كۆكردنەوە و نوسینی: ڕێدین عەتار
ئۆرتۆدۆكس orthodox بەواتا زمانەوانییەكەی واتە (بەرەی ڕاستڕەو یان خاوەنی باوەڕی دروست)، بەشێكە لە ئایینی مەسیحی و پەیڕەوكارانی سەر بەكڵێسەی ئۆرتۆدۆكس-كۆمەڵەی مەسیحی خۆرهەڵاتین، ئەم كۆمەڵەیە نەریتی كۆنی كڵێسا و مەسیحیانیان تاڕادەیەكی بەرچاو پاراستووە و خۆیان بەتوندی و هەندێ جاریش بەشێوەیەكی (ڕادیكاڵ) بە باوەڕەوە بەستووەتەوە و بانگەشەی بۆ دەكەن.
ئۆرتۆدۆكسیەكان بەوە ناسراون كە پەیوەندی بەهێزیان، بەهەستی نەتەوەیی و مێژویی نیشتمانی خۆیانەوە هەیە، بڕوایان بەڕێبازی سیاسی و زانستی هەیە لە ئایینەكەیاندا لە چارەسەركردنی پرس و بابەتە كۆمەڵایەتیەكان، پەیڕەوانی كۆمەڵەی ئۆرتودوكسی بێ وچان تیدەكۆشن، تا مەراسیم و ڕێوڕەسم و شیعارە ئاینییەكانیان وەك مەراسیم و شیعاری پێشینانی خۆیان بێت، و گرنگییەكی زۆر بە پیاوچاكانیان لە سەردەمی ئێستا و پیاوچاكانیان لە سەردەمە كۆنەكانیشدا ئەدەن و بە پیرۆزییەوە نوسراو وتەكانیان ئەخوێننەوە و جێ بەجێ ئەكەن، بەم شێوەیە بۆمان ڕوون دەبێتەوە كە ئۆرتودۆكسییەكان زۆر سوننەتگەران و شوێنكەوتەی پیاوچاكانی پێشینانی خۆیانن و بەمەش ئەیانەویت كارێك بكەن كە مەراسیمەكانیان پارێزراوبێت لە دەستكاری و خواستی مرۆڤی سادە و بە شێوەیەك كارەكانیان ئەنجام بدەن كە زۆرتر لەگەڵ مەسیحییە سەرەتاییەكان (ئەوەلییەكان) یەكبگرێتەوە، ئامانجیشیان لەمە ئەوەیە كە كار و كردەوەكانیان و بۆ خوداوەند بەبێ هیچ گۆڕان و زیادە خستنە سەرێ ئەنجام بدەن.
مایەی ئاماژەپێدانە كە مەبنا و بنەمای كەلامی پیاوچاكان و زانایانی كۆنی ئۆرتۆدوكسی (بەتایبەت سەدەی یەكەم) مەبنا و بنەمایەكە كە بە زەقی باكگراوەند و سەلیقەی دەقە یۆنانیەكانی پێوە دیارە، بەپێی تۆمارەكانی خۆشیان دەڵین كە زۆربەی پیاوچاكان و زانایانی كۆمەلەكەیان شارەزاییەكی زۆریان لە زمانی یۆنانی و دەق و نوسراوە یۆنانیەكاندا هەبووە، یان هەر ئەسڵەن كەسایەتیەكانیان یۆنانی بوون، لەبەر ئەم هۆكارەشە (كە بێگومان تاكە هۆكاریش نییە) پەیڕەوانی كڵێسای ئۆرتودوكسی ڕەواج و شوێنكەوتەی زۆری پەیدا كرد لە زەمینی گریك دا، هەر بەوێشەوە نەوەستاون و پەلیان هاویشتووە بۆ ناوچەكانی ئاسیای بچووك و ئەوروپا و...هتد.
