سەرەتای دروستبونی مرۆڤ لەسەر زەوی، مێژویەكی كۆن و نادیارەو ڕەنگە ملیۆنان ساڵ بەسەریدا ڕۆیشتبیت، ئەوەی تائێستا ماوەتەوە تەنیا ئەفسانەكانن، ئەم ئەفسانانەش یان لە كتێبی فەیلەسوفەكان یان لەكتێبی پەیامبەراندا هاتوە، زانست تا ڕادەیەك لەڕوی ژیاری و دی ئێن ئەی ئەم ڕازەیان بۆ ئێمە كردوەتەوە، ئیدی ئەوەی ماوەتەوە بوە بەقەناعەت و ئێمەش باوەڕمان پێكردوە.


بەپێی لێكۆڵینەوە نێودەوڵەتییەكانی دیوید كۆماس، ئاریلا ئۆپێنهایم، ئاڵمۆت نەیبڵ و مارینا فایەرمەن، كوردەكان 10 تا 11 هەزار ساڵ پێش ئێستا، هەزاران ساڵ پێش هیندو ئەوروپییەكان، یەكەم دانیشتوانی ناوچەی (باكوری هیلالی پڕپیت) واتە میزۆپۆتامیا بون، ئەم لێكۆڵینەوانە بەپێی دەركەوتنی زانستی ژێنیتكی ئەو بلیمەتانە بوە، بەپێی ئەم لێكۆڵینەوانە، باكوری نیوە بازنەی بەپیت دەكەوێتە دەریای مەدیتەرانە، تا دورگەی فارس و نێوان دیجلەو فورات، ئەمڕۆ ئەم ناوچەیە دەكەوێتە وڵاتانی ئیسرائیل، فەلەستین، ئوردن، لونبان، سوریاو عیراق.

واتە كورد بەپێی ئەم لێكۆڵینەوە نوێیانە، كەمێكی بەر خاكی ئێران كەوتوەو نزیك بەتەواوی دانیشتوانی میزۆپۆتامیا لەدەرەوەی خاكی ئێران بوە، كورد خەڵكی چیاكانی زاگرۆس نییەو كشتوكاڵیش لەو چیایانەوە دەستی پێ نەكردوە.


كورد یەكێك لەكۆنترین مرۆڤەكانی ئەم زەوییەن، بەپێی قسەی ڕۆژهەڵاتناسی ئەڵمانی كارێل بڕۆكلەمان، زمانی كوردی زمانێكی ئاسمانییە.

كاوالی، كە بەیەكێك لەناسراوترین ژێنیتیكناسانی هاوچەرخ لەئەمریكا دەناسرێت، دەڵێت"گەشەسەندنی كشتوكاڵ لەمیزۆپۆتامیاوە لەسەدەی بەردینی نوێ، نەتەنیا لەبەر كەرەستەی كشوكاڵی، بەڵكو لەبەر مانەوەی زمان ماوەتەوە".

سەلماندنی كوردو دەرهێنانی ئەم ڕەسەنایەتییە پێویستە سەرلەنوێ پێناسە بكرێت و سنوری خاكی كوردستان بچێتەوە سەر نەخشە كۆنەكەی، ئەم زەوییە پڕ پیتە هەر تەنیا خاكەكەی نەبوەتە هۆی مانەوەی كورد، بەڵكو ئەم خاكە دایكی دەیان ئایین و ئایینی پاك و ئاسمانییە.

ئایین وەك بنەمایەكی ئەخلاقی و كۆمەڵایەتی، لەسەرەتای پەیدابونی مرۆڤەوە بۆ پێكەوەژیان و گوزەرانێكی باشترو بۆ سەرچاوەی ئارامی و ویژدان لەناخی سروشتدا دروست بوە، لەهەر شوێنیكی ئەم كەونە، بەپێی كولتورو سروشت جۆرە ئایینێك دروستبوە، ئەو ئایینانەی لەناوچەی میزۆپۆتامیادا دروستبون هیچ كات مرۆڤ بەهۆیانەوە ڕوی نەكردوەتە بت و بتپەرستی، دەتوانین بڵێین ئایینە كوردییەكان هیچ كات توندوتیژ نەبون و بەردەوام ئاشتیخواز بون، بۆیە كورد لەوەتەی هەیە شەڕانگێز نەبوەو هەمیشە ئاشتیخواز بوە.

