گۆران هەڵەبجەیی

ڕاوبۆچونی زاناو فوقەهاكانی ئیسلام دەربارەی زانستی عەقڵی

* ئیبن تەیمیە

ئیبن تەییمیە بەیەكێك لەتوندڕەوترین  فوقەهاكانی ئیسلام هەژمار دەكرێت، زۆر بەتوندی دژی هەمو جۆرە زاستێك بوەو ئەو زانایانەی لەو بوارەشدا كاریان كردبێت بەزەندیق و مولحید ناوی بردون، ئەمەش هەندێك لەبۆچونەكانێتی دەربارەی زانست و زاناكانی ئەو سەردەمە:

* تەنها شتێك كەبتوانین ناوی بنێین زانست ئەوەیە كە لەپێغەمبەرەوە بۆمان ماوەتەوە، جگە لەوە یان زانست نییە یاخود بێ كەڵكە.
* ئەوانەی لەفەلسەفەدا كار دەكەن، كەسانی سەرلێشێواون و خەڵكانی دیكە بەلاڕێدا دەبەن، خۆیان درۆ هەڵدەبەستن و ئەو شتانەشی دەیگوێزنەوە نەزانینە لەلۆژیكدا.

ئیبن تەیمیە دەربارەی ئیبن سینا پرسیاری لێدەكەن كە بەفەیلەسوفی دەزانێت یان نا؟ لەوەڵامدا دەڵێت لەناو ئیسلامدا فەیلەسوف نییە.

ئیبن تەیمیە لەشوێنێكی دیكەدا دەربارەی زانستی كیمیا دەڵیت، هیچ كەسێك لەئەنبیاكان ئەهلی كیمیا نەبون، نەزاناكانی ئاین نەمەشایخە موسڵمانەكان نەئەسحابەكان و نە شوێنكەوتوانی ئەهلی كیمیا نەبون.

دیسان ئیبن تەیمیە دەربارەی فەلسەفەی ئیبن سینا (980 – 1037) كەفارس بوە، دەڵیت، ئیبن سینا شتێكی نەهێناوە كە ئیلاهیات و لەشەریعەتدا هەبێت، هەمو بیروبۆچونەكانی لە مولحیدەكانەوە وەرگرتوە، ئیبن سیناو شوێنكەوتوانی لای موسڵمانەكان بەمولحید ناسراون و كتێبەكانی هەموی كوفرن، بۆیە لەفەلسەفەدا كاریكردوە چونكە بەخێزان كافر بون.

هەروەها دەربارەی ڕازی (864 – 923) دەڵێت، هەرچی خراپی ناو ئاینەكان هەیە ئەم وەریگرتوە، بەتایبەتی لەسابئەو دەهرییەو فەلسەفەكانیان، بۆیە دەبینین كۆمەڵێك لە زەندەقەكانی جیهان سواری مەزهەبەكەی بون.

دەربارەی كیمیاش دەڵیت، كیمیا زۆر لەڕیبا حەرامترە، كەسانێك لەكیمیادا كار ناكەن ئەگەر زمانی ڕاستگۆییان هەبێت، یان شێخێكی خەڵك شوێن كەوتو بێت، یان پادشایەكی عادل بێت، یان وەزیرێكی پاك بێت، ئەوانەی لەم بوارەدا كار دەكەن شێخانێكی سەرلێشێواون بەنمونەی ئیبن سیناو هاوشێوەكانی.

با بزانین شافعی لەو بارەیەوە چی دەڵیت؟

هەر زانستێك لەدەرەوەی زانستی ئیسلام بێت، تەنها كات بەفیڕۆدانە، یاخود دەڵێت جگە لە زانستی فقهی ئیسلام ئەوانی دیكە هەموی ڕاڕایی و كاری شەیتانە.