بەپێی سەرژمێریەكیش لە جیهاندا نزیكەی 200 ملیۆن شوێن كەوتەیان هەیە، كۆمەڵەی ئەرتۆدۆكسیەكان كۆمەڵە كڵێسەیەك دەگرێتەوە لە ئەوروپا و باشوری خۆرهەلاتی ئاسیا كەپێیان دەڵین ( كڵێسەی ئۆرتودوكسی خۆرهەڵات)، بەسەرۆكایەتی پاپای ڕۆما قایل نین و وەبڕواشیان بەڕێڕەوی سێیەم و دیاری مەسیحیەكان نییە بەناوی پرۆتستانییەكان.
فەرزە ئایینیەكانی ڕێڕەوی ئورتودۆكسی لە ساڵی 1274 زایینی لە حەوت كەیس (بابەت) كورت كرایە و داڕێژرا كە ئەمانە بوون:
- تەعمید (لەئاوهەڵكێشان)
- ئەداو پیشاندان باوەڕ هێنانی بڕوادار.
- مەسح كردنی باوەڕدار بەڕۆنی پیرۆز.
- خواردن، دەرخواردانی نان و شەراب بۆ پیرۆزی.
- تۆبەكردن (بە دڵ و بەدەم واتە بەوتن)
- هاوسەرگیری و پەیوەندی كۆمەڵاییەتی و ... بڕێ رێوڕەسمی تر.
هەندێ شت ئۆتودوكسییەكان لە پروتستانییەكان جیادەكاتەوە، یەكەمیان ئەوەیە كە ئۆرتودوكسیەكان بڕوایان بە (نهێنییە پیرۆزەكان) هەیە دووەمیان ئەوەیە كە بڕوایان بە (پیرۆزی مریەم) هەیە، بەڵام لەگەڵ كاتۆلیكەكاندا جیاوازیەكی ئەوتۆ و زەقیان نییە لەڕووی باوەڕ و كتێب و.. رێوڕەسمە بنچینەییەكانەوە، ئەو جیاوازیانەش كە هەیە لەنێوانیاندا بریتییە لە كاروباری كارگێڕی و ڕێكخستن و جێبەجێ كردنی هەندێ مەراسیمی ئایینی و كڵێسایی، ئەڵبەتە ناكۆكییە سیاسی و جوگرافیەكانیش كە لە مێژەوە لەنێوانیاندا هەیە نابێت لەبەرچاو نەگرین كە هۆكاری سەرەكی جەنگ و پێكداهەڵپژان و ناجۆری و ناڕێكی زۆری نێوانیان بووە، لە دێر زەمانەوە تا ئێستا.
كڵێسای ئورتودۆكسی لە چوار كۆمەڵە كڵێسا پێك هاتووە، كە (پاتریك/بطریق)سەرۆكایەتییان دەكات، لەوانە:
*(پاتریكـ)ـی ئەستەمبوڵ.
*(پاتریكـ)ـی ئەنتاكتیكا.
*(پاتریكـ)ـی ئەسكەندەرییە.
*(پاتریكـ)ـی ڕوسیا.
هەریەكێك لەم پاتریكانە سەرپەرشتی چەند كڵێسایەكی تری نزیك و دەوروبەری خۆی دەكات، هەرچەندە كڵێساكانیش بەهۆی باری سیاسی و جوگرافی هەریەكەیانەوە جیاوازی لە بیرو بۆچوونیاندا هەیە.
ئەم ڕێڕەوی لە گەڵ كاتۆلیك لە ساڵی 1054زایینی جیابوونەوە و دوای جیا بوونەوەی ئۆرتودۆكسییەكان و كاتۆلیەكییەكان، ناكۆكی زۆر كەوتە نێوان هەردوو بەرەوە لە رووی بەرهەڵستی و بیرو باوەر وعەقیدەییەوە، تا ئێستاش ئۆرتودۆكسیەكان بەگشتی كاتۆلیكیەتیان پێ قبوڵ نییە لە زۆر ڕوەوە، تەنانەت ئەم دانپیانەنانەش ئەگاتە ڕادەی رەتكردنەوەی (پاپا) و پێیان وایە كە پاپا پارێزراو و بێبەری نییە لە گوناه و تاوان و دۆزەخ، پارێزراویش نییە لەوەی توشی گومڕای و هەڵەی گەورە ببێت هەروەك كەسێكی ئاساییی مەسیحی باوەڕ، كە پارێزراو نییە لەو شتانە و ئەمەش بەلای كاتۆلیكەكانەوە مایەی قبوڵكردن نییە.