سەرچاوە سروشتییەكان هەمیشە بونەتە جێگەی سەرسوڕمان و تێڕامان و پاكی و پەرستن، مرۆڤ بەرلەوەی سەرچاوە سروشتییەكان سەرنجی ڕابكێشێت، یەكتاپەرست بو و خودایەكی ڕاستەقینەیان دەپرست، بەهۆی زۆربونی ژمارەیان و گیروگرفتی ژیان و سەرقاڵبون بەدروستكردنی كەرەستەو ئامێری كشتوكاڵ و بیركردنەوە لەژیان و پێداویستییەكانی، كەم كەم خودایان لەبیر چوەوەو ئیتر خودا بزر بو، مرۆڤ ناتوانێ بەبێ خوداو بەبێ باوەڕ بژی، بۆیە بۆ پەیداكردنەوەی خودا ڕویان كردە دۆزینەوەی ئەو شتانەی كەتۆزێك لەخوداكەی خۆیان دەچو، وەكو ڕۆژو مانگ و ئەستێرەو ئاو و ئاگر، ئەمانە بون بەجێگرەوەی خودای ڕاستەقینەیان.

لەناو ئەم مرۆڤانەدا كەسانێك پەیدا بون كە بەهۆی لەناوچونی ئەم سەرچاوە سروشتییانە دەستیان لەپەرستنیان هەڵگرت و ڕویانكردە ڕامان لەدەرونی خۆیان و توانییان خودای ڕاستەقینەیان بدۆزنەوە، كە ئەبەدیی و ئەزەلییە.

لەناو ئەم ونبونەدا ئایینی زۆر پەیدا بون، وەك: میترایی، زەرڤانی، مەزدایی و مانی، پێداچونەوە بەمێژوی ئەم ئایینانە كاتێكی زۆری دەوێت و لەتاقەتی ئەم وتارەدا نییە، بە كورتی باسی ئایینەكان دەكەم و بە تایبەتی دەست دەخەمە سەر ئایینی ئێزدی، كە سەرچاوەیەكی ونی هەیەو تائێستا لێكۆڵینەوەیەكی زانستی و بابەتییانەی لەسەر نەنوسراوە.

ئایینی میترایی

میترا، میتر، میسر واتە مێهر، خۆر، خودای ڕوناكی، میترا لەشەوی یەڵدا لەكچێكی پاكیزە بەناوی ئاناهیتا لەدەریاچەی هامون لەدایك بو، ئەم ئایینە لەسەردەمی پیشدادییەكاندا پەیدا بو و گەشەیكردو ئەوروپای ئەوكاتی گرتەبەرو تەنانەت بو بەئایینی فەرمی ئیمپراتۆری ڕۆم، ئەم ئایینە ئایینێكی پیاوسالار بو و ئیزنی بەژنان نەدەدا لەنیاشە دینییەكاندا بەشداری بكەن، میترائیسم ئایینێكی زۆر ڕەمزاوی بو، هەمو كەس لێی تێ نەدەگەیشت، قۆناغەكانی عیرفانی لەوێدا زۆر سەخت و لەتاقەتی هەمو كەسێكدا نەبو.

یەكێك لەباوەڕكانی ئەوان قوربانیكردن بو، پێیان وابو كەخوێنی ئاژەڵ بتكێتە سەر زەوی پیرۆزەو زەوی پڕ پیت دەكات و ڕۆحی دەچێتەوە بۆ ئاسمان و تێكەڵ بەڕۆحی ئاژەڵەكانی تر دەبێتەوە، لەئەفسانەكاندا هاتوە كەمیترا ڕۆژێك كۆتایی بەدەسەڵاتی دێت و لەڕێوڕەسمێكی شایستەدا (شامی ئاخر) سواری گۆی زەوی دەبێت و (عەروج) بەرەو ئاسمان هەڵدەكشێت و دەڕوا، مێهرپەرستان لەیەكەم مانگی پاییزدا گایەك دەڕازێننەوەو بەڕێزو حورمەتەوە لەمەیدانی شاردا قوربانی دەكەن و گۆشتەكەی دەخۆن، بەنیشانەی ئەوەی كە پەیوەندی لەگەڵ خودا دروست بێت و ئەویش لێیان ڕازی بێت.

