ئەكرەم میهرداد

پەیوەندی نێوان ئاینەكانی یەزدانی

 
یارسان، عەلەوی، یەزیدی

 كوردستان و ئازرباینجان و خوزستان و میزۆپۆتامیا ناوەندی ئایینە سەرەتاییەكان و پارێزەری داب‌ونەریتە مێژووییەكانی دانیشتوانی ناوچەكانی ئاریا نشینن. عەلەویەكانی زاگرۆس، شائیسماعیلی سەفەوی و ئیزیدیەكان دەستیان كرد بە خەبات و رێبەرایەتی پاشماوەكانی ئاینی میهری كە لەگەڵ پەیڕەوانی ئەهلی حەقدا (پاشماوەی خورەم دینەكان) دراوسێ بوون و بیروڕایان گۆڕیوەتەوە كاریگەریان لەلایەنەكانی هزری و فەلسەفی و كۆمەڵایەتیدا كەوتونەتە ژێر كاریگەری یەكتر .

هەروەها بوونی سنوری جوگرافیا لەكاتی ژیانی نهێنی و ئاشكرادا بۆتە هۆی نزیكایەتی و لێك تێگەیشتن و هەندێك كاتیش دژایەتی و ناكۆكی نێوانیشیانى لێ پەیدا بوە .لەگەڵ هاتنی سەید بابا عەلی هەمەدانی (686كۆچی هەتاوی) بۆ كوردستان كە ئەهلی هەقەكان پەیمانیان لەگەڵ بەستن ئێزیدیەكان لە بەرامبەردا دەستیان كرد بە خەبات و ڕێبەرایەتی ڕێباز و بیروباوەڕەكانیان شێخ ئادی كوری موسافیری هەكاری (كۆچی دوای 557 كۆچی هەتاوی).12 ئێزیدیەكان لە كتێبی پیرۆزو ئاینەكەیاندا ڕون و ئاشكرا نیشانیان داوە كە خوای ئەمان تەنها دنیای خەلق كردوە، بەڵام پاراستن و بەڕێوە بردنی بە حەوت خواوەند یان فریشتە سپاردوە). 13

ئایینەكانی (یارسان ‌و عەلەوی)ش هەمان بڕوایان هەیە كە خودا كە خاوەندگار ‌و بەرجەستەكاری رۆحی گەردوونە دونیا ‌و ژیانی دروستكردووە، بەڵام پاراستن ‌و بەڕێوەبردنی بە حەوت خواوەند یان فریشتە سپاردووە، كە ئەوانیش بێگومان بەرجەستەكاری رۆحی خاوەندگار ‌و رۆحی گەردوونین.

ئێزیدیەكان بڕوایان بەوەیە كە بێگومان لەناوی ئایینەكەشدا بەرۆشنی دیارە كە خودا لە یەكەمین ساتەوە ئەوانی بە (ئێزیدی) ئەفراندووە. مەبەست لەوەیە كە ئەوان پێش ئەوەی ئێزیدی بن شتێكی دیكە نەبوون، یان هەروەكو خۆیان دەڵێن ئەوان بە ئێزیدیانی خەڵق بوون، بۆیە دەڵێن:

هەكە خودێ‌ كر ئێزدینە    سەرناڤی سوڵتان ئێزینە
الحمدالله ئەم ب ئۆل ‌و تەریقێد    خۆ رازینە.    14

ئەمەش هەمان داستانی یارسان ‌و عەلەوییەكانە، یارسانەكان كە خۆشیان بە ئەهلی هەق دەزانن كە ئەوان یار‌و هاوكار ‌و بنەماڵەی خودای مەزنن كە بە (هەق) یان (سان) كە مانای مەزن دەدات، ناویان بردووە. (لەوانەش یەكێ‌ لە كۆنترین ناوەكانی ئەم ئایینە (هەق) بووبێ‌ كە ئەو ناوەیە دراوە بە رۆحی گەردوونی، واتە ئەو پەرستراوە ئەزەلییەی خاوەنی گشت بوونەوەرەكانە). 15.

