گۆران هەڵەبجەیی

پێناسەی زانست
زۆر سەرچاوە هەن  كە بەشێوەی جیاواز پێناسەی زانست دەكەن، وەك ئەم نمونانە:

* زانست پێدانی وێنەیەكە لەزهندا لەبارەی بۆچونێكەوە كەپاشان لەگەڵ واقیعدا یەكدەگرێتەوە.
* زانست مەبدەئی مەعریفەیەو پێچەوانەی جەهلە.
* زانست بەو كۆمەڵە هەوڵ و كارانە دەوتریت كە لەئەنجامی بیركردنەوەو كنەو گەڕان و لێكۆڵێنەوەدا دەگەنە پلەیەكی باش لەگشتگیری و سەلماندن.
* زانست ئەو دراسە بەمەنهەجەیە كە لەسەر یەك كۆڵەكەی ڕون دەوەستێت و پشت بە مەوزوعییەت دەبەستێت.
* زانست ئەو كارەیە كە كەسێك یان كۆمەڵە كەسێك بەپراكتیك یان تیۆری لەبوارێكی دیاریكراودا كار دەكات یا دەكەن كەپێشتر لەمێشكدا جێگیر بوە، بۆ هێنانەدی داهێنانێكی  نوێ  یاسەلماندنی دیاردەیەك لەژیانی مرۆڤدا كە لەوەوبەر نەبوە یان كەم و لاواز بوە.
ئەو كەسانەی بەم كارە هەڵدەستن پێیان دەوترێت زانا یان بەهرەمەند.

زانست زۆر بوار دەگرێتەوە وەك، تەندروستی پزیشكی، فەلەك، سروشت، زیندەوەر، كۆمەڵایەتی، شوێنەوار، بیردۆزی، بایەلۆجی توخوم، زمان، مێژو، ئابوری، ژینگە، موزیك و بواری دیكەش.

زانست بنەمایەكی سەرەكییە  لەژیاننی ئینساندا، ئەگەر زانست نەبوایە ژیانی مرۆڤایەتی پێش نەدەكەوت و زانیاریمان دەربارەی دەوربەر نەدەبو.

زانست ئامرازێكی سەرەكییە بۆ گەشەكردن و پێشكەوتنی ژیان لەسەر گۆی زەوی.

زۆربەی زاناكان ئامانجیان لەداهێنانەكانیان خزمەتكردنی مرۆڤایەتییە، بەڵام هەندێك جار ئەو داهێنانانە لەلایەن دەسەڵاتداران و سیاسییەكانەوە بەخراپ بەكار دەهێنرێن و بەزیان  بۆ مرۆڤایەتی دەگەڕێنەوە.

نمونە، دیانەمیت، بارود، تی ئێن تی، ئەتۆم، كیمیا، دەرمانی پزیشكی، كە لەجەنگەكاندا بەكارهێنران، وەك جەنگی جیهانی یەكەم و دوەم، جەنگی عیراق ئێران و كیمابارانی شاری هەڵەبجەو هەندێك جەنگی دیكە. 

زۆرێك لەزاناكانی ئەڵمانیا لەسەروەختی جەنگی جیهانی دوەمدا دژ بەئامانجی ئینسانیانەی پیشەكانیان كاریان كردو بەداهێنانە مەترسیدارەكانیان خزمەتی هیتلەریان كرد، بەتایبەت لەدروستكردنی فڕنی سوتاندنی مرۆڤ و تاقیكردنەوەی جۆرەها دەرمان لەسەر جولەكەكان و بەندكراوانی سیاسی. 

ئاشكرایە شارستانییەت كانیاوی زانست و داهێنانە، بەپێچەوانەشەوە داهێنان و زانست، شارستانییەت دەخوڵقێنێت و پێشی دەخات.

سەبارەت بەڕۆڵ و پێگەی زانست لەنێو ئیسلامدا، جێگەی خۆیەتی بەم پرسیارە دەستپێبكەم:

ئایا لەسەردەمی جاهیلیدا، لەنیوەدورگەی عەرەبی، شتێك هەبوە بەناوی شارستانی عەرەبی؟

بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە گەرەكە بگەڕێینەوە بۆ ئەو سەردمەو بەلای كەمەوە لایەنە كۆمەڵایەتی و ئابوری و كەلتورییەكانی شرۆڤە بكەین.