كشیشانی ڕێرەوی ئورتودۆكسی هاوسەرگیری دەكەن، مەڕاسیمی دیار و گرنگیان (مەراسیمی عبادی)یە كە تێیدا دوو پارچە نانی ئاسایی و شەراب ئەدەن بە پەیڕەوانیان و ئەم ڕێوڕەسمی نان و شەراب پێدانەش بە ڕێوڕەسمیكی دێرین و كۆن و ڕەسەن و سەرەتایی دەزانن كە عیسای مەسیح لە گەڵ هاوەڵان و شوێنكەوتوان و قوتابیانی ئەنجامی دابێت.
پەیڕەوانی ڕێڕەوی ئۆرتودۆكسی لە ئێستادا بەزۆری لە وڵاتانی ڕوسیا و ئۆكراین و بلاڕوس و... هەرێمەكانی دەوروبەری ئەو وڵاتانە نیشتەجێن، لە سەردەمانی پێش ئێستاشدا (كڵێسای mzbour/مەزبور) كە كڵێسای سەرەكی ئورتودۆكسیان بوو لە روسیا دامەزرا و پایەگای گرت.
دوای ئەوە پێشكەوتنی بەردەوام و بەرچاوی ڕەوتی ئورتودۆكسی بە نهێنی و بە ئاشكرا بەشێوەیەكی یەكجار خێرا بەردەوام بوو تاڕاپەڕینی ساڵی 1917 لە روس و سەركەوتنی حزبی كۆمۆنیزم، دوای ئەو سەركەوتنەی كۆمۆنیستان باری گوزەرانی مەسیحییەكانی روسیا و دەوروبەری بەگشتی و مەسیحییەكانی ئورتودۆكسی باوەڕ بەتایبەتی ڕووی لە نەهامەتی و ناهەموواری كرد و لەلایەن حیزبی كۆمۆنیستەوە دووچاری سەر‌كوتكاری و ڕووداوی زۆر ناخۆش هاتن، دەوڵەتی كۆمۆنیستی ئەو كاتەی ڕوسیاش، هەستا بە سوكایەتی پێكردن و شێواندنی زۆر پیرۆزی لە كڵێسای ئۆرتودۆكسییەكان و زۆربەی پیرۆزییەكانیان بەشێوەیەكی زۆر خراپ لەكەداركرد، بەوەشەوە نەوەستان و كەوتنە تاڵانكاری و لێسەندنەوەی هەموو موڵكایەتییەكان لە كۆمەڵەی ئۆرتودوكسی و بردنی هەموو شتێكی بەبەهای ماددی لێیان.
بەرەی كۆمۆنیستی ئەوكات بەگشتی و (بەلشویكەكان/ئەندامی حیزبی كۆمۆنیستی سەربەلینین- زۆرینە بوون) بەتایبەتی دوای ئەو هەموو زەبر و زۆر و لەناوكارییەی كە لەگەڵ ئۆرتودۆكسییەكان نواندیان، نەیانتوانی كۆتای بەرەوتی زۆر كۆن و رەسەنی ئورتودۆكسییان بێنن و سەرەڕای تەڕ و وشك بەیەكەوە سوتاندنی هەموو شتێك و دەست نەگێڕانەوە لە هیچ كاولكاریی و خوێن ڕشتنێك، بەڵام سەرئەنجام دەبینین كە ئەوان لە ناوچوون و بەرەی ڕاستڕەوی ئۆرتودۆكسی وەك خۆی مایەوە و بگرە زیاتریش گەشەی كرد و لە نێو نەچوو.
پروتستانت
كاتۆلیكی