داستانی خەلیقەت یان هەروەكو ئێزیدیەكان ناوی دەنێن (سوڕا ئافەرینێ‌ دوونیایێ‌) لەلای هەموویان باس لە ئەوە دەكەن كە خودا ‌و خواوەندكان ‌و رابەرەئایینەكان لەناو مرواریدا بوون ‌و بەشێوەی باڵدار بوون ‌و بە ئاسماندا بۆ ماوە ‌و سەردەمێكی زۆر دەفڕین. رابەران ‌و (مەولا)كانی ئایینی یەزدانی هەموویان دۆنادۆنی خاوەندگار ‌و رۆحی گەردوونین ‌و بەرجەستەكار یان بابای خودان: هەروەكو ئێزیدیەكان دەڵێن:

سڵتان شێخادی پەدشێ‌ منە
سڵتان ئێزی پەدشێ‌ منە

یان دەڵێن: 

سوڵتان ئێزدی ب خۆ پادشایە
هەزار ئێك ناڤ لەخۆ نایە
ناڤی مەزن هەر خودایە

بیرۆكەی حەوت خواوەند یان فریشتەی ڕابەر ‌و بەرێوەبەری دونیا ‌و ئایینەكان كە لە بیروباروەڕی (ئەمشا سپەنتان)ی زەردەشتی ‌و پێش ئەویش لە بیروباوەڕی میهرپەرستی حەوت فریشتەیی وەگیراوە، لە هەموو لقەكانی ئایینی یەزدانیدا بەڕۆشنی رەنگی داوەتەوە ‌و ئەمەش لە هەموو سەرچاوە گرنگ ‌و باوەڕپێكراوەكانی لێكۆڵینەوەی ئایینی یەزدانیدا بەرۆشنی باسكراون. 16

بە پیرۆز راگرتنی رووناكی ‌و شەوقی ئاگر ‌و هاڵا‌و وتینی ئاگر كە ئێستا لەناو كورداندا ماوە ‌و سوێندی پێدەخۆن، بەشێكە لە ترادیسیۆن ‌و باوەڕی پیرۆزی هەموو ئایینەكانی یەزدانی، كە بێگومان ئەمەش وەكو زۆربەی بڕواكانی دیكە بەشێكن لە پاشماوەی ئایینی میهرپەرستی (كە هەندێك بە خۆرپەرستی ناوی دەبەن) ‌و دینی زەردەشتی كە پیرۆز راگرتنی رووناكی ‌و شەوقی ئاگرە بەتایبەتی لە كاتی نوێژ ‌و نیازەكاندا. بۆ سەلماندنی ئەمەش دوو بەڵگە بەدەستەوەن

یەكەمیان: ئەوەیە كە ناوی عەلەوییەكان لە ئەڵەوییەكان یان هاڵاوییەكان هاتووە ‌و لەلای عەلەوییە توركمانەكان بۆتە (Alevi). ئەم زاراوەیە لە ریشەوە دەگەڕێتەوە بۆ وشە كوردیەكە كە هالاڤ (Halav) ‌و بەمانای هاڵاو ‌و گوڕوتینی ئاگر دێت. 17

دووەم:  بەڵگەش ئەوەیە كە تائێستا ئێزیدیەكان یەكەمین تیشكی خۆری بەیانیان (ئەلەند) بەرهەركوێیەك بكەوێت ‌و ئەوان ئەو جێگایە ماچ دەكەن ‌و دوعایا سبەیكی دەخوێنن: 

ئامین   ئامین ، تەبارەكەل دین
الله احسن ل  الخالقین.