* ئەوزاعی: هەر زانستێك لەپێغەمبەرو ئەسحابەكانەوە نەهاتبێ ئەوە زانست نییە
* جەلالەدین ئەلسیوتی: هونەری مەنتیق (لۆژیك) هونەرێكی پیسە، چونكە ڕامان دەكێشێت بۆ فەلسفەو زەندەقەو هیچ سودێكی ئاینی و دنیاییشی تێدا نییە، بۆیە پێوستە حەرام بكرێت.
* ابن سلاح: فەلسەفە بۆتە مایەی سەرلێشێواندن و زەندەقە، هەر كەس فەلسەفە لێبدات  چاوی كوێرە لەئاست باشییەكانی شەریعەت كە بەبورهان پشتڕاستكراونەتەوە، ئەوانە شەیتان دەیانبزوێنیت و دڵیان تاریكە بەرامبەر پەیامەكەی پێغەمبەر، پێوستە لەسەر ئیمانداران و دەسەڵاتدارانی موسڵمان لەشەڕی ئەمانە بمانپارێزن و لەخوێندنگەكان دوریان بخەنەوە.
* غەزالیش دەربارەی ئیبن سینا دەڵیت، ئیبن سینا زانای ئیسلام نەبوە بەڵكو یەكێك بوە لە شەیتانەكان، دەربارەی فارابی و ئیبن سینا دەڵیت، گومانم لە كافربونیان نیە.

فارابی زانایەكی فرەلایەن بوە (872 – 950) لەژێر دەستی ابو بشر متتی یونس دا دەرسی خوێندوە كەڕۆژانە سەداها خوێندكار گوێیان بۆ وانەكانی گرتوە، فارابی كەهاتە بەغدا ئەم فەیلەسوفە مەسیحییەی دی و لای ئەو وانەی خوێند كە لەو دەمەدا زیاتر باسی لە فەلسەفەكانی ئەرستۆ دەكرد.

*  ئیبن قیوم بەئیبن سینا دەڵێت شێخی ملحیدین یا ئیمامی مولحیدین، چونكە باسی لە فەلسەفەكانی ئەرستۆ كردوە، یان بەئیبن سیانیان وتوە كافرێكی زیرەك.

زۆرێكی تریش ڕای دژو خراپیان بەرامبەر بەئیبن سینا هەبوە، بۆ نمونە غەزالی لەكتێبی (ئەلشیفا)دا ئیبن سیناو فارابی تەكفیر كردوە، بەگشتی نزیكەی 45 زانای ئیسلامی لەهەمو مەزاهبەكان، كاركردنیان لەمەنتقدا حەرامكردوە، لەنیویاندا شافعی، ئیمام حرمین، غزالی وەك پێشتر ئاماژەم پێدا.

بەم جۆرە دەبینین بەتواناترین  فەیلەسوفەكانی ئەو دەمە وەك فارابی و ڕازی و ئیبن سینا لەبەر دیدی زاناكانی ئیسلام كافرو زەندەق بون.

عەبدولڕەحمان بەدەوی لەكتێبی (مێژوی ئیلحاد لەئیسلامدا لاپەڕە 233) دەڵیت، لایەنی بێباوەڕی لەفەلسەفەی ڕازیدا ڕون و ئاشكرایە، بەتایبەتی لە كتێبەكەیدا بەناوی (العلم الالهی) و (مخاریف ئەنبیا).

پاش ئەوەی دیدو تێڕوانینی زاناكانی ئیسلاممان لەسەردەمی كۆندا دەربارەی زانست زانی، با بزانین زاناكانی ئەم سەردەمە لەو بارەیەوە چی دەڵین؟

