۆچی بەرامبەر بە 1841ی زایینی محەممەد پاشای میرەكۆرەی ڕەوادز هێرشی كردە سەر قەلەمڕەوی ئێزیدییەكان زۆرێكیان لێ كوشتن.
6.لە ساڵی 1308ی كۆچی،توركانی عوسمانی بۆ سەربازگیری لە ئێزیدییەكان،بە"عومەر وەهبی" فەرمانیان دا،دەست بەكاربێ و سەری ئیتاعەت و كڕنۆشیان بە زۆر پێ دانەوێنێ.ئەو هەندێ لە یەزیدییەكانی شێخانی بە زۆرەملی كردە موسوڵمان و فەرمانی بە كوڕەكەی خۆی"قاسم پاشادا كە هێرش بكاتە سەر ئێزدیەكان و ڕا و ڕووت و كوشتاریان بكات.ئەویش پەیكەرە پیرۆزەكانیانی برد و گومەزی قەبری پێشەواكانیانی ڕووخاند و فەرمانی دا،لە نێو مەرقەدی شێخ ئادی كردەوە گەلێكی ناشرین بكەن كە شیاوی گێڕانەوە نییە.
7.لە ساڵی 1945ی زایینی بە هۆی سەرپێچی یەزیدییەكان لە سەربازگیری،حكوومەت پادشایی عێراق،ئەوانی تاوانبار كرد لەگەڵ(فەلەكان)دەستیان تێكەڵ كردووە و پێوەندیان لەگەڵ فەڕەنسەییەكانی دانیشتووی سووریا گرتووە،بۆیە بە توندی سەركوتیانی كرد،سەد كەس كوژران و ژمارەیەك زیندانی كران و هەندێك دوور خرانەوە و بڕێك هەڵاتن و چەندان كەسیش ئیعدام كران.
8.هەروەها لەم ساڵانەی دواییدا زۆر جار لە لایەن تیرۆریستەكانەوە بەر پەلامار و تەقینەوە كەوتن و زۆر كەسیان لێ كوژرا دوا جینۆسایدو كۆمەڵكوژیان ئەم ساڵانەی دوایی بوو بەدەستی دەوڵەتی ئیسلامی كە زیاتر لە 8 هەزار ئێزدی جینۆساید كران ،بەجۆریك پیاو كورەكانیان كورو ژنەبەتەمەنەكانیان كوشت و كچەكانیشیان كرد بە كۆیلەی جەنگ وەك دەستكەوتی جەنگ مامەڵەیان لەگەڵ دەكەن بۆ كاری سێكسی.