نوسینی و ئامادەكردنی: شێركۆ ڕەشید قادر

لە 22 ی حوزەیرانی 1633 لە رۆما ، پیاوێكی ریش سپی، سەرتاپا پۆشاكی سپی پۆشیبو، شەرمەزار و پەشیمان لە كردەوەكانی، لە بەردەم حەوت پیاوی كڵێسەدا چۆكی دادابو داوای بەزەیی دەكرد و پاكانەی دەنوسی. ئەم پیاوە ردێن سپییە، لە ئیمانداری و خواپەرستیدا لەوان زۆر زیاتر مەسیحی بو، بەڵام تەنها بە دڵی ئەوان كتێبەكەی نەنوسی، بۆیە لێرەدا دەیانەوێت ریسوای ئەم دنیا و ئەو دنیای بكەن. ئەم ئیختیارە، گالیلۆ گالیلەی بو، لە بەردەمیاندا گوتی:
”من، گالیلۆ گالیلەی، كوڕی ڤینچینسۆی فلۆرەنسی، تەمەنم هەفتا ساڵە، خۆم هاتوم بۆ دادگا، لەبەردەمی ئێوەدا چۆكم داداوە، ئێوەی كاردینالی  لۆرد و قەشەی گەورە، ئێوەیەك كە موحەقیقی گشتی دونیای مەسیحی هەموانن لە دژ كافرانی فاسق. لە بەردەم چاوانمدا كتێبی پیرۆز دانراوە و دەستی پیادەدەم، سوێند دەخۆم كە هەمیشە باوەڕم وابوە، لە ئایندەشدا، بە یارمەتی خودای گەورە، باوەڕم هەروا دەبێت، ئیمانم هەیە بە هەرچی بەندێك لە كاتۆلیكی پیرۆز و كڵێسەی رۆما تەبەننای دەكات، فێری خەڵكی دەكات و بانگی  بۆ دەدات.”

 

لەم بەروارەدا، دو دونیا بە یەكدا هاتن، دونیایەك كە دەسەڵاتی تەواوی بەسەر هەمو كایەكانی كۆمەڵدا هەبو، دنیایەكی تریش كە تازە بە تازە وەك فۆرمێكی مۆدێرنە خەریكی گاگۆلكە بو، دونیای یەكەم ئیمانی بە پیرۆزی ئەبەدی و ڕەهای خۆی و هەقیقەتەكانی هەبو، دونیای نوێش ئیمانی بە هەقیقەتی ماتماتیكی و تاقیكردنەوە بو. دونیای یەكەم مزگێنی بە مرۆ دەبەخشی لەسەر بنەمای گوێڕایەڵی دەرسەكانی پیاوانی كڵێسە، دونیای دوەم بانگەوازی كۆنترۆڵی سروشتی بۆ خزمەتی مرۆ دەكرد لەسەر عەرد. دونیای یەكەم كتێبە پیرۆزەكانی لەو دیو دەروازەكانی كڵێسەوە توند گرتبو، بە جۆرێك خەڵكی عەوام بۆی نەبو ڕاستەوخۆ بیخوێننەوە، دونیای دوەم بانگەوازی بیركردنەوەی ئازادی دەكرد و دەیگوت مرۆ مافی خۆیەتی ئەم كتێبانە بە چاوانی خۆی ببنینێ و بە ئەقڵی خۆی هەڵیان سەنگێنێ.

 

دونیای یەكەم دونیای دوەمی پێ قبوڵ نەبو، سەرتاپا ڕەتی كردەوە. كاتێك ئەم دو دنیایە ڕوبەڕوی یەكتر بونەوە، پاڵەوانی دونیای یەكەم پیاوانی بەدەسەڵاتی كڵێسە و پاڵەوانی دوەم، هەرچەندە بە سیما و ڕواڵەت و بە فیعلی گالیلۆ بو، بەڵام لە ناوەڕۆكدا بریتی بو لە گۆڕینی پێگەی دونیا خۆی، بە واتایەكی تر دونیا چیتر لە حاڵەتی وەستاندا نیە، چیتر عەرشی گەردون نیە و مرۆفیش چیتر ئەو مەخلوقە پیرۆزە ئەبەدییە نیە كە سەدان ساڵە پێمان دەڵێن، بەڵكو وەك هەر كائینێكی تر لەم گەردونەدا بونی هەیە و لە هیچیان زیاتر نیە. بەمجۆرە پەیامی دونیای دوەم پەیامی نوێی گالیلۆ بو كە خۆی لە سیمای سیستەمی نوێی كۆپەرنیكۆسی، مۆدڵی چەقە – خۆریدا نمایش كردبو.

