دەروازەی
پێناسە
فیمێنیزم: كۆی
خەبات‌و چالاكی ژنانە لەپێناوی بەدیهێنانی ئازادی‌و
یەكسانی راستەقینە، لەئەرك‌و مافدا، دوور لەهەر چەشنە
هەڵاوێردنێكی بایلۆژی، سۆسیۆلۆژی، سایكۆلۆژی، سیاسی‌و
كەلتوری.
رۆشنگەری
هاوچەرخ: رێبازی رۆشنگەری رەخنەگرانەی ئەقڵانییە، بۆ بەرپەرچدانەوەی
سەپاندنی ئایین‌و مەزهەب لەفۆرمی ترس‌و،
رەتكردنەوەی تەوقی ئایدۆلۆژیا‌و نەریتی دواكەوتوو؛ زادەی سەردەمی
دەستكەوتە هەرە پێشكەوتووەكانی بوارەكانی زانستە سروشتی، سۆسیۆلۆژی، كەلتوریی‌و
تەكنەلۆژیای زانیارییە. ئەركی سەرەكی رۆشنگەری هاوچەرخ، گۆڕینی فەلسەفەی پەروەردەو
پەروەردەی خێزان‌و پەروەردەكردنی رۆشنگەرانەی تاك‌و كۆمەڵ
بەگشتی‌و ژنان بەتایبەتی، لەپێناوی ئازادی ئەقڵ‌و مافە
كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەكان‌و
نەهێشتنی چەمكی رەچەڵەك لەبەردەم یەكسانیدا.
فیمێنیزمی
رۆشنگەری: بەستنەوەی خەباتی فیمێنیستەكانە، بە رۆشنگەری هاوچەرخ،
لەسەردەمی جیهانگیریدا؛ چونكە كێشەی ژنان زۆرتر گرێدراوی؛ دواكەوتنی كۆمەڵایەتی‌و
كۆیلەیەتی رۆح‌و داخرانی ئەقڵەو بەبێ رۆشنگەریش، هەرگیز خەباتی ژنان ناگاتە ئامانجە ستراتیژییەكان.
فیمێنیزمی
رۆشنگەریی‌و ئایدۆلۆژیەت: فیمێنیزمی،
بزوتنەوەی تێكڕا ژنانی ستەملێكراوی هەڵاوێردنی رەگەزی‌و
چەوساندنەوەی كۆمەڵایەتین. رۆشنگەری لەناو ژناندا، بۆ ژنانە وەكو رەگەزی ژن، بۆیە،
دوورە لەدەربەستی ئایدۆلۆژی‌و رێبازی چینایەتی. فیمێنیزیستیە بۆ
هەموو ژنان‌و رۆشنگەریشە بۆ یەكسانی ژنان.
سەرهەڵدانی
رۆشنگەریی‌و فیمێنیزم
لەسەدەی
هەژدەهەمی رۆشنگەرییەوە، فیمێنیزم، قۆناغی سەرەتایی بزوتنەوەی ژنانی تێپەڕاند‌و،
گواستییەوە بۆ قۆناغی وشیاری فیمێنیستی.
واتا:
داكۆكیكردن لەیەكسانی راستەقینەی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی،
لەتەواوی مافەكاندا. بۆیە دەبینین كە سەدەی رابوردوو، سەراپا سەدەی خەباتی
یەكسانیخوازی بزاڤە فیمێنیستەكان بووە.
بۆ
ئەوەی قۆناغەكانی خەباتی فیمێنیستیش، بەرجەستە دەركەوێ،
هەڵوێستەیەك لەسەر مێژووی سەرهەڵدانی رۆشنگەریی‌و
فیمێنیزم دەكەین.
لەدوای
رێنیسانسەوە، ژنان سەرەتای خەباتی كەمكردنەوەی هەڵاوێردی رەگەزی خۆیان‌و
پیاوانیان، لەسەر دەستی دەستە بژێرەكانی ژنان، دەستپێكردووە. هەژمونی مەسیحییەت‌و
مەزهەبی كاسۆلیكی هێندە قوڵبوو، سێ سەدەی ویست، هەتا
ژنان بتوانن، لەداواكردنی مافە سەرەتاییەكانیان راشكاو بن. بەڵام سەدەی نۆزدەهەم،
كە رۆشنگەری دەستپێدەكات‌و دیموكراسی پەرەدەسەنێ،
هاودەم پیشەسازی گەشە دەكات‌و زانست‌و
زانیاریش پەرەدەسەنێ، ئیدی ژنانیش، لەسایەی گۆڕانكارییە
كۆمەڵایەتی‌و پیشەسازیی‌و
دەستكەوتە زانستییە دونیاگەراییەكاندا، توانیان قوڵتر بیر لەبونی بایۆلۆژی‌و،
پێگەی كۆمەڵایەتی‌و، جەنجاڵە سایكلۆژییەكان، دوور
لەكاریگەرییەكانی ئایدیالیستی تۆتالیتاری بكەنەوە. لەمەشیاندا، پەرەسەندنی خەباتی
دیموكراسی‌و سەندیكایی‌و
چینایەتی، هاندەرێكی زۆریان بووە. تەواوی سەدەی بیستەمیش بەتایبەتی لەشەستەكان
بەدواوە، سەدەی تێگەیشتن‌و پێگەیشتنی خەباتی فیمێنیستی بوو...
بەچەمكی نوێ.
لەو
مێژووەدا، هەموو قۆناغێك ئەركی دیاری كراوی بۆ خەباتی ژنان هەبووە. دوای
تەواوبوونی قۆناغی وشیاركردنی ژنان لەسەدەی سەرەتاكانی خەباتی رۆشنگەریی‌و
كاریگەرییەكانی لەسەر سیاسەت‌و مافە دەستوریەكان لەسەردەمی جەنگی
یەكەم‌و دووەم‌و جەنگی سارد، ئیتر فیمێنیزم
ئامانجەكانی ئەو سەردەمانە كۆتایی هات‌و دەرگا بۆ قۆناغ‌و
سەردەمی ئاییندە كرایەوە. ئێستاش لەسەدەی جیهانگیریداین. هەتا وردتر ئەو قۆناغانەی
فیمێنیزم بزانرێ، دەڵێین: ژنانی رۆژئاوا، سەرەتا پاشكۆی
روداوی رێنیسانس بون. پاشان كەوتنە ژێر كاریگەری رۆشنگەری‌و
بەرەبەرەش، سەنگ‌و كاریگەریان گەیشتە ئاستی داكۆكی لەیەكسانی
راستەقینە. لەزۆر رووەشەوە، هێنایانەدی. واش پێشبینی دەكرێ،
لەدرێژەی ئەو رێڕەوە مێژووییەدا بۆ بەدیهێنانی تەواوی ئامانجەكانی فیمێنیزمی
رۆشنگەری، لەنیوەی هەزارەی سێهەمدا، خەباتی دادپەروەری كۆمەڵایەتی‌و
یەكسانی لەرۆژئاوادا، هاوزای سەرهەڵدانی باری بابەتی سەرخستنی دیموكراسی
لەڕۆژهەڵاتدا، بگاتە قۆناغی لوتكە.
جیاوازی
رەگەزی كوردەواری چییە؟
لەوڵاتانی
دواكەوتوودا، هێشتا خەباتی فیمێنیستی زۆر زۆری ماوە ئامانجەكانی بەدیبهێنێ.
ماویەتی، چونكە پرۆسەی دیموكراسی، نەكەوتۆتە سەر شاڕێی سروشتی؛ لەدەهەی
رابوردوودا، سەرەنجامی بەرپابونی راپەڕینەكان، ئومێدێك پەیدابوو؛ وەرچەرخانی
كۆمەڵایەتی‌و سیاسی بەدیبێ،
بەڵام لەبەرئەوەی، لەڕووی بابەتییەوە، زەمینەی كۆمەڵایەتی‌و
ئەلتەرناتیڤی دیموكراسی نەڕەخسابون، بۆیە رووداوە سیاسییەكان، هەروەها بەشێكی
بەرچاوی ژیانی كۆمەڵایەتیش، هەڵگەڕانەوە بۆ گۆشە تاریكەكانی سەدەی ناوەڕاست.
بەحوكمی ئەوەی ئەم رووداوانەش كەوتنە سەردەمی جیهانگیرییەوە، تێكچڕژان‌و
گەیەندرانە توندڕەوترین رەوتی تیرۆریستی؛ ئەمەش، دوا جەنگی چارەنوسسازی سیاسی‌و
كۆمەڵایەتی‌و سەلەفی تیرۆریستانە، بۆ پاراستنی دەسەڵاتی
ئایینی‌و دونیایی، لەزۆربەی وڵاتە ئیسلامییە دیموكراسی نەدیوەكاندا.