* ئیبن باز سعودی: هەر كەس وتی زەوی بەدەوری خۆردا دەسوڕێتەوە، ئەوە كافرەو دەبێت بكوژرێت.
* ئیبن عوسەیمین: تا ئێستا زانست خولانەوەی زەوی بەدەوری خۆردا نەسەلماندوە.
* ساڵح فەوەزان: قسەكردن دەربارەی خولانەوەی زەوەی بەدەوری خۆردا مەزهەبی مرۆڤە عەلمانییەكانە كەمەزهەبێكی كوفرو ڕێگە ونكەرە.
* نەجیب بندەر الخبیری: ئەگەر زەوی دەسوڕێتەوە، بۆچی هەست بەگێژبون و سەر ئێشە ناكەین؟
* محەمەد عریفی: ئەگەر زەوی دەسوڕێتەوە كەواتە دەمێك سواری فڕۆكە دەبین دەبێ لە وڵاتێكی كەبنیشینەوە نەك لەو وڵاتەی بۆی دەفڕین.

هەر لەو بارەوە بانگخوازێكی قەتەری گەنج دەڵیت، بڕوا بەبیردۆزەكان مەكەن هەموی درۆیە، خۆ ئەگەر وابێت ئێمە لەفڕۆكە خانەی شاریقەو لەقەتەر بفڕین بۆ فڕۆكەخانەی شەنگەهای لەچین و لەڕێگە فڕۆكەكە لەئاسمان بوەستێت، ئەو دەمە فڕۆكەخانەی شەنگەهای دەبێ بێتە ژێر فڕۆكەكەمانەوە، پێدەچێت ئەو بانگخوازە وابزانێت فڕۆكەكەش وەك سەیارەو شەمەندەفەرو كەشتی دەتوانێت بوەستێت.

هەروەها كەسێك هەیە بەناوی  دكتۆر عەدنان ئیبراهیم، ئەم كەسە بانگخوازێكی مۆدێرنەو لە نەمسا دەژی، جیاوازی ئەم لەگەڵ ئەوانی دیكەدا ئەوەیە، ئەم بڕوای بەزانست هەیەو دەڵێت ئیسلام لەڕابردودا گرنگی زۆری بەزانست داوەو لەو بارەیەوە دەڵێت، ئێمە لەڕابردودا زانستمان هەبوەو داهێنەریش بوین، بەڵام ئەوروپا لێی دزیوین، لەو شوێنەی ئێمە وەستاین ئەوان دەستیان پێكرد، ئەو ڕۆژە دێت كەدەستی پێبكەینەوەو لەڕوی زانستەوە ڕابەرایەتی جیهان بكەین.

ئەمانەی ئاماژەم پێكردن تەنها نمونەیەكن لەخەروارێك، زۆری دیكە هەن هەمان بۆچون یان خراپتریشیان هەیە هەیە دەربارەی زانست، بانگخوازانی كوردیش بەهەمان شێوەی بانگخوازانی عەرەب، لەم ڕوەوە ڕۆڵی خراپیان هەیە، بۆ نمونە دكتۆر عەبدولواحید، خۆی پزیشكە، بەڵام باوەڕی بەزانست نییەو زیاتر باوەڕی بەخورافیات یان بەپزیشكی نەبەوی و بەقورئان خوێندن هەیە بۆ چارەسەری نەخۆش، ڤیدیۆكانیشی لەیوتیوب گەواهی  ئەوە دەدەن.

یاخود كەسێكی دیكەی كوردیش كە لەئەورپا دەژی لەڤیدییەكدا دەڵێت، ئێمە قیادەی جیهانمانكردوە لەڕوی زانستەوە، بەڵام كافرەكان لێیان وەرگرتین و خۆمان بەدەست بەتاڵ ماینەوە.

لەقوتابخانە ئیسلامییەكەی لەندەن چی دەخوێنن؟

لەزۆربەی وڵاتانی ئەورپا خوێندنگەی تایبەت بەموسڵمانەكان هەن، ئەم خوێندنگانە لەژێر كۆنترۆڵی دەوڵەت یان وەزارەتی خوێندنی ئەو وڵاتانەدا نین، بەڵكو لەلایەن دەستەیەك پیاوی ئایینی ئیسلامییەوە سەرپەرشتی دەكرێن كە لەزۆر حاڵەتدا كەسانی توندڕەو و سەر بەڕەوتە  سەلەفی و ئیرهابییەكانن.