لەو سەردەمەدا  لەنیوە دورگەی عەرەبی ژیان زۆر سەخت و دژوار بوە، لەڕوی كۆمەڵایەتییەوە دواكەتویی و كەللە ڕەقی و پەیوەندییە خێڵایەتییەكان سیمای  هەرە دیاری ئەو سەردەمە بون.

لەڕوی ئابوریشەوە، هەژاری باڵی بەسەر دەڤەرەكەدا كێشابو، بۆ دابینكردنی بژێوی، خەڵك  پشتی بە لایەنێكی سەرەكی بەستوە، ئەویش بازارگانی بوە كەئەمەش لەو قافڵە مەزنانەدا خۆی دەدیەوە كە لەدەڤەرەكانی دیكەوە شمەكیان هێناوەو پاشان لەمەكەو مەدینەو باژێڕەكانی دیكە فرۆشتویانەتەوە بەبازرگانە گچكەكان، كەئەوانیش لەدوكانەكانیاندا فرۆشتویاننەتەوە، نمونەش بازاری عەكاز بوە لەمەككە كە لەو ڕۆژەدا وەك ناوەندێكی بازرگانی پڕ بایەخ سەیر كراوە.

لەپاڵ بازرگانیدا بڕیك لەخەڵكەكە ئاژەڵداریان كردوە وەك بەخێوكردنی حوشترو مەڕ، جگە لەم دو كارە هەندێكیش بەتاڵانی و جەردەیی ژیاون، بەتایبەتی تاڵانكردنی قافڵە بازرگانییەكان، ئەمە پێمان دەڵیت لەو دەمەدا شتێك نەبوە بەناوی شارستانی كەبەرهەمهێنەری زانست و مەعریفەو پیشەسازی بێت، كە بەهۆیەوە ژیانی خەڵك گەشە بكات.

دەتوانین بڵێین تاكە پیشەسازی لەو دەمەدا دروستكردنی شمشێر بوە، ئەویش پێوستی ناچاری كردون كەڕوبكەنە ئەو جۆرە پیشەسازییە، چونكە بۆ بەرگریكردن لەقافڵەكانیان و هاوكات بۆ شەڕی نێوان خێڵەكان بەكاریانهێناوە.

 پاش ئەوەی پێغەمبەر پەیامەكەی خۆی ڕاگەیاندو هێدی هێدی خەڵكان هاتنە سەر ڕێبازەكەی، دۆخەكە هەر وەك خۆی مایەوە، تەنها شتێك كەزیادیكرد داگیركردنی وڵاتان بو لەژێر ناوی غەزەوان و فتوحاتدا، كەئەمەش گەورەترین دەسكەوتی ئابوری بو بۆ باوەڕە نوێیەكە، چونكە ئەو شوێنانە لەئاستی بژێویدا لەدورگەی عەرەبی زۆر پێشكەوتوتر بون، بەمەش ئیسلامەكان بونە خاوەنی سەرمایەیەكی باش، كە لەڕێگەی بەتاڵانبردنی سامانی ئەو دەڤەرانەی كەداگیر دەكران دەستیان دەكەوت.

بۆیە پێغەمبەرو پاشانیش خولەفاكانی ڕاشدین بیریان لەهیچ جۆرە پشەسازییەك یا زانستێك نەكردوەتەوە، چونكە بەحازری و بێ ماندوبون و بەخۆڕایی هاتوەتە بەردەستیان.

لەو دەمەدا كیشوەرەكانی دیكەو شارستانییەكانی دیكە وەك میسرییەكان، فارسەكان، ڕۆمەكان، یۆنانیەكان، چینییەكان، ئەمانە خاوەن زانست و شارستانییەكی پێشكەوتوبون، هەر یەكێك لەم ئیمبراتۆرانە خاوەنی چەندین زاناو فەیلەسوف بون كەكاریگەری و جێدەستیان لە بوارە جیاجیاكاندا دیار بوە.