لەدوای تێكشكاندنی عەسكەری‌و ئایدیۆلۆژی سەلەفییەكان، ئیدی
ئیسلامگەراكان ناتوانن وەكو سەدەی رابوردوو، بیر لەسەپاندنی دەسەڵات‌و
دەسەڵاتی كۆمەڵایەتی‌و توتالیتاریزمی روحی بۆ چەندین سەدە، بەڵكو
چەندین دەهەش بكەنەوە. چونكە لەڕووی بابەتییەوە، دۆخی كۆمەڵ‌و، هزری
گشتی‌و، ئارەزووە تاكگەرییەكان‌و بیری
ژیانخوازی، باڵا دەست دەبن. كاتێكیش باری بابەتی، لەڕووی كۆمەڵایەتی‌و
سیاسییەوە، دەگۆڕدرێ، بێگومان، كاریگەری قوڵی بۆ روودانی
وەرچەرخانە مێژووییەكان دەبێ. مەبەست:
وەرچەرخانی كۆمەڵایەتی‌و سەركەوتنی دیموكراسی‌و
پەرەسەندنی بزوتنەوەی فیمێنیستیش.
لەكوردەواریدا،
ژنان، بەگشتی وەكو ژنانی وڵاتانی ئیسلامی دواكەوتوو، چەوساندنەوەی چینایەتی‌و سیاسی‌و
رەگەزێتیان لەسەرە. بەڵام بەحوكمی ئەوەی، بەدرێژایی مێژوو، قەڵمڕەوەكانی شیعەو
سوننەی ناوچەكە، نەیانهێشتووە كوردستان ببێتە وڵاتێكی سەربەخۆ، بۆیە، داگیرو دابەشكراوی كوردستانیش، بە نۆرەی
خۆی، چەوساندنەوەی لەسەر ژنانی كورد، وەكو كوردو كێشە نەتەوایەتییەكە، زیاتر
كردووە. ئەمەش كێشەی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی ژنی، زیاتر لەژنانی
خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆ، رووبەڕوو كردووە لەگەڵ كێشەی مافە سەرەتاییەكان، هەروا
دابینكردنی مافە سیاسییەكان، سەرباری نەخوێندن بەزمانی زگماك‌و گۆش
نەبون بە كەلتوری نەتەوەو ئینجا، كارەساتەكانی شۆڤێنییەت‌و
فاشییەت‌و جینۆسایدیش، سەربارە هەرە ترسناكەكەن!
لەهەمووشی خراپتر، ئەوەیە، كە سەدەیەك بڕیاری ریفۆرم لەژیانی كۆمەڵایەتی ژنان،
لەلایەن دەسەڵاتە شۆڤێنییە داگیركەرەكانەوە، بەحوكمی تێكەڵاوی بیری ئایین‌و
ناسیونالیستی عەرەب‌و فارس‌و تورك،
زۆربەی ریفۆرمەكەش بە ژنی كوردەواری رەوا نەبینراو دۆخی ژنانی كوردستان، شەتەك
درایە كەلتوری ژنانی نەتەوە باڵادەستەكان. دەسەڵاتی نەتەوە باڵادەستەكانیش،
پێچەوانەی رەوتی مێژوو، هەمیشە ژینگەی ئایینی‌و
مەزهەبییان پاراستوەو سەپاندووە. ئەم كێشەیەش، پەیوەستی حكومەتە نادیموكراسییەكانی
داگیركەری هەر چوار بەشەكەی كوردستان بوو..
دیارە
لەمێژوودا، سەدەكانی ناوەڕاست، سەدەی ئەندێشەكانی كوێرەوەری بوو. سەدەی بیستەمیش،
سەدەی دەسەڵاتە داتاشراوەكانی شۆڤێنییەت‌و قەڵمڕەوە
دیكتاتۆرەكان بوو، ئەمانەش تەنها دواكەوتن‌و
سەپاندنی ئەندێشەی سەلەفی‌و باوكسالاری بەرهەمدێنن.
فیدراڵ‌و سستی
فیمێنیستی
باشوری
كوردستان، لەچارەكە سەدەی رابوردوەوە، سیستەمی فیدراڵی هەیە، بەڵام ژنان
لەگۆڕانكاری كۆمەڵایەتی‌و بەدیهێنانی یەكسانیدا، لەبەرئەوەی پرۆسەی
دیموكراسی سست دەبزوێ، كەم بەشن. لەلایەكەوە، هەم فیمێنیزم وردتر
نەبۆتەوە لە ئەركەكانی دوای دەسەڵاتی فیدراڵی‌و
سەردەمەكە، هەم بەدیهێنانی مافی یەكسانیش بەئەندازەیەك خاوە، تەنانەت رێگەی
لەدیاردەی فرە ژنكوژی‌و فرەژنیش نەگرتووە. گەرچی هەندێك دەستكەوتی
باشیش هاتبێتەدی، بەڵام دەستكەوتەكان كەمن لەچاو گۆڕانكارییەكان. بەتایبەتی وشیاری
كۆمەڵایەتی ژنان. هەربۆیە دەبینین، دیاردەی سەلەفییەت لەناو ژناندا، لەچاو سەدەی
رابوردوو، زیادیكردووە. نەریت‌و باوكسالاریش، زەق‌و رەق،
پەیڕەو دەكرێ.
خەباتی
ژنان، لەسەدەی بیستەمدا، لەكورداوەریش سەریهەڵداوە. لەكوردستانیش، دەسەڵات، ئایین،
توندڕەوایەتی مەزهەبایەتی، هۆزایەتی، نەبونی سەربەخۆیی‌و
باوكسالاری، هەموی دوژمنی ژنان بون. تا ئێستاش كاریگەری ئەو سیستەم‌و داب‌و
نەریتە، بەهێزە. لەسەرەتای سەدەی رابوردووەوە، پیاوی رۆشنگەر بەتایبەتی لەبواری
ئەدەبیاتدا، تاك تاك هەڵكەوتون‌و بەرگریشیان لەژن كردووە.
دەستەبژێری ژنانیش، لەچلەكانەوە دەركەوتون‌و باسی مافە
سەرەتاییەكانی كۆمەڵایەتیان هێناوەتە ئارا. لەپەنجاكانیشەوە، هاوشانی خەباتی
حزبایەتی، رێكخراوەكانی ژنانیش دامەزراوون.
هەتا
ئێستا، ئەم رێكخراوانە لەتێكۆشاندان. لەدوای راپەڕینیشەوە، سەنتەرو رێكخراو و
گروپگەل، لەپێناوی مافەكانی ژنان دامەزراون. كاریگەریشیان بۆ پێشكەوتن‌و
بەرپەرچدانەوەی پەرچەكرداری بیری سەلەفی‌و دواكەوتوو
هەبووە.
رێكخراوی
ژنانی ئیسلامگەراو سەلەفیش هەن، كە دەقاودەق، دەق پەیڕەون‌و كتومت
دەسەڵاتی پیاوان لەسەر ژنان‌و چوار ژنە‌و دوو
ژن بەشایەتێك زانین‌و، لەمیراتدا بێبەشكردنی ژنانیشیان قبوڵەو
پێشیانوایە، مادام ئەو تێڕوانینە بەرامبەر ژن، لەدەقدا هاتووە، كەواتا: ژن هەر ئەو
شەرعەی شایستەیە! لەگەڵ پێزانینمان بۆ سەرجەم هەوڵەكان، بەڵام خوێندنەوەی ئێمە، بۆ
قۆناغی ئێستاو خەونەكانی ئاییندەیە.
فیمێنیزمی
رۆشنگەری، بۆ ؟
لەم
سەردەمەی جیهانگیریدا، فیمێنیستی رۆشنگەر، دەبێ ببێتە خاوەن پرۆژەی فیمێنیزمی نوێچەشن.
ئەركەكانی بەدیهێنانی مافە هەتا ئێستا بەدینەهاتووەكانیان، پێویستی
بەجیهانبینی نوێیە؛ ئەویش پرۆژەی فیمێنیستی رۆشنگەری هاوچەرخە. بۆچی پرۆژەی نوێ؟
چونكە،
سەدەی رابوردوو، سەدەی ئامانجگەلێكی دیاریكراوی فیمێنیزم بوو، سەبارەت بەژنان،
لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
دەركەوت،
نە حكومەتەكان‌و، نە حزبەكان‌و، نە
رێكخراوەكانی ژنان، لەم سەردەمەدا، بەو بەرنامەو چالاكی‌و
پرۆژانەی سەردەمی جەنگی سارد، بەهۆی فەلسەفەی حوكمڕانی‌و
خۆپارێزی حزبەكان‌و هەژمونی ئایین‌و
مەزهەب‌و خۆشگوزەرانی گشتییەوە، چیكە دەرفەتی بەدیهێنانی مافی
زیاتریان، هەتا دێت، كەمتر دەبێ. بۆیە، ئیدی
گۆڕانكاری فراوانی كۆمەڵایەتی، پێویستی بەجیهانبینی فیمێنیستی هاوچەرخە.