مردن لەم ئایینەدا وەك كۆتایی هەمو شتێك نییەو باوەڕیان وایە كەڕۆح نەمرەو پاش مردنیش دەگەڕێتەوە بۆ ئاسمان و تێكەڵ بەمێهر دەبێتەوە، واتە ئێستا پێی دەڵێین دۆناودۆن یان تەناسوخ، ئایینی میترایی ئایینێكی عیرفانی زۆر سەخت بو، كەقۆناغەكانی بەم شێوەن: قەلەشە، هاوسەر، سەرباز، سەوز، پارسی، خۆرو پیر.

ئایینی میترایی بو بەئایینێكی جیهانی و تائێستاش نیشانەكانی هەر ماون، ئایینی میترایی و مەسیحی زۆر لەیەك دەچن، ئەم لێكچونەش كارێكی ترەو لێرەدا بواری ئەوە نییە.

زەرڤانی

پاش میترا زەرڤان هات، بەپێی ئەفسانەی زەروانی، ئەو كاتەی كە نەئاسمان هەبو و نەزەوی، تەنیا خودایەك هەبو ئەویش ناوی زەروان بو.

زەرڤان خودای كات و زەمان بو، بەباوكی دوانەكە ناسراوە، خێرو شەڕ، چاكەو خراپە، تاریكی و ڕوناكی، بەپێی ئەفسانەكان زەروان پیاو بو، نۆ هەزار ساڵ نیایشی خۆری كردو پاڕایەوە كەخۆر منداڵی پێ بدات، پاش نۆ هەزار ساڵ لەوەی كەڕوناكی منداڵی پێ نەدا، نائۆمێد بو و گومانی لێ پەیدا بو، لەكاتی ئەم گومانەدا سكی زەروان بەدوانەیەك دو گیان بو، زەروان وتی هەر كامیان زوتر هاتە دنیاوە دەیكات بەفەرمانڕەوا، ئورمەزد ئەم قسەی بەئەهریمەن وت، ئەهریمەن زوتر هاتە دنیاوە، ئەو كوڕێكی ناشیرین بو، دواتر ئورمەزد هات، ئورمەزد منداڵێكی جوان و نورانی بو، زرەڤان كەئورمەزدی بینی وتی خوایە مەبەستم ئەم كوڕە بو، دەستی دایە گۆچانەكەی و دایە دەستی ئورمەزدو كردی بە فەرمانڕەوا، ئەهریمەن ئێرەیی پێبردو بەباوكی وت بڕیار وابو هەر كامەمان زوتر هاتینە دنیاوە، بمانكەیت بەفەرمانڕەوا، زەروان بەناچاری بۆ ماوەی نۆ هەزار ساڵ كردی بە فەرمانڕەوای جیهان، ئورمەزدیش بو بەفەرمانڕەوای ئاسمانەكان، ئەوەی لەئاسماندا هەیە ئورمەزد دروستی كردون و ئەوەی لەزەوییش دروستكرا هی ئەهریمەن بو.

زەروانیان باوەڕیان وابو كەمرۆڤیش وەك هەمو بونەوەرەكانی تر لەژێر كاریگەری كات و شوێندایەو باوەڕیان بەقەدەر هەیە، ئەوان باوەڕیان بەجەبرو ئیختیار هەیە، مرۆڤ لەم كەونەدا ناچارە بژی و لەناو ئەم ژیانەشدا ئازادن چۆن دەژین، هەمو شت لەپێشدا دیاری كراوەو هیچ كەس ناتوانێت لێی دەربچێت، واتە مرۆڤ هیچ كارێكی لەدەست نایەت و دەبێت قبوڵی قەدەر بكات، هەمو شت ئەو جۆرەی كەهەیە قبوڵیان دەكرد.

مەزداپەرستی..ئایینی زەردەشتی

زەردەشت، زەرتۆشت، زەرادەشت، زەراتەشت، زەردەشت بەم ناوانە لەكتێبە مێژوییەكاندا هاتوە، بەمانای زادەی نور یان نورانی، لەبڕێ شوێنیشدا بەخاوەنی وشتری زەرد هاتوە، زەردەشت لەهەورامان لەكوردستان لەدایك بوە، ئەوەی كەدەڵێن لەئازەربایجان یان بەڵخ لە ئەفغانستان لەدایك بوە ڕاست نییە، نەشوێنی لەدایكبونی و نەزمانی گاتاكان ئەوە دەسەلمێنێت.

