گۆران هەڵەبجەیی

گرنگە بزانین ئەم كارانەی وەرگێڕان چۆن كراون و كێ كردونی؟

لەسەردەمی جەنگی فارسەكان (ساسانییەكان) و ڕۆمەكاندا (241 - 271م) ژمارەیەك ئەفسەرو سەربازو سڤیل لەلایەن فارسەكانەوە بەدیل دەگیرێن، ئەمانە تێكەڵەیەك بون لەجۆرەها نەتەوەو ئەتنیك و ئاین و كەلتوری جیاواز، بەمەش سودێكی  مەزنیان گەیاند بەساسانییەكان، بەم كەسانە یان ئەم یەخسیرانە پادشا شاپوری زەردەشتی شارێكی پی دروستكردن بەناوی گوندی شاپور  یان گوندی سابور.

ئەو  یەخسیرانە كۆمەڵێك زاناو  كەسانی  بەهرەمەندیان تێدا بوە بەتایبەتی لەبواری پزیشكی و دەرمان سازی و بیناسازیدا، لەوێ ئەكادیمیایەك دروستكرا، ئەوانە لەو ئەكادیمیایەدا توانیان گەشەیەكی مەزن بەبواری مەعریفە لەزۆر بواردا بدەن و كتێبە بەناوبەنگەكانی فەیلەسوفە یۆنانییەكانیان وەرگێڕدران بۆ زمانی فارسی، ئەم بنكە زانستییە  گەشەی باشیكردو بەردەوامی وەرگرت و بوە بنكەیەكی ڕوناكبیری و زانستی لەوڵاتەكەدا، پردەكەی سەر دەریای قارون كە تائێستاش ئاسەواری ماوە، یەكێكە لەكارە جوان و نایابەكانی ئەندازیارەكانی ئەو سەردمە.
 
ئەكادیمیای گوند ساپور لەزۆر بواری زانستیدا جێدەستیان دیاربوە، بەتایبەتیش بواری پزیشكی، كە تاڕۆژی ئەمڕۆش  كۆلیژە پزیشكییەكەی باشترین و بەناوبانگترین كۆلێژە لەسەر ئاستی ئێران، هارونە ڕەشید ناوبانگی ئەو ئەكادیمیەی بیستبو، بۆیە كۆمەڵێك خەڵكی نارد كەهەندێك لەو كتێبانە وەربگێڕن بۆ سەر زمانی عەرەبی بەتایبەتی لەبواری پزیشكیدا، ئەوانەشی كەتوانای وەرگێڕانیان هەبو تەنها وەرگێڕە سریانییەكان بون واتە كریستیانەكان.

لەبەغداد شوێنێك هەبو بەناوی (دار الحلكمە یان بیت الحكمە) ئەم بینایە تەنها وەك مەخزەن یان عەمبارێكی كتێب بەكاردەهێنرا، هاورنە ڕەشید ویستی شوێنێك هاوشێوەی گوند شاپور یان كتێبخانەی ئەسكەندەرییەی میسر بنیات بنێت، بۆیە ئەو شوێنەی كردە ئەكادیمیایەك و كۆمەڵیك خەڵكی شارەزاو وەرگێڕی لەئەكادیمای گوندی شاپورەوە بۆ هێنا كەهەمویان كریستیان بون، هەر ئەوانیش پێشتر زۆرێك لەكتێبەكانی ئەو ئەكادیمیایەیان وەرگێڕابوە سەر زمانی عەرەبی.

ئەكادیمیای گوندی شاپور كلیلی كردنەوەی دەرگای بواری تەرجەمەو زانست بو بۆ دەوڵەتی عەباسی، ئەم گرنگیدانەش بەهۆی كاریگەرییانەوە بو بەكەلتوری فارسی، نەك بەهۆی ئیسلام بونیانەوە، بۆ نمونە هارونە ڕەشید لەسەر دەستی بنەماڵەیەكی فارسی ناوداردا پەروەردە كرابو بەناوی (بەرمەكییەكان) هەروەها زانای بەرمەكی یەحیا بن خالد بەرمەكی فێری خوێندنی كردبو، مەئمونی كوڕیشی لەسەردەمی خەلافەتی باوكیدا والی خۆراسان بوەو دایكیشی فارس بوەو زانایەكی بەرمەكی بەناوی جەعفەر بەرمەكی پەروەردەی كردوە.

با بگەڕێینەوە بۆ ئەكادیمیای گوند ساپور، لەو سەروبەندەدا سەقافەتی یۆنانی تاڕادەیەك زاڵ بو بەسەر ئەكادیمیای گوند ساپوردا، بەتایبەتی بەرهەمەكانی ئەفلاتۆن، ئەرستۆ، پیتاگۆرسی و بە تایبەتیتریش لەبواری پزیشك و فەلسەفەو مەنتیقدا، لەدواییدا بەشەكانی بیركاری، فەلەك، موزیك، كیمیا، زمانەوانی و بەشی تری تێدا كرایەوە، ئەم گەشەكردنەش لەسەردەمی دەسەڵاتی خەسرەوی یەكەمدا ڕویدا (531 - 579م).