فیمێنیزمی
هاوچەرخ، كۆی ئامانجە بەدینەهاتووەكانی ژنان، لەپرۆژەیەكی گشتگیردا نوێنەرایەتی
دەكات. تەنها خەبات ناكات، بۆ ئەوەی فشار بخرێتە سەر دەسەڵات، یان پیاو، هەتا
ناوبەناو رێزی ژن بگرن‌و مافی ژن بەدیبهێنێ.
بەڵكو ئەركی بنچینەیی فیمێنیزمی رۆشنگەری، پەروەردەكردنی رای گشتی ژنان‌و
پیاوانیشە، هەتا لەنوسینی دەستورو بڕیاری دەسەڵات‌و راپرسییە
كۆمەڵایەتییەكاندا، لەپرۆسەی خەباتی مەدەنیدا، یەكسانی راستەقینە بەهەموو
رەهەندەكانی دەسەڵاتەكان، بەتایبەتی دەسەڵاتی كۆمەڵایەتی، بهێنرێتەدی. ئەمەش بەو
كەلتورە رێكخراوەیی‌و دەسەڵاتە دیموكراسییانەی سەردەمەكانی
رابوردوو نایەتەدی، كە خەباتی ژنان تەنها لەروانگەی دەسەڵات‌و حزب‌و
رێكخراوەكان، دەبینرا. بۆ دروشمبازی‌و پڕوپاگەندەش، بەڕواڵەت دەگوترا گوایە: جیاوازی ژن‌و پیاو
نییە. ئەو سیاسەت‌و خەباتە دیموكراسییەی كە هەتا ئێستا ژنان
كردویانە، پێویستی بەپیاچونەوەی هاوچەرخانەیە.. هاوچەرخ، بەمانای: گونجاندنی
پرۆژەی دیموكراسی كۆمەڵایەتی، لەبەر رۆشنایی دیاردەی ئابوریی‌و،
دەركەوتەی فەلسەفەی حوكمڕانی سەردەم، كاریگەری سەرمایەداری سەردەمی جیهانگیری
لەسەر كۆمەڵ لەوانە: جێگۆڕكێی كۆمەڵایەتی، گۆڕینی بازاڕەكان بە سوپەرماركێتی
جیهانی، تەشەنەسەندنی كەلتوری نوێی ئۆمانیستی، كۆتاییهاتن بە مافە سەرەتاییەكانی
ژنان‌و بەشێكی داخوازییە پیشەییەكان؛ كاریگەری تەكنەلۆژیا لەسەر
دۆخی چینایەتی‌و بیركردنەوەی مرۆڤایەتی.. تاد. لەوانەش
گرنگتر‌و كاریگەرتر، فۆرمیلەكردنی چالاكییەكانی ئینتەرنێت‌و
فەیسبوك‌و تویتەر، كە بواری بێوێنەی بۆ
پەروەردەكردنی ژن‌و ئاراستە كردنیان‌و
رایەڵی كۆمەڵایەتی‌و فیمێنیستی، هێناوەتە ئاراوە. ئەم وارو
بوارە تەكنیكییە، بەتایبەتی ئینتەرنێت، پەیوەندی دواكەوتووی خێزان‌و كۆمەڵ‌و تاكی،
هەتاڕادەیەك یان گۆڕیووە، یاخود خستۆتە ژێر كاریگەری سەرەتاكانی گۆڕانكاری.
دڵنیاین، نەوەی ئاییندە، نەوەی پەروەردەكراوی دەستكەوتەكانی جیهانگیری دەبن،
دەشبینرێ كە دوو دەهە دەبێ،
چیكە ناوماڵ‌و پەرژینی خێزان، تەوقی سەركوتكردنی
ئارەزووە چەپینراوەكان‌و ئازادی تاكەكان‌و گروپ‌و
بەشێكی بەرچاوی خەڵك، نین. تەنانەت لەدواكەوتوترین وڵاتانی دژە ئازادییەكانیشدا.
هەتا دێت، بوارەكانی ئینتەرنێت‌و وارەكانی، فراوانتر‌و
كاریگەرتریش رۆدەچنە ناو تاك‌و كۆی كۆمەڵ‌و،
پەیوەنییە چەقبەستووەكانیش، نەرم نەرم دەگۆڕن!!
كۆمەڵ‌و ژیان،
تاك‌و پەیوەندی كۆمەڵایەتی، لەژێر كاریگەری ژینگەو رووداوەكان بون‌و هەن.
كاتێك بیرمەند‌و فەیلەسوفەكان لەدوای رێنیسانسەوە،
پەیوەندی مرۆڤ و سۆسیۆلۆژیایان لێكدەدایەوە، تەكنینك‌و
تەكنەلۆژیاو داهێنراوەكان، یەك لەسەر سەدی پێشكەوتنی ئێستا بەدینەهاتبوو. لەو
سەردەمەی سەرەتاكانی زانست‌و زانیاری، زاناو داناكان، یان
دەكوژران، یان دەسوتێنران، یاخود دەدرانە دادگاكانی پشكنینی كاسولیكەكان‌و سزای
قورسیش دەدران. چییان بە گالیلۆ نەكرد! كە سەلماندبوی گۆی زەوی‌و
ئەستێرەكانی دیكە، بەدەوری خۆردا دەسوڕێنەوە. دەركەوت سەلماندنەكەی راستەو بۆچونی
سەرجەم ئایینەكان لەسەر سیستەمی گەردون‌و ئەستێرەو
هەسارەكان، هەڵەیە! بەڵام زانست‌و زانیاری لەم سەردەمەدا، هەسارە
دوورەكان‌و كۆمەڵەی خۆرو ئەستێرەی سەدان ملیار ساڵە
تیشك دوور لەگۆی زەوی، دەدۆزرێتەوە. دەشیسەلمێنن كە تیشكی ئەو خۆرەی دۆزراوەتەوە،
سەدان ملیار ساڵی دیكە، بەخێرایی ساڵە تیشك (السنە الچوئیە) تینی ناگاتە سەر زەوی.
ئینجا سەلمێندراوە كە ئاسمان نەك (7) چین نییە، بەڵكو گەردونیش لەهەموو
چركەساتێكدا، بەرینتر دەبێتەوە. ئێستا زانست خەریكە لە چركەساتی تەقینەوەی گەردون
دروستكەرەكە، نزیك دەكەونەوە، جگە لە سەدان داهێنانی تر، هەتاڕادەی دەستكاریكردنی
ژینات‌و مناڵی لولەو كۆنترۆڵكردنی چۆنیەتی پێكهاتنی مناڵ لەسكی
دایكیدا.. لەبەرامبەر ئەم هەمگە داهێنان‌و دۆزینەوانەدا،
زانا سەلەفییەكان واقیان وڕماوەو چارەیان لەبەردەمدا نییە، تەكفیركردنی هاووڵاتی‌و
كوشتنی رەشەكوژی‌و گێڕانەوەی ژنان نەبێ بۆ سەردەمی كوێرەوەری دورگەی عەرەبی، نەبێ!!
ئێستا
كۆمپیوتەر، لەچركە ساتێكدا، دەتوانێ رۆچێتە كە لەبەرە
هەرە نهێنییەكانی موخابەراتی جیهان‌و كۆدەكانیشیان بكاتەوە. ئەمە جگە
لەوەی تەكنەلۆژیاو تەكنیكی لیزەری، سەرجەم بوارەكانی تەنیوە. هەر بەڕاستی جیهان
بۆتە گوندێكی بچوك‌و لەناو شۆڕشی زانیاریی‌و
خێرایی سەردەمدا، هەموو هەواڵێك، وەكو ئاوێنەنمای بەردەم مرۆڤایەتییە. كەچی
سەلەفییەكان هێشتا بە شمشێرو سەرپەڕاندن، دەیانەوێ پێشكەوتن رابگرن‌و زانست لەبار بەرن!!