بۆ ئەوەی بیسەلمێنم كە نەپێغەمبەرو نەخەلیفەكانی دوای خۆی، گرنگییان بەزانست یان بە ئەستاتیكا نەداوە چەند نمونەیەك دەهێنمەوە.

- ڕۆژێك پێغەمبەر بەیاوەری (ئەنەس بن مالك) بەمەكەدا دەگەڕێت، لەپڕ چاوی بەخانویەكی جوان دەكەوێت كە بەگومەزێك ڕازێنراوەتەوە، بەتوڕەییەوە دەپرسێت ئەو گومەزە هی كێیە، ئەنەس دەڵیت هی فڵان كەسە، ئەنەس مەسیجەكە تێدەگات و پاشان  بەخاوەن خانوەكە دەڵێت ئەویش ناچار  دەبێت بیڕوخێنیت، دوایی  كەپێغەمبەر  دەزانێت  گومەزەكە ڕوخاوە دەڵێت (هەمو گومەزێك بەڵایە بۆ خاوەنەكەی).

جارێك علی كوڕی ئەبی تاڵب بۆ نانخوردن پێغەمبەر داوەت دەكات، دەمێك پێغەمبەر دەیەوێت بچێتە ژورەوە، بەدیواری ژورەكەیانەوە پارچە چەرمێكی ئاژەڵ دەەبینێت كەوێنەی لەسەرە، دەگەڕێتەوە دواوەو دەڕوات، علی بەدوایدا دەچێت و دەپرسێت بۆ نەهاتیتە ژورەوە؟ لەوەڵامدا دەڵیت (نامەوێت بچمە ماڵێكەوە كەزەوقی تێدا بێت) ئەوانیش ناجار دەبن تابلۆكە  لابدەن.

چەند نمونەیەكی دیكە لەم بارەیەوە:

لەسەردەمی خەلیفە عومەر كوڕی خەتابدا سەركردەیەكیان بەناوی (ئەبا دردا) كە لەحمس دانیشتوە خانوەیەكی جوان بەحەوشەیەكی گەورەوە دروست دەكات، ئەم هەواڵە دەگاتەوە دەمی عومەر، ئەویش بۆی دەنوسێت و تێیدا سەرزەنشتی دەكات و دەڵێت (ئایا ئەوەی لە ڕۆمەكانەوە بۆمان جێماون بەس نین؟) هەر لەدوای ئەوە وەك سزایەك دەیگوێزیتەوە بۆ بۆ دیمەشق.

هەر عومەر نامەیەك بۆ ئەبی موسا دەنوسێت لەدەڤەری وڵاتی فارس و پێی دەڵیت (بینای زۆرتان بۆ بەجێ ماوە لەفارس و ڕۆمەكانەوە، بۆیە پێوست ناكات هیچی دیكە دروست بكەن و ئەوانە بەسن).

لەدەمی داگیركردنی میسرو وڵاتی فارسدا لەلایەن سوپای ئیسلامەوە، عەمرو كوڕی عاس لەمیسرەوەو سەعد بن ئەبی وەقاس لەوڵاتی فارسەوە، لەكاتی جیاجیادا نامە بۆ خەلیفە عومەر دەنێرن، تێیدا داوا دەكەن چی بكەن لەو گشت كتێب و مەختوتاتە گرنگانە، ئەویش لەوەڵامدا دەنوسێت (ئەگەر هیدایەتیان تێدایە، ئەوە پێوستمان پێی نییە، چونكە خودا هیدایەتی داوین، لەقورئانەوە  هەمو شت وەردەگرین، خۆ ئەگەر تێیاندا نییە ئەوە بێكەڵكن و بۆیە پێوستمان بەو كتێبانە نییەو لەناویان بەرن).