وەك پێشتر ئاماژەم پێدا زۆربەی وەرگێڕەكان كریستیان بون، لەم بارەیەوە (دەی پاول)ی ڕۆژهەڵاتناسی هۆڵەندی دەڵێت (ئەوانەی لەبواری وەرگێڕان لەنێوان سەدەكانی (8 – 10) كاریانكردوە دەتوانم بڵێم هەر هەمویان سریان بون)، كەواتە لەم حاڵەتەدا تەنها شتێك پەیوەندی بەئیسلامەوە هەبوبێت پارە بوە ئەویش هی زەكات و جزیەو تاڵانی وڵاتان بوە، چونكە كتێبەكان یۆنانی یان فارسی بون و وەرگێڕەكانیش كریستیان بون.

كریستیانەكان لەو دەمەدا جگە لەكاركردن لەبواری وەرگێڕاندا خۆشیان چەندین خوێندنگەیان بەڕیوەبردوە وەك خوێندنگەكانی ڕوحا، مار یەعقوب، نسیبین، ئەمانە جۆرەها زانستیان تێدا دەخوێنرا (2 – 4م). 

یەكێك لەخوێندكارەكانی ئەكادیمیای گوندی شاپور (یوحەننا بن ماسویە) بو كەپاشان بوە  دكتۆری تایبەتی هارونە ڕەشید، یوحەننا مەسیحی سریانی بو، هارونە ڕەشید ڕایسپارد بۆ وەرگێڕانی بواری پزیشكی، پاشان هارونە ڕەشید یوحەننای كردە سەرۆكی وەرگێڕەكان، ئەم مرۆڤە خۆی و كوڕەكانی خزمەتی هارون و كوڕەكانیان كرد تا دەگاتە متەوەكیل بیللا، دەشڵێن هەر ئەم كەسە بوە كەبۆ یەكەم جار جەستەی مەیمونی شیكردۆتەوە (تەشریح)، جگە لەمە زیاتر لە 28 كتێبی نوسیوە، بەسریانی و عەرەبی و یۆنانیش قسەیكردوە.

یەكێكی دیكە لەو وەرگێڕانەی گوند شاپور (حنین بن ئیسحاق 873 – 809م) بوە كە بەشێخی وەرگێڕەكان ناسراوە، ماوەیەك بەڕێوەبەری (داری الحكمە) بوە لەبەغدا، ئەمیش چەندین زمانی زانیوە وەك سریانی و فارسی و یۆنانی و عەرەبی، وەك دەڵێن زیاتر لە 100 كتێبی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی، یەكەم وەرگێڕیش بوە كە لەبری وەرگێڕانی حەرفی، ناوەڕۆكی وەرگێڕاوە، حەنین دو كوڕی هەبو بەناوەكانی ئیسحاق و داود كەیەكێكیان فەیلەسوفێكی جۆرە بەهرە بوەو ئەوەی دیكەشیان وێڕای كاری پزیشكی شارەزایی لەزانستەكانی دیكەشدا هەبوە، ئیسحاق بەرهەمەكانی ئەرستۆ و سوكرات و چەند فەیلەسوفێكی دیكەی یۆنانی وەرگێڕاوە، بەهەموی 25 كتێبی وەرگێڕاوە.
 
ناوی هەندێك لەوەرگێڕەكانی تر:

* قەستا بن لوكا، لە بەعلەبەگ لەدایك بوە، لەبواری فەلەك، بیركاری، نوسیندا كاری كردوە، زیاتر لە 60 بابەتی نوسیوە.
* پابت بن قرە 801، كەسێكی سابئی بوە لەبەغدا ژیاوە لەفەلسەفەو بیركاری و فەلەكدا شارەزایی هەبوە.
* یەحیا نەحوی كەزیاتر كاری وەرگێڕانی كردوە، غەزالی دەڵێت زۆربەی زانیارییەكانم لەكتێبە وەرگێڕاوەكانی یەحیا وەرگرتوە.
* سهل بن بوشرە 786 - 845 جولەكە بوە، كتێبەكانی بەتلیمۆسی كردوەتە عەرەبی، لە گەبەرستان لەئێران ژیاوە.

بنەماڵەی بەخت یەشوع (بختیسوع)

لەماوەی 250 ساڵدا خێزانێكی كریستیانی سریانی بەناوی (بەخت یەشوع) شەش نەوەی دكتۆریان پێگەیاندوە، یەكێك لەوانە، جرجیس جوبرائیل بن یشوع بوە كەچارەسەری ئەبو جەعفەری مەنسوری كردوە، دەمێك نەخۆشیی گەدەی هەبوە، سەردەمانێك جرجیس سەرۆكی بیمارستانی گوندی شاپور بوەو یەكێك لەكتێبەكانی دەربارەی نەخۆشی شەكرە بوە، كەئیبن سیناو ڕازی سودیان لەم كتێبە وەرگرتوە 980-  1037.