تەكنەلۆژیاو
ئینتەرنێت‌و رۆشنگەری
سەردەمێك،
تەكنەلۆژیا، جاڵجاڵۆكە ئاسا كون‌وكەلەبەری ژیان‌و
گەردونی تەنیبێ. نهێنی كەم بوبێتەوە. لەسەردەمی وادا،
گەردون سیاسەت، ئابوری، یاسا، تەندروستی، حوكمڕانی، راگەیاندن، خوێندن، وەرزش،
سروشت، بەرهەمهێنان، شارو دێهات، مرۆڤ و پەیوەندییەكان،
زانست‌و ماتماتیك.. تاد هەر هەمووی كەوتبنە ژێر میتۆدی تەكنیك‌و
كۆمپیوتەرەوە، چۆن دەشێ لەوڵاتانی دواكەوتووی تینوی پێشكەوتن،
بەپێوەرەكانی كلاسیكی كاری سیاسی‌و چالاكی رێكخراوەیی‌و
داكۆكی لە ژن، پەیڕەوی لەفەلسەفە بكرێ؟
هەڵبەتە،
هەڵەیەكی كوشندەیە، لەڕووی فەلسەفەو مەعریفیەوە، بەسەر قۆناغەكەدا بازبدرێ‌‌و
كۆپیگەرای ئەزمون‌و تێزەكانی رۆژئاوابین. بەڵام ناشكرێ،
لەناو خانەكانی سەدەی رابوردوش قەتیس بمێنین‌و
خوێندنەوەمان بۆ سۆسیۆلۆژیا، ئایدۆلۆژیا، بایلۆژیا‌و
فەلسەفە نەگۆڕێ؟
پێویستە،
سەرجەم كایە مەعریفی‌و میتۆدی زانستی سۆسیۆلۆژی‌و رەخنە
فەلسەفییەكانی نوێ، هەروەها دەستكەوتە پزیشكی‌و
بایلۆژییە بەڵگەنەویستەكان لەسەر مرۆڤ و بیركردنەوەو دۆزینەوەی
نهێنیەكانی گەردون، بەپێی تایبەتمەندی رۆشنگەری لەم سەردەمەداو لەناو كوردستاندا،
ئاوێتەی بیرو بەرنامەمانی بكەین‌و، لەداڕشتنەوەی ئەقڵانیانەی
رۆشنگەریی‌و فیمێنیزمی هاوچەرخیش كارا بین.
لەبەر
رۆشنایی ئەو راستیانەی سەرەوە، كە دەستكەوت‌و دیاردەو دەركەوتەی
جۆراوجۆری نوێ چەشنیان هێناوەتە ئارای ژیان‌و دۆخی ژنان، دەبێ،
لەكوردستاندا، رۆشنگەری هاوچەرخ بكەینە رێبازی فەلسەفی-سۆسیۆلۆژیمان‌و
فیمێنیزمی رۆشنگەریش، بەشێكی هەرە گرنگی رێبازەكە بێ.
ناكرێ،
تەنهاو تەنها، لەسەر چەمكە كلاسیكییەكانی فیمێنیزم، یاخود فیمێنیزمی سەردەمی جەنگی
سارد، بزاڤی رۆشنگەری رێكبخرێ‌‌و رابەرایەتی بكرێ.
تەنانەت فیمێنیزمیش، وەكو داخوازییە یەكسانییەكانی مافەكان، شێوازی بەدیهێنانی،
ئامرازەكانی چالاكییەكانی، بنەمای بونیاتنانەكەی.. تێكڕا گۆڕدراوە.
ژنی
سەردەمەكە، لەكوردستانیشدا، لەهەموو بارێكی سیاسی‌و
كۆمەڵایەتییەوە، دەبێ پێگەكەی، سیاسەتەكەی، تێڕوانینەكەی، بگۆڕدرێ‌‌و لەگەڵ
گۆڕانكارییەكانیشدا بگونجێندرێ.
ئەرك‌و
مافەكانی سەردەم
سەبارەت
بەئەرك‌و مافەكانی ژن‌و پیاو، دیسان، توێژینەوەی ئابوری،
كۆمەڵایەتی، كولتوری، سیاسی‌و سایكۆلۆژی دەوێ.
ئەوە بەس نییە باسی ژن كوشتن‌و ئاماری قوربانییەكان‌و،
رێژەی نەخوێندەواریی‌و، بێكاری‌و،
تەڵاق بكرێ. یان پەیتا پەیتا دوپاتی بكەینەوە كە ژن‌و پیاو
جیاوازیان نییە. تەنانەت ئەوەش كاریگەریان كەممە مافەكانی ژن ببەسترێتەوە بە
دابینكردنی كارو موچەوە، یاخود حیجاب كردن‌و حیجاب نەكردن.
چۆنییەتی
بەدیهێنانی یەكسانی ماف، پرۆژەی گۆشكردنی فیمێنیزمی هاوچەرخی دەوێ..
بەڵكو، فەلسەفەی خەباتمان بۆ رێكسختنەوەی سیاسی‌و
كۆمەڵایەتی لەتەك پیاوانیشدا، روانگەی هاوچەرخی دەوێ..
نەك لەرۆژهەڵاتی دواكەوتوودا، بەڵكو لەرۆژئاوای پێشكەوتوشدا، سەلمێندراوە كە
هەڵاوێردنی رەگەزی، نە بە دەستكەوتە گشتییەكانی فیمینیستی كۆتایی دێ‌‌و نە
تەنهاو تەنها بەیاسا‌و رێسا، ریشەكێش دەكرێ.
لەوڵاتێكی وەكو فەرەنسا ساڵانە (300 بۆ 350) هەزار ژن دژایەتی رەگەزایەتی و ستەمی
كۆمەڵایەتیان لێدەكرێ. لەسوید، لە (7)چركە جارێك ژنێك
دەچەوسێتەوە. لەهەندێ وڵاتی ئیسكەندەنافیاو رۆژئاواشدا، موچەی ژن
بەهۆی دوو گیانی‌و زەیستانییەوە، كەمترە لەپیاو. كەوابێ یاسا، ئەگەر سەروەریش بێ، ناتوانێ دەستەبەری مافی ژنان بێ‌‌و كۆتایی پێبێنێ.
هەڵبەتە، لەرۆژئاوادا وابێ، لەوڵاتانی
دواكەوتوودا، ئەم دیاردەیە مەترسیدارترە لەسەر ژن‌و ژیان.
كێشەی
ژن، ئەوە نییە، جیاوازی فیزیكیان لەتەك پیاواندا هەیە. بەڵێ،
لەڕووی فیسیۆلۆژییەوە، جیاوازن، هەروەها پیاوانیش جیاوازن. راستییەكی بەڵگەنەویستە
كە فەلسەفەی بەردەوامی ژیان‌و سروشت، پێچەوانەی بۆچونە چەوتەكانی
ژان ژاك رۆسۆ كە گوایە سروشت ژنی وا خوڵقاندووە لەماڵان بۆ ماڵداری بمێنێتەوەو
دایكایەتی ببێتە ئەركی سەرەكی ژن، فیمێنیزمی رۆشنگەری پێمانوایە كە:
بەجیاوازییەكانمانەوە لەناو چوارچێوەی یاسا بابەتییەكانی سروشت‌و
دیاردە سروشتی كردەكاندا، ژیان‌و ژیاندۆستی بەردەوام دەبێ.
ژنانی رۆشنگەر، لەكاتێكدا دوژمنی هەڵاوێردنی رەگەزین، لەهەمانكاتدا، نابێ شەرم لەجیاوازییە فسیۆلۆژییەكان بكەنەوە، بەڵكو دەبێ بیشیكەنە هەوێنی هەڵوێستی ئەقلانییەتی فیمێنیستی، بۆ رێكسختنەوەی كۆمەڵا، خێزان،
تاكەكان‌و پەروەردەكردنی هاوچەرخی نەوەكانی ئاییندە.
ئاییندەیەك كۆئەندامی زاوزێ نەكرێتە بنەمای
بیروباوەڕو دەسەڵات‌و مافەكان!!
فیمێنیستی
هاوچەرخ، خودی ژیان‌و بەردەوامی ژیان‌و
رێكخستنەوەی ژیان، دەكاتە بنەمای پەیوەندییە رەگەزایەتییەكانی ژن‌و پیاو.
نەك بەبیانوی رەچەڵەكی جیاواز، هەڵاوێردنی كۆمەڵایەتی‌و
چەوسانەوەی ژن‌و سەپاندنی باوكسالاری درێژە پێ بدرێ.