لە ئایینی یەزدانیدا بۆ پرسی دروستبوونی جیهان ‌و ژیان، باڵندە نەخشێكی یەكجار بنەڕەتی ‌و تەوەری هەیە لەهەموو رووداوە سەرەكیەكاندا كە لە بەر زۆریان، بێگومان لێرەدا جێگای ژماردنیان نابێتەوە. پیرۆز راگرتنی خواوەند لە شێوەی باڵندەدا، واتە (مەلەكەتاوس) لەلای ئێزیدیان ‌و (شاباز ) لەلای یارسان، یان پیرۆز راگرتنی (كەڵەشێر) لەلای ئێزیدیەكان ‌و یارسانەكان دوو نموونەی بەرچاوی دیكەن لەم بوارەدا، لەناو كورداندا تەقدیس كردنی باڵندە تەنها هەر لەلای پەیڕەوانی ئایینی یەزدانی نەماوەتەوە ‌و بەڵكو پەڕیوەتەوە بۆ ناو ئیسلامەكان ‌و بەتایبەتی لایەنگرانی تەسەوف، بۆیەش بەشێخی گەیلانی دەڵێن: باز الاشهب، یان شاباز.

خۆر بۆ چاكەكان ‌و خراپەكان هەڵدێ‌، لەبەرزایی ‌و نشێویدا، ‌هەمووان ‌و هەموو شتێك رۆشن دەكاتەوە ‌و لە سوود ‌و گەشەی خۆی بێبەشیان ناكات

بەهای بڕوا ‌و پەیامەكانی ئایینی یەزدانی

فەیلەسوف ‌و زانای ئەڵمانی هیگڵ لە كتێبی (وانەكانی فەلسەفەی مێژوو) لەبەشی (جیهانی رۆژهەلاتدا) بەم شێوەیە باسی شارستانی ئێرانی دەكات: (بۆیەكەمین جار لەگەڵ ئیمپراتۆیای ئێرانیدا دەچینە ناو مێژوو.... لەم شارستانیەدا بۆ یەكەمجار ئەو رووناكیە دەرئەكەوێت كە خۆی ‌و دەوروبەری رۆشن دەكاتەوە، چونكە رووناكی زەردەشت بەشێكە لە جیهانی هۆشیاری ‌و جیهانی رۆح وەكو پەیوەندییەكی بەهادار ‌و بەنرختر لەخۆی. لەم جیهانەدا یەكێتی ‌و یەكبوونێكی پاكژ ‌و پیرۆز دەبینین وەكو گەوهەرێك كە ڕەنگەكانی بوونی تێدا ئازادن – هەوەكو چۆن رۆشنایی كاتێك لە شتەكان دەدات هەموویان ئاشكرا دەكات. یەكێتی ناو ئەم رۆشنایە وا دەكات كە تاك ‌و بەشەكان هەبن ‌و لەبەرژەوەندی خۆیان بەهێزبن، چونكە لە رووناكیدا هەڵاواردن ‌و جیاكاری نابینرێ‌ (خۆر بۆ چاكەكان ‌و خراپەكان هەڵدێ‌، لەبەرزایی ‌و نشێویدا، ‌و هەمووان ‌و هەموو شتێك رۆشن دەكاتەوە ‌و لە سوود ‌و گەشەی خۆی بێبەشیان ناكات). 18   كەباسی ئیمپراتۆریا ‌و شارستانی ئێرانیش دەكات باسی ئێرانی ئێستا ‌و ئەفغانسان ‌و كەنداوی فارس ‌و بەتایبەتیش باسی رۆژئاوای ئێران ‌و باكوری ئێران دەكات كە دەكەونە كوردستان ‌و ئەرمەنستانەوە.19

رووناكی كاتێك چالاك دەبێت ‌و دەژی كە بكەوێتە سەر شتێك كە جیاواز بێ‌ لە رووناكی، ئەمەش هەڵوێستی دژە لەگەڵ تاریكی، ئەم ناكۆكیەش مانا ‌و مەغزای ژیان ‌و چالاكی رۆشن دەكاتەوە. ئەم روانگەیە سەرەتایەكی حەقیقیە لە مێژوو ‌و شارستانی جیهاندا، چونكە گرنگیدان بەرۆح ‌و رۆحی گەردوونی سەرەتای هەموو بیركردنەوەیەكی ناكۆتاییە بۆ گەیشتن بە خودێتی ‌و كاروانی رەهایی (كە ئایین ‌و خودایە) بەرەو رێكەوتن ‌و هاوئاهەنگی.