ئەوانەی لەو خوێندنگایانەدا دەخوێنن زۆربەیان منداڵ و مێردمنداڵن، مەبەست لەم خوێندنگانە زیاتر ئاشناكردنی ئەو خوێندكارانەیە بەئیسلام و ئەركانەكانی ئاینی ئیسلام و قورئان خوێندنە، لەپاڵیشیدا هەندێك وانەی تر دەخوێنن وەك زمان، بیركاری، مێژو...تاد. 
ڕۆژنامەنوسێكی ئینگلیز خۆیكرد بە یەكێك لەو خوێندنگانەداو هەندێك پرسیاری لە خوێندكارەكان كرد كەچی دەخوێنن، وەڵامیان ئەوەبو كەئەوان بەپێیی سیستمی ئیسلامی دەخوێنین و هەرچی لەقورئان و حەدیسدا نەبێت بڕوایان پێیی نییەو نایخوێنن، پاشان ئەو ڕۆژنامەنوسە یەكێك لەمامۆستاكانی دواند كەئافرەتێك بو، ئەویش هەمان شتی وت كەئەوان شتێك ناخوێنن دژ بەئیسلام بێت، واتە زانستی ئەم سەردەمە ناخوێنن.

ڕۆژنامەنوسەكە توشی شۆك بو، پرسی چۆن دەكرێت لەناوەڕاستی ئەوروپاو لەوڵاتێكی دیموكراتیداو لەسەر نەفەقەی دەوڵەت منداڵەكانتان فێری جۆرە زانستێك بكەن كەزەمەن تێیپەڕاندوەو بۆ ئەم سەردەمە ناشێت؟ لەوەڵامدا مامۆستاكە وتی"ئەوە بەدەست من نییە بەڵكو بڕیاری سەرپەرشتیارانی خوێندنگاكەیە".

وەك پێشتر ئاماژەم پیدا لەسەردەمی خەلافەتی ئیسلامیداو بەتایبەتی لەسەردەمی خەلافەتی عەباسیدا بزافێكی ڕوناكبیر، فەلسەفی و زانستی لەئارادا بو، ئەوانەی ئەو بزافەیان دەبرد بەڕیوە زۆربەی هەرە زۆریان لەنەتەوەكانی دیكە بون، جگە لەوە ئەوانە یان بێباوەڕ بون یان ئیمانیان بەئاین زۆر لاواز بوە، هەر بۆیە دواتر زۆربەیان بەدڕندانەترین شێوە كوژران یان  ئەشكەنجە دران، یان دەربەدەرو نان بڕاو كران، نمونەكانیش ئەمانەن، حەلاج، ئیبن ڕوشد، ئەبوبەكر ڕازی، فارابی، ئیبن هەیسەم، بەشار بن برد، ئیبن مقفع، ئیبن خەتیب، كندی، عەباس بن فرناس و چەند زانایەكی تریش.

كوشتنی  ئیبن خەتیب كەزۆر بەوەحشییانە كوشتیان، بەهۆی دۆزینەوەی نەخۆشی تاعونەوە بو كەوتبوی لەكەسێكەوە دەگوێزرێتەوە بۆ كەسێكی تر، واتە نەخۆشیەكی (ساریە)، ئەمەش بەلای ئەوانەوە دژ بەحەدیسی نەبەوییە، بۆیە كوشتیان و خستیانە گۆڕ، دوایی دەریان هێنایەو سوتاندیان و جارێكی تر خستیانەوە گۆڕەوە، بەمەرجێك بێ گوناهیشی سەلمێندراو بو، ئەمە لەئەندەلوس ڕویدا، یاخود كندی كەزانای فەلەك، پزیشك، موزیك، دەرونناس، لۆژیك، كیمیا، فیزیا بو.