لەئەرك‌و
مافدا، حوكمی سروشتە (كە حوكمێكی بابەتی‌و دونیاییە) لەسەر
بنەمای رێسایەكی سروشتی دیاردەو دەركەوتە رەگەزایەتییەكەو پەیوەندییە
كۆمەڵایەتییەكە، گەرچی لەكاروباریشدا جیاواز بن، بەڵام لەڕاپەراندنی ئەركەكان‌و دابینكردنی
ماف‌و دادپەروەریدا، یەكسانن. یاسا سروشتییەكانی سروشت، ژینگەی
دارو درەختی جیاواز، ئاژەڵ‌و باڵندە‌و
گیانلەبەران، زایەند‌و زادەی رێكخستون، ئەرك‌و
فەرمانی دیاریكردوون، ژینگەی رەخساندون، پەیوەندی‌و
غەریزەی پەیوەندییەكانی دیاری كردوون، ناكرێ،
ئێمەی مرۆڤی ژن‌و پیاو، لەسەر جیاوازی رەگەزی، لەسەر تێزی
بێ پێزی نێرینەیی. یان توندڕەوی‌و
سیكولاریستی‌و دروشمی كاروانكوژە، بەهۆی عەقیدەو
ترادسیۆنەوە، بەردەوام یاسا بابەتییە سروشتییەكان پێشێلی دواكەوتووانە بكەین.
سەردەمەكەمان،
چیكە، بەردەوام بون لەسەر هەڵاوێردن‌و هەڵدێرەكان قبوڵ ناكات. هەتا زوو،
چەمكی هاوچەرخ بكەینە سیستەمی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، رێگای گۆڕانكاری
راستەقینە دەگرینەبەرو دەشیهێنینەدی! بەپێچەوانەشەوە، دۆخی كۆمەڵایەتی وا
بمێنێتەوە، تەنها بەهەندێك دەستكەوتی ناو بەناو، یان بە بەزەیی‌و خێری
پیاوان بەرامبەر بەژن، نیوەی كۆمەڵ دەستخەڕۆ دەكرێن‌و هیچی
دیكە. ئەمەش ستەمكاری تێ نەگەیشتنە لەجێندەرو لەیەكسانی راستەقینە، كە ئەگەر
سەردەمی پێشوو پاساوی هەبوو، ئەوا لەسەردەمی شۆڕشی زانیاری‌و
خێرایدا، هیچ پاساوێكی نەماوە. بۆیە ژن دەبێ ستەمكاری تێ نەگەیشتن لەژن، لەڕوی مەعریفییەوە پێش پیاو،
كۆتایی پێ بێنێ.
یاسا
سروشتییەكانی ژیان‌و پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكان، دوور لەتێكڕا
كاریگەرییەكانی خورافات، بەناوی ئایین‌و مەزهەبەوە، بەدەریش
لەهەژمونگەرییەكانی لایەنە خراپەكانی نەریتی نابوت‌و
كەلەپوری پوكاو، دەبێ سەرلەنوێ،
چەمكە بنچینەییەكانی كۆمەڵایەتی سەردەم بكەینە بنەمای جێندەر‌و بیری
رەگەزو رەگەزایەتی، لەروانگەی زانستییەوە شیبكرێنەوە، نەك لەنەریتی نێرینەییەوە!
فیمێنیزمی
رۆشنگەی، دەخوازێ، سەرجەم مافە سیاسی‌و
مەدەنییەكان، بەسود وەرگرتن لەلایەنی ئەرێنی كەلتوری ئێستاو رابوردوو، لەتەواوی
بوارەكانی كۆمەڵ، لەجیهانبینی نوێگەرییەوە، لەپێناویان تێبكۆشێ؛
چیكە نامانەوێ، لەدرێژ ماوەی خەباتماندا، دەسەڵات بەزەیی
بە ژنان بێتەوە.. پاساوەكەشی، باوەڕو نەریتی رەخنە لێنەگیراوی سەپێنراوی سەر ژنان
بێ. قۆناغی بەزەیی‌و سۆزی سیاسی، دەبێ كۆتایی پێ بهێندرێ‌‌و یەكسانی راستەقینە جێگەی بگرێتەوە.
پێویستە ئەوجیاوازیانەی بونەتە مایەی بڕیارە هەڵەكانی دەسەڵاتی سیاسی‌و
باوكسالاری‌و هەڵاوێردنی كۆمەڵایەتی، بەتێكۆشانی
هەمەلایەنە، لەپێشەوەدا، پەرەپێدانی رۆشنگەری، هەروەها بەدیهێنانی مافە
مەدەنییەكان. سەراپای ئەو جیاوازییانە بگۆڕین.
رۆشنگەریی‌و
دیموكراسی راگیراو!
سەرچاوەی
زانستی‌و فەلسەفی‌و سیاسی سەرهەڵدانی رۆشنگەری،
داهێنراوەكانی (گالیلۆ- 1632)، (دیكارتی فەیلەسوف-1637) كۆتایی هاتنی جەنگی (ئایین‌و
مەزهەبەكان- 1648)، (بیردۆزی نیوتن- 1678)و شۆڕشی گەورەی
بەریتانیاش (1688). دوای ئەوەش، رووداوی زۆر لەناو هەمان بازنەی ئەو ساڵانەدا
هاتونەتە ئارا. (ژان ژاك رۆسۆ-1762) شۆڕشی ئەمریكا (1776-1783)و شۆڕشی
فەرەنسا (1789)... تاد.
هەتا
سەدەی بیستەم، رۆشنگەری لەرۆژئاوادا، بەردەوام پێشدەكەوت‌و
سەردەكەوت. دەتوانرێ بگوترێ:
لەناوەڕاستی پەنجاكان بەدواوە، رۆژئاوا، كەیلی چەمكەكانی رۆشنگەری، لەزۆربەی
بوارەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی‌و تاكگەرایی كرا. ئیتر،
لەحەفتاكانەوە ململانێی دوو جەمسەری جەنگی ساردو بەرژەوەندییە باڵاكانی كۆمپانیا
پاوانخوازەكان، دیمەنەكانی ژیانیان بەهەڵپەی سودگەرایی دورو لە بەها مرۆییەكان،
شێواندبوو. لەم شێواوییەی ژیانەوە، لەحەفتاكانەوە، هەم فەلسەفەی پۆست مۆدێرنێتەی
دابڕاو لەگەشەی سروشتی مۆدێرنێتە، چەواشەكارییان لە كایە فەلسەفەییەكاندا هێنایە
ئارا. هەم فیمێنیزمی رۆژئاواش، بەسترایەوە بەجۆرەها ئایدۆلۆژیەتی ماركسی، لیبراڵی،
رادیكاڵی، وجودیەت.. تاد، كە رووداوەكان تێكڕا ئەو لادان‌و بادان‌و
توندڕەوییەیان، رەتكردەوە!! ئێستا رۆژئاوای زایگای زانست‌و
فەلسەفە، گەڕاوەتەوە بۆ مۆدێرنێتەی رەخنەلێگیراو، پرۆسەی پەرەپێدانی دیموكراسیش
بەرەو دادپەروەری كۆمەڵایەتی، بەردەوامە. فیمینیزمی توندڕەویش، تاڕادەیەك
خاوبونەتەوە.
سەرەنجام،
دیموكراسی لەرۆژئاوادا گیری خواردو پەرەی بۆ وڵاتانی دواكەوتوو نەسەند. ئەمەش،
لەلایەكەوە، ستراتیژی دیموكراسی- لەسەر ئاستی جیهان راگرت‌و
لەلایەكی دیكەشەوە، رژێمە كۆنەپەرست‌و دیكتاتۆرەكانی پاراست؛ لەكاتی
تەنگانەشدا، ئەم حكومەتانە، بەپشتیوانی وڵاتانی جەمسەری رۆژئاواو رۆژهەڵاتی
سەردەمی جەنگی سارد، سڵیان نەدەكردەوە هانا بۆ فاشییەت بەرن. چاویشیان لەبەر
بەرژەوەندییەكان، لێ دەپۆشرا.