 

دینی زەردەشتی (هەروەكو هیگڵ باسدەكات ‌و بەردەوام دەبێت لەباسەكەی) لەناوچەی میدیا ‌و فارسدا هەبووە ‌و خودی زەردەشتیش بە خۆیان دەڵێت (ئێریان ڤاچ) واتە ئەوانەی بە ئاری ئەدوێن ‌و خودی ناو ئێرانیش لەوانەوە پەیدابووە ئەم ڕاستیەش لەلای مێژوو ناسانی یۆنانی كۆن ‌و بەتایبەتی لەلای هێرۆدۆت باسكراوە. پاشان بەردەوامدەبێت ئەم ئەنجامانە بەدەستەوە دەدات:

1-كاتێك زەردەشت خودای خۆی بە (ئاهورامەزدا) ناو دەبات ‌و ئەم زاراوەیەش دوو مانای دەبێت:

یەكەمین دەبێتە (رووناكی مەزن) ‌و دوومیان (سەروەری زانا)یە هەمووانیش دەزانین كە رووناكی ‌و زانایی ئەو شتانەن كە كۆنترۆڵ ناكرێن ‌و كاتێكیش پەیدا دەبن یان هەڵدێن هەمووان بەهرەمەند دەكەن ‌و لەخێر سوودیان بەشدارییان دەكەن. ئەو پەیامەی كە ئەم دوانە دەكەنە (سەروەر) ‌و (مەزن) وەكو رەمزێك بۆ خودا) دیارە مەبەستیان ئەوەیە ئەو شتانە بكەنە هێمای خودا ‌و خودایی بوون، كە دەتوانێت سوودی بۆ هەمووكەس بێت ‌و بەیەكسانی هەمووان لێی بەهەرەمەندبن. ئەم بۆچوونە رووناكیە یان زاناییە بۆ خودا دەچێتە ناو جیهانی هۆشیارییەوە ‌و لێرەو بەدواوە ئایین ‌و بڕوای ئایینی لە سروشتەوە دەپەرێتەوە بۆ ناو زانایی ‌و هۆشیاری، هەربۆیەش هیگڵ بەسەرەتای مێژوو، شارستانی ‌و زانانی دەیناسێنێت.

2-كاتێك مرۆڤ یان (فرۆهەر) لەناو رووناكی ‌و زاناییدا دەبێت ‌و بەپێی بڕوای دینی زەردەشتی ‌و مانی ‌و مەزدەكی ‌و ئایینەكانی یەزدانی مرۆڤ بەشێكە لە خودا ‌و بەرجەستەكاری رۆحی خودا‌و گەردوونە، دەتوانێت بەتوانا‌و كەسایەتی خۆی بگات. لەم ئایینەدا مرۆڤ دوو دەسكەوت ‌و بەهرەی دەبێت، یەكەمیان ئەوەیە كە لەگەڵ باوەڕبوون بەم ئایینە دەچێتە ناو رۆشنایی ‌و زاناییەوە ‌و دووەمیان مرۆڤ چیدی كۆیلە ‌و بەندەی سروشت ‌و دەسەڵاتەكان نیە ‌و دەچێتە ناو جیهانی خودایی بوونەوە. ئەمەش ئەو پەڕی یەكتاپەرستی ‌و یەكبوونە لەناو دیندا، مرۆڤ ‌و مرۆڤی دیندار ‌و بەرجەستەكار، یان هەروەكو ئایینی یەزدانی ناوی ناوە (دیدەدار) بەشێكە لە خودا‌و یەزدان. ئەمەش لەناوی ئێزیدی ‌و یارسان ‌و ئەهلی هەقدا بەرۆشنی دیارە كە ئەوان میللەت ‌و بنەماڵە ‌و یار هاوكاری خودان.