ئایینی زەردەشتی پاش ئایینی زەرڤانی هاتوە، لەمێژوی ئایینەكانی كۆندا یەكەم كەسێك كە بانگی یەكتاپەرستی كردو خوای ڕاستەقینەی دۆزییەوە، زەردەشت بو، ئەو یەكەم یەكتاپەرستی جیهان بو، بنەمای ئایینی زەردەشتی (بیری چاك و گوفتاری چاك و كرداری چاكە)، پاشان تەواوی ئایینەكانی دیكە هەر لەسەر ئەو سێ بنەمایە بونیاتنران، لەئایینی زەردەشتیدا قوربانیكردن قەدەغەكران و ڕێز لەئاژەڵ و ژینگەو مرۆڤدۆستی و ئەشق و بنەما ئەخلاقییەكان گیراو مافی مرۆڤ بونیاتنراو تائێستا تەواوی وڵاتان مافی مرۆڤیان لەسەر بنەمای ئایینی زەردەشتی پێكهێناوە، زەردەشت لە 660 تا 100 ساڵ پێش لەدایك بونی مەسیح لەدایك بوە، گاتاكان سرودەكانی خودی زەردەشتن، كۆكردنەوەی كتێبی ئاڤێستا لەدەورەی ئەشكانییەكانەوە دەستیپێكردو هەتا دەورەی ساسانییەكان و لەكاتی دەسەڵاتی شاپوری دوەمدا بەدرێژایی 300 ساڵ كۆ كرایەوە.

لەنێوان ئەم دو ئایینەدا، واتە زرەڤانی و زەردەشتی، كۆمەڵێ موغ و لایەنگرانی ئایینی میترایی مابونەوە، كەهەم باوەڕیان بەزەردەشت هەبو، هەم لایەنگری میترا بون، ئەمانە دواتر تێكەڵ بەئایینی زەردەشت بون و پاش نەمانی خودی زەردەشت دوبارە لەو ئایینە جیابونەوە، ئەوان ئێزدییەكان بون.

ئێزدی

ئێزدی لەوشەی ئیزەد، یەزەدە، یەزە، یەزدان یان یەزەت بەمانای شیاوی پەرستن هاتوە، ئایینی ئێزدی درێژەپێدەری ئایینی میترائیسمەو خۆشیان دەڵێن ئێمە میسرایین واتە میترایی، ئایینی ئێزدی بەدرێژایی مێژو هەمیشە زوڵملێكراو بوەو بن دەستەی ئایینەكانی تر بوە، لەزەردەشتییەوە تا ئیسلام كاریگەری لەسەر ئەم ئایینە داناوە، بەجۆرێك كە ئایینی ئێزدی تێكەڵێكە لەهەمو ئایینەكان، بنەماو بنەڕەتی خودی ئایینەكە زۆر كەم بوەتەوە، لەوەتەی ئیسلام هاتوەتە ئەم وڵاتە 72 جار هەوڵ دراوە ئەم ئایینە لەناو بەرن و خەڵكەكەی قەتڵوعام بكەن، بەهەرحاڵ، ئێزدییەكان مانەوەو ڕەسەنایەتی خۆیان پاراستوە.

میترایی مێهرپەرست بون و خۆرو مانگ و ئەستێرەیان دەپرست، ئێستاش ئیزدییەكان نیایشی خۆرو ئەستێرەو مانگ دەكەن و هێماكانی ئایینی میترایی لەدارو دیواری لالش نەخشێنراوە، لەسەردەمی زەردەشتدا میتراییەكان بون بەمەزداپەرست و ئایینی بێهییان هەڵبژارد، ئەمە لەڕوی ناچارییەوە نەبو، چۆن لەئایینی زەردەشتیدا زۆر نییە، بەڵام دوای نەمانی خودی ئەشوزەردەشت ئەوان لەئایینی زەردەشتی جیابونەوەو بونەوە بەمیترایی.

ئەوان زەردەشت بەپەیامبەر نازانن و دەڵێن ئەو چاكەكارێكی ئایینییە، بەڵام ڕێزو حورمەتی زۆری بۆ دادەنێن، لەبڕێ ماڵی ئێزدیدا هێمای فەروە هەر هەڵواسراوەو لە ناخەوەش ڕەنگە هەر باوەڕیان پێی هەبێت.
باسنیوز