پەرە
پێنەدانی دیموكراسی، لەنیوەی دووەمی سەدەی بیستەمەوە بۆ سەرانسەری جیهان،
گەورەترین هەڵەی ستراتیژی وڵاتان‌و ناوەندە دیموكرات‌و
سۆسیال-دیموكراتەكانی رۆژئاوای رۆشنگەرو دیموكرات بوو. تەنانەت رای گشتی‌و
زۆربەی لایەنە سیاسییەكانی رۆژئاواش دركیان بەم ئەركە ستراتیژییە، بۆ پەرەپێدانی
خەباتی دیموكراسی لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نەدەكرد. هەر ئەم هەڵەیەش وایكرد، دوای
شكستی پرۆژەی دامەزراندنی دەوڵەتی بەناو نیشتمانیی لەسەر دەستی، كۆڵۆنیالیستی‌و پاشان
پێكەوەنانی دەوڵەتی ناسیونالیستی، لەناو ناسیۆنالیستە ئایینخوازەكان، لەدوا
ئاكامیشدا، پاشەكشەی هێزە چەپ‌و دیموكراتەكان، زیانێكی زۆری
گەیاندو قازانجی گەیاندە هێزە ئیسلامگەراكان، بەتایبەتی هێزە جیهادییە
تیرۆریستەكان، بەهێزتر بون‌و لەڕوداوی بەناو بەهاری عەرەبیشدا،
باڵادەست بن. دوا تراژیدیاشمان بینی، رووداوەكان سەریان لەچ كارەسات‌و
تاوانی داعش‌و داعش ئاساكان دەرهێنا. ئەم روداوانەی
ئیسلامگەراو سەلەفییەكان ئەوەی لەناخی نوستوی خەڵكەكە، بوو، وروژاندی‌و
سەلماندی كە چ هێزێكی كۆنەپەرستی نەریت پارێزی بەهێز هەبووە، كە رەخنە لە ناوەڕۆكی
ئەندێشەكانی نەگیراوە، هەربۆیە هەژمونی كۆمەڵایەتیان پارێزراوەو باوكسالارییان
درێژە پێداوە.
ململانێ
لەگەڵ ئیسلامی سەلەفی، بەهەموو ئاراستەكانیانەوە، هەروەها بۆ دیموكراتیزەكردنی
كۆمەڵ، لەسەدەی رابوردودا بێبنەما‌و بێمایەی رۆشنگەری شكایەوە. بۆیە،
تێكڕا ململانێكان لەخەباتی سیاسی‌و مەدەنیدا، پیاچونەوەی هەمەلایەنەی
پێویستە. هەتا ئەو هێزە چەقبەستوە نوستوەی سەدەكانی ناوەڕاست، پاك بكرێتەوەو
جارێكی دیكە بۆی هەڵنەكەوێتەوە، بێداری سەلەفییانە ببێتەوە.
كە
پرۆژەی دەوڵەت دامەزراندن‌و پرۆسەی دیموكراسی شكست دەخوات،
گەورەترین مەترسی لەسەر چارەسەری كێشە بنچینەییەكان دروستدەبێ،
بەتایبەتی، لەسەر پرسی نەتەوەیی‌و كێشەی ژنان. لێرەوە،
جەختدەكەینەوە، نە پێش راپەڕینی بەناو بەهاری عەرەبی لەوڵاتە دواكەوتووەكاندا،
شۆڕشی پیشەسازی‌و مۆدێرنەتە هەبووە. نە رۆشنگەریش بە چەمكە
رۆژئاواییەكەی لەم وڵاتانەدا رویداوە. هەوڵە كزۆڵەكانی رۆشنگەری‌و
نوێگەریش، تەنها رواڵەتی كۆمەڵ‌و روكاری سیستەمی گرتبوەوە، بەڵكو
ئارایشتی ئەندێشەی سەدەكانی ناوەڕاستیشیان دەكرد!! میراتی دواكەوتن، خەباتی
پێشكەوتن، ستراتیژی سەركەوتن، هەمووی كەوتۆتە ئەستۆی نەوەی هەزارەی سێهەم.
بەخەباتی فیمێنیستی هەمەلایەنیشەوە. بەڵام..
شەپۆلەكانی
دیموكراسی‌و قەرەبوی رۆشنگەری
دیموكراسی‌و
رۆشنگەری‌و نوێگەری، لەم سەردەمەدا، گەوهەرەكەیان
گۆڕانكاری بەسەرداهاتووە. ناشێ، سەراپا سیستەمی
سیاسی‌و، دۆخی ئابوری‌و، گلاسنۆستی میدیایی گۆڕدرابن،
بەڵام بوارە فەلسەفی‌و مەعریفییەكەیان رابگیرێ!
لەناویاندا، خەباتی فیمێنیزمیش.
ژنان
دەبێ دڵنیابن، كە شەپۆلەكانی دیموكراسی لەمەودوا، بەرەو رۆژهەڵاتی
ناوەڕاست، شەپۆل شەپۆل، بەر بەستێنی كۆمەڵایەتی‌و
بەربەستی سیاسی دەكەون‌و سەرەنجام دەشیانڕوخێنن. لەناو ئەو
دۆخەشدا، هەلومەرجی بابەتی بۆ سەرخستنی ستراتیژی دیموكراسی لەرۆژهەڵاتی
ناوەڕاستدا، دەڕەخسێ. كە هەلومەرجی بابەتی سەركەوتنی دیموكراسی
رەخسا، گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی‌و پێشكەوتنی رۆشنگەری‌و هزریی
رای گشتیش، پێدەنێتە قۆناغی وەرچەرخاندنی مێژوویی. كە هەتا ئێستا، وەرچەرخانە
مێژوییەكە، لەڕۆژهەڵاتدا، بەحوكمی هەژمونگەری رەهای ئایین‌و،
نەبونی شۆڕشی تەكنەلۆژیی‌و رۆشنگەرییەوە، روینەداوە. رووداوەكان،
بەزۆری لەناو لوتكەی دەسەڵاتی ئاسۆیی قەتیس كرابوون. مەبەست:
كاریگەرییەكانی
جیهانگیری، روداوە ستونییەكانی دەسەڵاتەكان، پەیتا پەیتا، دەگۆڕێ بەگۆڕانكاری ئاسۆیی ناو دەسەڵات‌و كۆمەڵ. لەمەوە، گۆڕانكارییەكان
دەتوانن قەرەبوی رونەدانی رۆشنگەری لەسەدەی نۆزدەهەم‌و
بیستەمدا، لەم وڵاتانەی ئێمەدا بكەنەوەو دەروازەی پەرەسەندنی خەباتی دیموكراسی-
رۆشنگەری- مۆدێرنێتە- سیكولاریزمیش بخەنە سەر
گازی پشت. تەنها ئەمەش شا رێبازی سەركەوتنی دیموكراسی دەكاتە نەخشی
سەركەوتنەكانی مێژوو!
هەر لەم
هەلومەرجەدا، قۆناغی بەدیهێنانی دادپەروەری كۆمەڵایەتی (سۆسیالیزم) لەرۆژئاواشدا،
دەبێتە ئەركێكی گشتی. لەمەشەوە:
سەرەتای
دەستپێكردنی قۆناغی دادپەروەری گشتی لەرۆژئاواو خەمڵاندنی باری بابەتی بۆ
وەرچەرخانی كۆمەڵایەتی‌و دیموكراسی لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كارلێك
دەكەن. وردتر بڵێین: دادپەروەری لەرۆژئاوای پێشكەوتوو، لەگەڵ بەدیهێنانی دیموكراسی
لەرۆژهەڵاتی دواكەوتوو، تەواوكەری تەواوكردنی گۆڕانكارییە جیهانگیرییەكە دەبن، بۆ
راپەڕاندنی ئەركە هاوبەشەكانی مرۆڤایەتی. لێرەدا:
ژنانی
رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بواریان بۆ هەڵدەكەوێ، فیمێنیستی
رۆشنگەری فراوان پەرە پێبدەن. بەڵام لەكوردستاندا، لەبەرئەوەی ئەزمونێكی خەباتی
رزگاریی‌و دیموكراسی هەیە، ئێستا پەیوەندیی ئابوری،
سیاسی، كەلتوری، راگەیاندن‌و تەكنیكی سەردەمیش لەگەڵا رۆژئاوا
فراوانە، بۆیە ژنان، دەتوانن، زووتر بزاڤە رۆشنگەرییە هاوچەرخەكە، موتوربەی پرۆسەی
دیموكراسی سەردەم، دوور لە دۆگمی ئایدیۆلۆژی بكەن. ئەمە لەكاتێكدا، لەزۆربەی
وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئێستا نوقمی ناو گێژاوی تایفەگەری كراوون!
رۆشنگەری هاوچەرخ، بۆ كوردەواریی‌و
لەكوردەواریشدا، بۆ ژنان، رەخسێنەری ژینگەی قوڵكردنی فیمێنیزمی هاوچەرخە. واتا:
رۆشنگەریی‌و فیمێنیزم، دووانەی خەباتی كۆمەڵ بەگشتی‌و ژنان
بەتایبەتین‌و خەباتكردنیش بۆ بەدیهێنانی هەردوو
ئامانجەكەش، ژنان وا لێدەكات قۆناغی خەباتی رابوردوو تێپەڕێنن، بۆ قۆناغی نوێی
سەردەمی شۆڕشی زانیاری‌و جیهانگیری.