تاڕۆژی ئەمڕۆش كارەساتی لەناوبردنی كتێبەكانی كتێبخانەی ئەسكەندەریە لەمیسر لە مێژودا بەكارەستبارترین ڕوداوی زانستی هەژمار دەكرێت، مێژو دەڵێت لەو كارەدا هەزارەها كتێبی بەسود خرانە ئاوەوە، هەر بۆیەش ئیبن خەلدون سەبارەت بەپەیوەندی عەرەب بە شارستانییەوە دەڵیت (عەرەب لەژینگەیەكی بەدەویدا ژیاوەو ئەو سەقافەتەی وەرگرتوە، بۆیە  هەر وڵاتێك داگیر بكەن بەخێرایی كاولكاری ڕوی تێدەكات، هۆكارەكەش ئەوەیە كەئەوانە ئومەیەكی وەحشین و دژی ئاوەدانین).

لەشوێنێكی تردا ئیبن خەلدون دەڵێت ئیسلام بەرهەمی (سریان، كلدان، ئاشوری، فارس، وەرگرتوەو بەناوی شارستانیەتی ئیسلامەوە بڵاویانكردوەتەوە)، هەروەها دەڵێت بەهۆی ئەوەی خۆیان زانست و پیشەیان نەبوە هەر بۆیەش نرخیان بۆ ئەم كارانە دانەناوە.

پاش داگیركردنی هەر شوێنێك ئەوجا بۆیان دەردەكەوتوە كەئەوان چەند لەدواوەن، لەبەرامبەردا دەبینین نەتەوەكانی چین، هند، نەسرانییەكان، عەجەم و ئەهلی ڕۆژهەڵات لای ئەمانە پیشەسازی بەشێوەیەكی بەرچاو گەشەی كردوە، چونكە خاوەنی شارستانین.

سەیر لەوەدایە ئیبن خەلدون لەو كاتدا ئەو بۆچونەی هەبوە كەچی تائیستا حاڵەتەكە گۆڕانكارییەكی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتوە، هەروەها سەعد كوڕی ئەحمەد ئەندەلوسی لەو بارەیەوە دەڵیت (ئیسلام بەهیچ جۆرێك گرنگی بەزانست نەداوە، گرنگییان تەنها بەئەحكامی شەریعەو زمانەكەیان داوە)

ئەم حاڵەتە واتە نامۆبون بەشارستانی و مەعریفە بەردەوام بو تا سەرەتای دەسەڵاتی خەلیفە ئەبو جەعفەری مەنسور (754-775م) كە بەدامەزرێنەری خەلافەتی عەباسی هەژمار دەكرێت، پاش ئەوەی بەغدای بینا كرد، ئیدی لەوێوە حوكمی كرد.

لەو دەمەدا بواری مەعریفی سوكە تەكانێكی بۆ پێشەوە دا، ئەبو جەعفەر نامەیەك دەنێرێت بۆ پادشای ڕۆم كەهەندێك لەكتێبە وەرگێڕدراوەكانی (ئاوكلیدۆس)ی بۆ بنێرێت، بەتایبەتی دەربارەی سروشتناسی، ئەویش هەندێك كتێبی بۆ نارد كەڕۆمەكان خۆیان وەریان گێرابویە سەر زمانی عەرەبی.

بەڵام ئەو تەكانە مەزنە یان ئەو پێشڤەچونە مەزنەی  لەو بوارەدا ڕویدا لەژێر دەسەڵاتی هارونە ڕەشیدو كوڕەكانی ئەمین و مەئمون بو.

سەردەمی هارون كە بەسەردەمی زێڕین هەژمار دەكرێت و پاشان كوڕەكانی بەتایبەتی مەئمون، سەدەها كاری تەرجەمە ئەنجامدران لەزمانەكانی فارسی و یۆنانی و لاتینی بۆ سەر زمانی عەرەبی.

ئەو كتێبانەی كەوەرگێڕدرانە سەر زمانی عەرەبی زۆربەیان بەرهەمەكانی فەیلەسوفە یۆنانییەكان بون، وەك ئەرستۆ، سۆكرات، بەتلیمۆس، ئەفڵاتون و ئەوانی دیكە، عەرەبەكان بەم جۆرە زانستە نوێیەیان دەوت (زانستی ئەقڵ) یان حیكمە.