3-لەم دینەدا ‌و لە ئایینەكانی یەزدانیشدا، هێزی شەڕ یان (ئەهریمەن) نیە ‌و بەشێك نیە لە بنەما ‌و ناوەڕۆكی دینی، هەروەكو لەلای ئایینە سامیەكانی (ئیسلام ‌و یەهود ‌و مەسیحی)دا هەیە. بەڵكو بەشێكە لە خراپەكاریەكانی سروشت ‌و دەسەلات ‌و نەفسی مرۆڤ. ئەمەش دیسان بنەمایەكی دیكەی بەهێز ‌و پتەوی یەكتا پەرستی ‌و یەكبوونە، چونكە هەردوو لایەنی خوادایی ‌و مرۆڤی سەر بەیەك بنەما ‌و ناوەڕۆكی ئایینین كە ئەویش خودی ئەو دین ‌و خودایەیە، هەرچیش پەیوەندی بە هێزەكانی شەڕ ‌و خراپەوە هەیە لەدەرەوەی ئەم جیهانەن ‌و لەدژی ئەم جیهانەن. بۆیەش هەموو لقەكانی ئایینی یەزدانی دان بە بوونی ئەهریمەن ‌و خراپەدا نانێن وەكو بوونەوەرێكی نەمر‌و بەدەسەڵات، تەنها وەكو بەشێك لەژیانی ئاسایی دەیبینن.

4-پرسی بەهەشت ‌و دۆزەخ لەلای ئایینی یەزدانی (نەك لەزەردەشتیدا) پرسێكی دینی ‌و خودایی نیە ‌و لەم جیهانەدا مرۆڤ بەخۆشی ‌و ناخۆشیەكانی ژیان بەهەشت ‌و دۆزەخی راستەقینە لەژیان ‌و لەجیهاندا دەبینێ‌ ‌و ناكەوێتە ژیانی كۆتایی یان ئاخیرەتەوە. مرۆڤ ‌و گیانی مرۆڤ لەبەرئەوەی كە دۆنادۆن ‌و بەرجەستەبوونی خودایی دەكات، بۆیە یەكسەر دوای مردن ئەو گیانە دەچێتە جەستەی كەسی دیكەوە ‌و ئەمەش یەكێكی دیكەیە لە پەیام یان دەتوانین بڵێن ئەو نهێنی یە زانستی ‌و مرۆیی یە گەورەیە كە هەتائێستا زانست ‌و مرۆڤایەتی یان پێی نەگەیشتووە یان لێیان دڵنیا نەبووە.

5-بڕوا بوون بە پرانسیپەكانی رووناكی ‌و زانایی بۆ خودایی بوون، پەیامی مرۆڤی خودایی ‌و دۆنادۆن، بنەمای یەكێتی بوون (وحدە الوجود) ‌و پرسی دۆنادۆن ‌و بەرجەستەبوونی خودایی بۆ مرۆڤ لەلای ئایینی یەزدانی دەبن بەو ئەنجامەی كە هەموو مرۆڤ ‌و دین ‌و ئایینەكانی دیكە بەپیرۆز رابگرن ‌و هەموو شتێك وەكو بەرجەستە بوونی خودایی بنان ‌و ئەمەش دەمان گەیەنێتە بڕوا ‌و بنەمای خوێندنەوەی بەرامبەر ‌و لێبوردەیی ئایینی (التسامح الدینی) ‌وناسین ‌و سەیركردنی هەموو ئایینەكانی دیكە بەشایستە ‌و پیرۆز ‌و ئایینە یەزدانیەكانی كورد هەمیشە وتویانە ئێمە هەموو ئایینەكانی دیكە بە پیرۆز ‌و گرنگ دەزانین ‌و هیچ ناكۆكی ‌و دژایەتیمان لەگەڵ ئەوان نیە، تەنها داواكاریمان ئەوەیە كە ئەوانیش دژایەتیمان نەكەن.