توتالیتاریزمی
رۆحی‌و ئازادی ئەقڵ!
لەكۆمەڵێكدا،
دەسەڵاتەكانی دیكتاتۆری دونیایی‌و توتالیتاریزمی رۆحی‌و مەزهەبی،
دادگەربێ، مەحاڵە بیر لەئازادی بكرێتەوە. ئازادیش
هەرگیز نایەتەدی، ئەگەر ئازا نەبین لەرەخنە لێگرتنی كۆی بیری سەدەكانی ناوەڕاست،
لەسەر ئەندێشەو روح، كە وابێ، چۆن دەتوانین
لەو مۆتەكانەی روح‌و سامناكییەی ترساندنی ژنان بەنەریت‌و ئەقڵی
باوكسالاری، بگوازینەوە بۆ ناو سەردەمی رۆشنگەری هاوچەرخ، كە ئازایەتی رەخنەگرتن
لە بیری چەقبەستوو، گرێ بدرێتە ئازادی بە چەمكە فراوانەكەی؟
ئەقڵ
هەتا تاریكی ئاخنرابێتە ناوی، رووناكی بیركردنەوەی كز كز دەردەكەوێ.
ئەقڵ تەنهاو تەنها بەرۆشنگەری لەرۆژئاوای دوو سەدە لەمەوبەرەوە، بەرە بەرە رۆشن
بۆتەوە. كە ئەقڵەكان رۆشنگەری رۆشنی كردنەوە، ئینجا ئازایەتی لەناو رای گشتی
هاتۆتەبەر، هەتا توانییان رەخنە لەمیراتی كەلەپوری دواكەوتوویی ئایینی‌و
دونیایی بگرن. بەبێ بوێری رەخنە گرتن، بەبێ شۆڕبوونەوە لەبنج‌و بنەوانی ئەندێشە سەپێنراوەكانی دواكەوتنی
ئەقڵ، بەبێ دەرخستنی زیانەكانی ئایدۆلۆژیای تۆتالیتاری
ئایینی، قەت كۆمەڵەكانی رۆژئاوا، نەیاندەتوانی لەبیری سەدەكانی كوێرەوەری ئایینی
مەسیحییەت‌و مەزهەبی كاسۆلیك، بیگوازنەوە بۆ بیری
رۆشنگەری‌و نوێگەری، هەتا بگەن بە دیموكراسی.
ئازایەتی
لەخستنەگەڕی رەخنەی ئەقلانی‌و شكاندنی قفڵی ئەقڵی دواكەوتوو، بۆ
قبوڵكردنی فەلسەفەی راستەقینەی ئازادی كۆمەڵ‌و
دەستكەوتە داهێنراوەكانی زانستەكان‌و سۆسیۆلۆژیای هاوچەرخ، ژیانی مرۆڤ
لەمۆتەكەی خورافات سەرفراز دەكات‌و رۆحی مرۆڤیش لەكۆیلایەتی رۆحی،
ئازاد دەبێ. ئیتر ئەندێشە میتیفیزیكییەكان نابنە چەقی
بیكردنەوە. لەدوا ئاكامیشدا ئەقڵ دەكرێتە چەقی بیرو ئەندێشە. ئاسودەیی رۆحیش،
تەنها لەسایەی ئازادیدا دێتەدی.. ئازادی (ئایین بۆ تاك‌و
دیموكراسی بۆ هەمووان).
باسكردنی
دیموكراسی‌و ئازادیی‌و
بەرزكردنەوەی دروشمی بریقەدار، یان نوسینی یاساو دەستور، بەبێ بزوتنەوەیەكی رۆشنگەریی‌و كرانەوەی رەخنە ئەقلانییەكان، لەهەژموونی
دێرینەخوازی، خولانەوەیە لەناو بازنەی داخراوی خۆپارێزیدا. خولانەوەیەك، لەتەواوی
رەهەندەكانیدا، زۆرتر ژنان باجە سەختەكانی دەدەن‌و
دەكرێنە كاڵای دەستی پیاوانی پیاوسالار!
گرنگی
رۆشنگەری بۆ ژنان
رۆشنگەری،
ئەگەر وەكو ستراتیژ، بۆ كۆمەڵ بەگشتی پێویستییەكی مێژوویی بێ،
بۆ ژنان، پێویستییەكی تایبەتی چارەنوسسازیشە. چونكە پیاو، ئەگەر رۆشنگەرییش
بەدینەهێنرێ، هیچ نەبێ،
دەسەڵات‌و دەسەڵاتی باوكسالاریان هەر بەدەستەوە
دەمێنێ‌‌و هەڵاوێردنی رەگەزیش هەر دەپارێزن. بەتایبەتی پیاو،
حوكمەكانی دەقە پیرۆزەكانیان وەكو ئایدۆلۆژیای دەسەڵاتی حكومەت‌و كۆمەڵ‌و نەریت
پارێزی هەیە. ئایین‌و مەزهەبەكانیش، ئاشكرایە، بەشی هەرە زۆری
بۆ باوكسالاری ساغ بونەتەوەو ژنانیش لەبەر كۆیلەی روحی، خامۆشی كۆمەڵایەتی كراوون!
بەڵام ئەگەر ژنانی فیمێنیزم، بەگوڕوتینەوە، بۆ رۆشنگەری تێبكۆشن‌و
رۆشنگەریش پێشبكەوێ، دیارە، دیموكراسی كۆمەڵایەتی پەرەدەسێنێ‌‌و
ئەقڵییەتی كوێرەوەری دوا دەكەوێ‌‌و كۆسپەكانی بەردەم
مافە كۆمەڵایەتییەكانی ژنانیش، بەرەبەرە تێكدەشكێن.
فیمێنیزمی
هاوچەرخ، زادەی رۆشنگەری هاوچەرخە. چەرخەكەش، چەرخی پەرەسەندنی دیموكراسی‌و
مۆدێرنێتە‌و ئازادی رەخنە ئەقڵانییەكانە، لەسیستەمی
حوكمڕانی، ئابوریی، سیاسی‌و كۆمەڵایەتی لەسەردەمی
جیهانگیریدا.. كە جیهانی رۆژئاوای گرتۆتەوەو
جیهانی رۆژهەڵاتیشی خستۆتە گیروگازەوە.
لەبەر
رۆشنایی دیاردە دەركەوتووەكانی سەردەمەكە، ژنانی فیمێنیزم، نەدەكرێ خۆپارێزبن لەرەخنە لێگرتنی ئەندێشەكانی سەدەكانی ناوەڕاست؛ نەدەشكرێ،
توندڕەوبن لەو رەخنە گرتنانە. توندڕەوایەتی لەبواری رۆشنگەریی‌و
لەبەرامبەر ئاییندا، زیانی زۆرترە لەتوندڕەوایەتی لەبواری سیاسیدا. لەو
باوەڕەشداین، فیمێنیزم سەربەخۆ، دوور لە ئایدیۆلۆژیەتی دوگماو بەدەر لەپێوەرە
چینایەتییە توندڕەوەكان، بكەوێتە خەبات، لەناو تەواوی ژناندا، نەك ژنانی چینێك،
یان سەر بە حزبێك، پەیڕەوی لێبكەن.
دەبێ رەخنەكان، تەنها لەسەپاندنی ئایدۆلۆژیەتی ئایینی‌و
مەزهەبی‌و فیقهی لەهەموو كایەكانی دەسەڵات‌و كۆمەڵ
بگیرێ، نەك لەئازادی ئایینی‌و ئاسودەیی رۆحی، لایەنە
پۆزەتیڤەكانی ئایین. ئازادی، تەنها بۆ ئازادی دونیایی نییە. بەڵكو بۆ ئازادی
ئایین، مەزهەب، ئایینزاو خەڵكانی لائیكیشە!
بەهیواین،
فیمێنیزمی رۆشنگەری، بەم بزاڤە عەقلانییە، هاوتای رۆشنگەری هاوچەرخ، لەگەڵ
پلاتفۆڕمی "دابڕان"دا، قۆناغ بەقۆناغی قوڵكردنی پرۆسەی دیموكراسی، لەناو
پرۆسەكەدا‌و بۆ پێشخستنی پرۆسەكەش، لەناو ژناندا
سەركەوتووبێ. چاوەڕوانیشین، ژنانی سەربەستیخواز،
بەهەرشێوەیەك بۆیان دەگونجێ‌‌و باوەڕ
بەفیمێنیزمی هاوچەرخ دێنن، ببنە هاوبیری رێبازی فیمێنیستیە هاوچەرخەكە. دیارە،
ئێمەش دوا توانامان دەخەینە كار، هەتا وژدانی ژنان بكەینە هەوێنی فیمێنیزم..