 

ئاكامی ئەم ململانێیە تراژیدیایەكی گەورە بو، دونیای یەكەم لە سایەی هەڕەشە و گوڕەشەی ئەشكەنجەدا چۆكی بە دونیای دوەم دادا، گالیلۆ بە روكەش دۆڕاندی، سازشیكرد، پاكانەی نوسی و گوتی من هەڵەبوم، زۆر هەڵە بوم، هەرگیز زەوی بە دەوری خۆردا ناسوڕێتەوە، مۆدڵی كۆپەرنیكۆس جگە لە فەرزیەیەكی ماتماتیكی هیچ هەقیقتێك لەخۆناگرێت، من چیتر دەرسەكانی سیستەمی چەقە – خۆری ناڵێمەوە و بانگەشەی لە نێو خەڵكدا ناكەم، زەوی جێگیرە، كۆسمۆلۆژیای ئەرستۆیی و ئەسترۆنۆمی پەتلیمۆسی راستییەكی رەهایە. گالیلۆ حوكمی دەست بەسەری هەتا هەتایی درا. كە هەستایە سەرپێ بۆ ئەوەی رەوانەی دەست بەسەری یەكجارەكی بكەن، لە پەنجەرەكەوە پشیلەیەكی بینی دەجوڵایەوە، گالیلۆ لە ژێر لێوەوە ورتەیەكی كرد و وەك دەڵێن گوتی،” هەر دەجوڵێت.”

 

بەڵێ گالیلۆ هەرگیز بە دڵ و بە رۆح سازشی نەكرد، لای وی عەرد هەر دەجوڵێت و پەشیمانی لە دوا نییە. گالیلۆ سێ ساڵ دەست بەسەر بو، دوایی ناردیانەوە بۆ ماڵی خۆی، بەڵام هەرگیز بۆی نەبو بچێتە دەرەوە، یان خەڵكی هاموشۆی بكەن، دوایی چاوانی لەدەستدا و بوە بنیادەمێكی نابینا و بە هۆی لاوازی و سیحەتی خراپەوە لە 1642 دا، لە ژورێكی تەنها و بۆ یكجاری ماڵئاوایی لە هەمو دۆستان و نەیارانی كرد. پاپا ئوربانی هەشتەم مۆڵەتی نەدا بە فەرمی بنێژرێت و گۆڕی بۆ هەڵبەستن، تەنانەت رازی نەبو ناویش لەسەر گۆڕەكەی بنوسن، ئیتر لە گۆشەیەكی كڵێسەیەكی فلۆرەنسادا بێ ناو و بێ ناونیشان ناشتیان. بە داخەوە پیاوانی كڵێسە لەو سەردەمانەدا ئاینی خودا و پەیامی پیرۆزی ئیلاهییان بەكارهێنا بۆ بەرژەوەندی خۆیان، هەقیقەتێكی كۆپەرنیكۆسی هیچ مەترسییەكی بۆ ئایینی ئاسمانی نەبو، بەڵام پاسەوانانی كڵێسە لەسەر روی عەرد لێی ترسان و تۆقین، هەر بۆیەش گالیلۆیان راپێچی دەست بەسەری كرد. گالیلۆ شەڕەكەی دۆڕاند، بەڵام مرۆڤایەتی و زانستی نوێ جەنگەكەیان بردەوە.

 

بەمجۆرە كڵێسە دەنگی ئازاد و بیركردنەوەی سەربەستی كپكرد، ئیتاڵیا كە ناوەندی یەكەمی رێنیسانس و شۆڕشی زانستی بو بە ئاراستەی بێدەنگی هەنگاوی هەڵگرت، زانست لێرە بارگەی لێ پێچایەوە و بەرەو باكوری ئەوروپا و وڵاتی ئنگلستان جوڵەی كرد، لێرە، لە وڵاتی ئنگلیز، لە ساڵی 1642، هەمان ساڵی مردنی گالیلۆ، یەكێك لە بلیمەترین زاناكانی مێژوی مرۆڤایەتی لەدایكبو، ئەو ئنسانە نیوتن بو. نیوتن نەك هەر پەیامەكەی گالیلۆی بەرزكردەوە و ژیاندەوە، بەڵكو، بە پشت بەستن بە یاسای گالیلۆ لەمەڕ جوڵە، توانی گەورەترن پەنهانی هێزی گەردون بۆ بەشەرییەت بە فۆرمێكی ماتماتیكی واڵا بات، ئەو هێزەش بریتی بو لە هێزی كێشكردنی گەردونی و یاسای دوجای پێچەوانەیی. هەم گالیلۆ و هەم نیوتن دو ئیمانداری گەورە و لە خواترس بون، هەرگیز رۆژێك لە دژی ئایین قسەیان نەكردوە، بەڵكو پیاوانی كڵێسە كتێبی پیرۆزیان خستەگەڕ بۆ سزادانی زانست و رابەرانی. ساڵان هات و ساڵان چو، كڵێسەی كاتۆلیكی، دوای چەندین جار پێداچونەوە، سەرەنجام، لە ساڵی 1995 دا، بە فەرمی داوای لێبوردنی لە گالیلۆ كرد و ڤاتیكان لە بەردەم كۆمەڵگای جیهانی و زانستدا گوتیان لە پرسی گالیلۆدا هەڵەیەكی گەورەیان كردوە.