مەلیك متەوەكل بەوە ناسرابو دژی زانایان بو، ئیدی موسڵمان بوایە یا نا، فەرمانی كوشتنی كندی دەركرد كندی بەرگری لەخۆی كردو وتی، دوژمنانی فەلسەفە جاهیلن بێ مێشكن  غەبین، بازرگانی بەئاینەوە دەكەن.

پێگەی موسڵمانان لە خەڵاتی نۆبڵدا

خەڵاتی نۆبڵ باشترین پێگەیە بۆ ناسین و بەرجەستەكردنی تواناو بەهرەی هەر وڵاتێك یان نەتەوەیەك لەبواری زانستدا.

ئەلفرید نۆبڵ (1833 – 1896) ئەندازیاری كیمیایی بو لەسوید، لەژیانیدا (350) داهێنانی كردوە، گرنگەكەیان دۆزینەوەی دینامیت بو بۆ تەقاندنەوە، خۆی دامەزرێنەری خەڵاتی نۆبل بو، لەسەر پێشنیاری خۆی ئەم خەڵاتە بەخشرا بەو كەسانەی لەبوارێكی زانستیدا خزمەتییان كردوە، سەرەتا تەنها لەچەند بوارێكی دیاریكراودا دەبەخشرا، بەڵام پاشان بوارەكان فراون بون، لەئیستاشدا لەم بوارەانەدا خەڵت دەبەخشرێت، فیزیا، كیمیا، ئابوری، ئەدەب، پزیشكی، ئاشتی، زانستی هەمجۆرو بواری دیكەش، یەكەم خەڵاتیش لەساڵی 1901 بەخشرا.

جولەكەكان كەژمارەیان لەجیهاندا بە 12 ملیۆن مەزەندە دەكرێت، 184 خەڵاتی نۆبڵیان وەرگرتوە، بەڵام بە 59 وڵاتی ئیسلامی كەژمارەیان ملیارێك و 600 ملیۆنە، تەنها نۆ خەڵاتیان وەرگرتوە، جا ئەگەر ژمارەی دانیشتوان بۆ وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵ حساب بكەین دەبو نزیكەی هەر 25000 موسڵمان خەڵاتێك وەربگرن.

لەبواری كیمیادا تائێستا 111 خەڵات بە خشراوە، تەنها یەك عەرەب لەو بوارەدا وەریگرت ئەویش (ئەحمەد حەسن زەوایل) بو لەساڵی 1999 كە لەكالیفۆڕنیا وانەی دەوتەوە، بڕوانامەكەشی لەزانكۆی پەنسلڤانیا وەرگرتوە.

لەبواری ئابوریدا تائێستا 76 كەس خەڵاتی نۆبڵی وەرگرتوەو تەنها یەك موسڵمان یان عەرەبی تێدا نیە، لەبواری دەرمانسازیدا 107 خەڵات بەخشراوە، بەهەمان شێوە موسڵمانان لێی بێبەشن.

ژاپۆنییەكان كەژمارەی دانیشتوانیان 128 ملیۆنە تائێستا نۆ خەڵاتی نۆبڵیان لەبوارە جیاجیاكاندا وەرگرتوە كەزۆربەیان داهێنانی تەكنەلۆجین، لەبواری ئەدەبدا 109 خەڵات بەخشراوە، لەناو عەرەب و موسڵماناندا تەنها نەجیب مەحفوز ساڵی 1988 وەریگرتوە، كە ئەویش بەبیروبۆچون و مومارەسە كەسێكی عەلمانی بوە.