هەمووشمان پێكەوە، ساڵ بەساڵ، ژن لەكۆیلەیەتی روحی‌و
لەهزری رزیو، سەرفراز دەكەین. لەگەڵ رێكخراوەكانی ژنان‌و
ئافرەتان‌و خانمانی هاوپێناویش، پێكەوە كۆڵ نەدرێ لەبەدیهێنانی یەكسانی... لەم سەردەمەدا.
بەدڵنیاییشەوە،
سەرەنجامی كۆڵنەدان‌و ململانێی ئەقڵانی، هاوكاتی گۆڕانكارییە
جیهانی‌و ئیقلیمی‌و ناوخۆییەكان، یارمەتیدەری
هەمەلایەنەی ژنان دەبن، بۆ كۆمەڵێكی رۆشنگەرو فیمێنیزمی رۆشنگەریی‌و
ئامانجی یەكسانی ژن‌و پیاو، لەڕوانگەی دیموكراسی‌و
سەربەستی سەردەمەكەوە.
ئامانجەكانی
فیمێنیزمی رۆشنگەری
هەموو
بزوتنەوەیەكی سیاسی و كۆمەڵایەتی، ئامانجی هەیە. ژنانی
فیمێنیزمی رۆشنگەریش، لەبەر رۆشنایی مانیفێستی فیمێنیستی، ئامانجگەلی كۆمەڵایەتی،
سیاسی، فەلسەفەی‌و كەلتوری هەیە، كە لەم جومگانەدا چڕ
دەكرێنەوە:
ئەرك‌و
ئامانجەكان
یەكەم:
رۆشنگەری
-فیمێنیزمی
رۆشنگەری، ئامانجی لەپێشینەی، بڵاوكردنەوەی رۆشنگەرییە لەناو كۆمەڵ بەگشتی‌و ژنان
بەتایبەتی. هەتا كۆمەڵ‌و ژنان، لەبیری تاریكی سەدەكانی ناوەڕاست،
رزگار‌و ئازاد بكرێن.
-چەك‌و چەمكی
خەباتی رۆشنگەركردنی كۆمەڵ‌و ژنان، رەخنەی ئەقلانیی‌و
پەروەردەی نا باوە، لەهەموو ئەو ئەندێشانەی مرۆڤـ دەكەنە كۆیلەی دەسەڵاتە
نادیارەكانی دونیایی‌و روحی‌و
كۆمەڵایەتی.
-فیمێنیزمی
رۆشنگەری، ئاراستەی فشار‌و چالاكییەكانی، دژی نەریتی باوكسالاری‌و بیری
كۆنەپەرستانەیە، كە باوكسالاری، ئەو بیرو ئەو نەریتانە دەكاتە بنەمای سەپاندنی
دەسەڵاتە كۆمەڵایەتییە بەسەرچوەكان، لەناو كۆمەڵا‌و خێزان‌و
تاكدا.
-پەروەردەكردنی
ژنان، بەكەلتوری رۆشنگەریی‌و دابینكردنی پێویستییەكانی گۆشكردنی
رۆشنگەری لەبینراو، بیستراو، خوێنراو. جگە لەپشت بەستن بەتەكنەلۆژیای زانیاریی‌و
تۆڕەكانی پەیوەندی بەردەوامی تەكنیكی (ئینتەرنێت).
دووەم:
سیاسی
-گۆڕینی
فەلسەفەی سیاسی دەسەڵاتدارێتی‌و سیستەمی حوكمڕانی، لەفەلسەفەیەكی
خۆپارێزی نیمچە بیروكراسییەوە، بۆ فەلسەفەی سیاسی سەردەم‌و
لەسیستەمێكی نیمچە پەرلەمانییەوە، بۆ سیستەمێكی پەرلەمانی پێشكەوتوی پەیڕەوكەری
سیستەمی ئەلیكترۆنی، كە دەستەبەری نەهێشتنی مشەخۆری‌و،
گەندەڵی لەوەزارەت‌و داوودەزگاكاندا بكات، كاری هاووڵاتی
بەیەكسانی، بێ بەرتیل‌و خزم
خزمێنەو حزب حزبێنەو دەستكەوت دەستكەوتێنە رایی بكات!
-دەستاودەستكردنی
دیموكراسییانەی دەسەڵات‌و قۆرغ نەكردنی جومگەكانی دەسەڵات، بەهۆی
هێزی چەكداری لایەنە سیاسییەكانەوە، شوناسی راستەقینەی دیموكراسییە. بۆیە،
ئامانجمانە، ئەو ئامانجە، لەكوردستانیشدا بێتەدی.
-سیستەمی
كۆتا، لەسیستەمێكی رێژەییەوە، بگۆڕدرێ بۆ سیستەمی
یەكسانی.. كە هاوتایی نێوان هەردوو رەگەز لەپەرلەمان‌و
حكومەتدا، دەستەبەر بكات.
سێهەم:
پەروەردە
-گۆڕینی
سەراپای سیستەمی پەروەردە، لەباخچەی ساوایانەوە بۆ خوێندنی باڵاو كردنی بەخوێندنی
راستەقینەی هاوچەرخ، ئەركی بنچینەیی گۆڕانكاری پەروەردەو ئەقڵ‌و زانستگەراییە.
بەبێ گۆڕینی فەلسەفەو سیستەمی پەروەردە، وەرچەرخانی زانستی‌و
كەلتوریی‌و كرانەوەی ئەقڵ‌و
كۆمەڵێكی تێكەڵاوی تەندروست، هەروەها نەهێشتنی نەریتی هەڵاوێردنی رەگەزی، مەحاڵە.
-بایەخدان
بەتوێژینەوەو میتۆدەكانی نشونما (تنمیە)و داڕشتنی بنەمای
خوێندنی هاوچەرخ لەپەیمانگاو زانكۆكاندا، بۆ ئەوەی نشونمای زانستی، نشونمای
تەكنەلۆژی، نشونمای ئەقڵ، نشونمای زانیاری، نشونمای ئابوریی‌و
ئابوریی ئازادی دورخراو لەچاوچنۆكی سەرمایەداری... تاد. ئاوێتەی سیستەم‌و
داوودەزگاكان بكرێن.
-ناو
خوێندنگا‌و زانكۆكان، بۆ زانست‌و فێربون‌و
خواستە پشەییەكان، دەرەوەی زانكۆش، بۆ چالاكی سیاسی، كۆمەڵایەتی، عەقیدەو
بیروباوەڕە ئازادەكان.
-قەدەغەكردنی
سەپاندنی عەقیدەو مەزهەب، بەسەر مناڵی خوار (12) ساڵ.. تەنها لەدوای پۆلی شەشەوە،
مناڵ گۆشی ئایین‌و مەزهەب بكرێ.
-داڕشتنی
پرۆژەیەك لەپەرلەمان‌و حكومەت، بۆ نهێشتنی نەخوێندەواریی‌و
پەروەردەی خێزان. هەتا لەناو خێزانەوە، سەركوێركردنی مناڵ‌و
سەپاندنی ژینگەی كۆمەڵایەتی سەلەفی لەسەر مناڵ، بگۆڕدرێ بە پەیوەندی خێزانی ئاسودەی دوور لەفشارە كۆمەڵایەتی‌و
دەرونییە زیانبەخشەكان.
-دانانی
كۆلێژی رۆشنگەری لەزانكۆكانی كوردستانداو بایەخدانی بەدەرچوانی، بۆ پەروەردەی
خێزان‌و كۆمەڵ‌و خوێندنگاكان.
-ئاراستەكردنی
كەناڵ‌و راگەیاندنەكان، بۆ بایەخدان بەنوێگەریی‌و
رۆشنگەری رای گشتی.
-لەڕووی
هونەرو ئەدەبیاتەوە، نوسین‌و رەخنەوە، چاپ‌و
چاپەمەنییەوە، پرۆژەو پشتویانی ستراتیژی هەبێ بۆ رۆشنگەریی‌و فیمێنیزم‌و بوێری
رەخنەی ئەقڵانی.
-بایەخدان
بەژنە دەركەوتووەكانی بوارەكانی چالاكی مەدەنی‌و كۆششی
رۆشنگەری‌و رەخساندنی بواری پلەی مەعریفی‌و
خوێندنی باڵا بۆیان.
-سزای
یاسایی و مەعنەوی لەسەر تاوانبارانی هەڵاوێردنی
رەگەزی، هەبێ.
ناوەندی رابەرایەتی فیمێنیزمی رۆشنگەری
20/10/2016- باشوری كوردستان