سەرچاوەكان:
1-ئایینە یەزدانیەكان یان ئایینی فریشتەكان كە لە زۆربەی سەرچاوە كوردی ‌و ئێرانیەكاندا باسكراون. بۆ ئەم مەبەستە بڕوانە هەموو ئەو سەرچاوانانەی لەم لێكۆڵینەوەیەدا بەكارهاتوون.
2-أویستا (كهن ترین گنجینەی مكتوب ایران باستان)، ترجمە ‌و تدوین هاشم رضی، انشارات بهمن، چاپ ششم 1384.
3-میهردادی ئێزەدی، چەردەباسێك لەبارەی كوردان، ئەمین شوان لە ئینگلیزییەوە كردویەتی بە كوردی، دەزگای سەردەم، سلێمانی  2007، ل 312.
4-ه . س. پ . ل314.
5-رەشاد میران، رەوشی ئایینی ‌و نەتەوەیی لە كوردستان، ستۆكۆڵم 1993، دەربارەی ئایینەكانی ئێزدی، یارسان ‌و عەلەوی.
6-میهرداد ئێزەدی، ه . س. پ . ل ل 317 – 320.
7-د.محەمەد عەلی سوڵتانی، بزوتنەوە ‌و سەرهەڵدانی عەلەوییەكانی زاگرۆس، بەرگی یەكەم، دەزگای ئاراس، هەولێر چاپی یەكەم 2011، ل ل 13 – 14.
8-ئاهورامەزدا (سپەنتە مەینەڤە ‌و سپەنتە مەینەس) ‌و ئەهریمەن (ئەنگرە مەینەڤ ‌و ئەنگرە مەینەس) لەزۆربەی سەرچاوەكاندا باسكراون ‌و بۆ زیاتر رۆشنكردنەوە تەواوی ئەو سەرچاوانەی لەم لێكۆڵینەوەیەدا سوودیان لێوەرگیراوە وباسیان لەم زاراوانە كردووە.
9-د. رەشاد میران، ه.س.پ.ل  ل 23-24.
10-میهرداد ئێزەدی، ه.س.پ. ل 326.
11-د.محەمەد عەلی سوڵتانی ، ه.س.پ، ل 127-131.
12-د.محەمەد عەلی سوڵتانی، بزوتنەوە ‌و سەرهەڵدانی عەلەوییەكانی زاگرۆس، بەرگی دووەم، دەزگای ئاراس، هەولێر 2011، ل 10.
13-د. رەشاد میران، ه.س.پ. ل 91.
14-ه.س.پ، ل96.
15-میهرداد ئێزەدی، ه.س.پ. ل 312.
16-تۆفیق وەهبی، الیزیدیە بقایا المیترائیە، المترجم شوكت ملا اسماعیل، دار سردم، السلیمانیة 2009، ل 22.
17-پرۆفیسۆر جەمال نەبەز، كوردانی سەرگەردان ‌و برا موسڵمانەكانیان، وەرگێڕانی S.K، لە بڵاوكراوەكانی كۆمەڵەی خوێنكارانی كوردستان، ساڵی 1998،  ل 101.
18-هیگل، العالم الشرقی، المجلد الثانی من محاضرات فی فلسفة التاریخ، ترجمه د. امام عبدالفتاح امام، دار التنویر، بیروت، الطبعة الثالثة 2007، ل ل 144 – 145.
19-ه.س.پ.  ل 148.

بەشی دووەم