* ڕاڵف بونچە ساڵی 1950 لەفەلەستین لەبواری ئاشتیدا وەریگرتوە. 
* ساڵی1978  ئەنوەر سادات لەمیسر لەبواری ئاشتیدا وەریگرتوە.
* ساڵی1994  یاسر عەرەفات فەڵەستین لەبواری ئاشتیدا وەریگرتوە وەریگرتوە.
* ساڵی2003  شیرین ئابادی ئێرانی لەبواری داكۆكی لەدیموكراتی و مافی مرۆڤ وەریگرت.
* لەساڵی2005  محەمەد بەرادعی میسری لەبواری ئاشتیدا وەریگرت. 
* ساڵی2014  مەلالە یوسفزای پاكستانی لەبواری داكۆكی لەخوێندنی منداڵانی كچ وەریگرت.

بەراوردێكی گرنگ

تۆماس ئەدیسۆن خۆی بەتەنها (1093) داهێنانی پێشكەش بەمرۆڤایەتی كردوە، بەتایبەتی لەبورای پێشەسازی و تەكنەلۆجیادا كە تاڕۆژی ئەمڕۆش مرۆڤایەتی قەرزادری كارەكانییەتی، گەر ئەدیسۆن نەبوایە دەبو تائێستا بەتاریكی دابنیشتینایە، بەڵام لەولاوە لەبەرەی ئیسلام و دژ بەزانستدا ئیبن تەیمیەمان هەیە كەنقڵ پێش ئەقڵ دەخات، واتە ئاین پێش زانست و بەرهەمی ئەقڵی دەخات، فیزیا، كیمیا، مەنتق، فەلسەفە تەحریم دەكات و بەمەش هەزارەها  جیلی توندڕەو و تیرۆریستی بەرهەمهێناوە كەكاریگەربون بەبۆچونە مەترسیدارو دژە ئینسانییەكانی، هەر وتەكانی ئیبن تەیمییەیە، ئەمڕۆ ژیان وێران دەكەن و دژ بەهەمو زانستێك دەوەستنەوە، جا ئاینێك ئەگەر ئیبن تەیمیەو هاوشێوەكانی بەرهەم هێنابێت، بێگومان ناكرێ و ناتوانین بڵێین ئەو ئاینە زانست دۆستە.

سەرچاوەكان 

- تاریخ دمشق لابن عساكر  لاپەرە 138
- فیض القدیر بەرگی 5 لاپەڕەی 19
- ابن طبری تاریخ مختصر للدول، دولە التاسعە
- مێژوی ئیبن خەلدون بەشی یەك لاپەڕە 156
- هەمان سەرچاوەی پێشو لاپەڕە 430
- مێژوی فەلسەفە لە ئیسلامدا {دی پاوڵ }لاپەڕە 28 
- عیون الانبا‌ء فی طبقات الاطبا‌ء -ابن ابی صبیعە  بەشی 72 لاپەرەی 124
- فهرست لابن الندیم لاپەڕە 425
-  عیون الانبا‌ء فی طبقات الاطبا‌ء لاپەڕە 256
- البدایە و النهایە لابن كثیر بەرگی 10 لاپەڕەی 251
- صحیح بخاری بەرگی 15 لاپەڕە 223
- ئیبن تیمیە بەرگی 10 لاپەڕە 613
- فەتاوی ئیبن تەیمیە بەرگی 9 لاپەڕە 142
- هەمان سەرچاوە 
- الحاوی للفتاوی لاپەڕە 393
- فەتاوی ئیبن تەیمیە بەرگی 29 لاپەڕەی 378
- سیر الاعلام النبلا‌ء 407
- اغاثە اللهفان بەشی 2 لاپەڕە 443
- سیر الاعلام النبلا‌ء لاپەڕە 344
- پرسیاری بوێر ژمارە 124 رشید مغربی
- مصیر بعض العقول التی انارت التاریخ
- جدلیە الاسلام و الاسئلە المحرجە 
- محاضرە د.نضال قسوم
- موقف العلامە البواحی من  تقنیە الانترنیت

پێگەی ئیسلام لەزانستدا - بەشی یەكەم

پێگەی ئیسلام لەزانستدا - بەشی دوەم