* یخشوع بن جرجیس، دكتۆری تایبەتی هارونە ڕەشید بوە هاوكات سەرۆكی دەستەی 
  پزیشكەكانی بوە.
* جبرائیل بن یخشوع پزیشكی تایبەتی ئەمینی كوڕی هارونە ڕەشید بوە، هاوكات سەرۆكی بیمارستانی بەغداش بوە.

ئەوەی سەیرە دەگێڕنەوە كەچ هارونە ڕەشیدو چ كوڕەكانی هێندە متمانەیان پێیان بوە، بەبێ ئامادەبونی یەكێك لەپزیشكەكانی یەخشوعییەكان نانیان نەخواردوە، ئیبن خەلەكان دەیگێڕێتەوە دەڵێت (ئەمین داوای لەحنین بن ئیسحاق كردوە كەئەویش پزیشك بوەو لەهەمان بنەماڵەی یەخشوعییەكان بوە، ژەهرێكی بۆ دروست بكات تا یەكێك لەنەیارەكانی پێ بكوژێت، ئەویش ڕەتیدەكاتەوە، بۆیە ساڵێك دەیخاتە بەندیخانەوە، پاشان ئازادی دەكات و دیسان هەمان داوی لێدەكاتەوە، ئەویش بۆ جاری دوەم ڕەتیدەكاتەوە، ئەمین پێی دەڵێت ئەگەر فەرمانەكەم جێبەجێ نەكەیت سەرت دەپەڕێنم، دیسان ڕەتیدەكاتەوە، ئەمین لێی دەپرسێت بۆ ژیانی خۆت دەخەیتە مەترسییەوە؟ لەوەڵامدا حنین دەڵێت پیشەكەم بۆئەوەیە خزمەتی خەڵكی پێبكەم نەك خەڵكی پێ بكوژم، دوەم من كرستیانم و ئاینەكەم ڕێگەم پێ نادات كاری وا بكەم، چونكە ئاینەكەم پێم دەڵێت دوژمنەكانی خۆتت خۆش بوێت، ئەمینیش لەكۆتاییدا قەناعەت بە قسەكانی دەكات و ئازادی دەكات.

ئەگەر ئەو وەڕگێرە كریستیانانە نەبونایە ئیسلام هیچی دەربارەی فەلسفەو زانستی یۆنانییەكان نەدەزانی، كەچی سەیر لەوەدایە هیچ سەرچاوەیەكی ئیسلامی باسی ئەم وەرگێڕە كریستیانانە ناكات. 

ئەفسانەی (ئەلف لیلە و لیلە) كە بەكوردی دەكاتە هەزارو یەك شەو، ئەم ئەفسانەیە لەبنەڕەتدا فارسییەو لەفارسەكانەوە وەریانگێڕاوە، بەڵام عەرەب هەرگیز باسی سەرچاوەكەی ناكات، بۆ سەلماندی ئەم بۆچونەش ناوەكانن، لەزمانی عەرەبیدا هیچ ناوێك نییە بەناوی شهرزاد یان شهریار، ئەم دوناوە كەپاڵەوانی ئەفسانەكەن هەردوكیان ناوی فارسین، وەرگێڕی ئەم ئەفسانەیەش كەسێكە بەناوی (مروج الذهب المسعودی).

یاخود (كلیلەو دمنە) كەوا ناسراوە ئەفسانەیەكی عەرەبیە، بەڵام لەڕاستیدا هندیەو لەهندییەوە كراوەتە سریانی، پاشان لەسریانییەوە وەرگێڕدراوە بۆ فارسی و عەبدوڵڵا كوڕی مقفع لەفارسییەوە كردویەتییە عەرەبی، كەفارسێكی زەرادەشتی بوە، پاشان بوەتە ئیسلام.

ئەگەر چاوێك بەناوی ئەو زانایانەدا بخشێنین كەخزمەتی ئیسلامیان كردوە لەزانستە جیاجیاكاندا، دەبینین زۆربەیان عەرەب نەبون و سەر بەنەتەوەكانی دیكە بون، بوخاری خەڵكی  بوخارەی ئۆزبەكستان بوە، مسلم بن حجاج خەڵكی نیشاپور بوە لەئێران، ئەسالە توركمانستان، تەرمەزی ئۆزبەكستان، ئیبن ماجە ئێران، محەمەد بن خریر تەبەری گەبەرستان، سیبەوەی  شیراز ئێران كەنەحوی عەرەبی دروستكرد، ئیبن خەلەكان خەلەكانی كوردستان، عباس بن فرناس، ئەمازیخی، ئیسماعیل جەزیری، جەزیرەی باكوری كوردستان.

پێگەی ئیسلام لەزانستدا - بەشی یەكەم