ناو: پارتی دادو گەشەپێدانAKP
دامەزراندن: 2001 دوای جیابونەوەی لەحزبی فەزیلە بەسەرۆكایەتی نەجمەدین ئەربەكان.
سەرۆكی پارت: رەجەب تەیب ئەردۆگان

پارتی دادو گەشەپێدانAKP:

نمونەیەكی تر كەئیسلامی سیاسی بۆ حوكمڕانی ئاینی دەیهێننەوە بەتایبەتی ڕەوتی میانڕەو لەئیسلامی سیاسی كەشانازیشی پێوە دەكەن بریتییە لەحوكمڕانی پارتی دادو گەشەپێدان (AKP) بۆ توركیا، وەك نمونەیەكی مۆدێرن و سەردەمیانەو میانڕەو بۆ حوكمڕانی ئیسلامی وەك نمونەیەكی مۆدێرن و سەردەمییانەو میانڕەو بۆ حوكمڕانی ئیسلامی سیاسی، بەڵام ئایا ئەم پارتە خۆیان بەپارتێكی ئیسلامی و حوكمەكەیان بە حوكمێكی ئیسلامی لەقەڵەم دەدەن یان واقعەكە وا دەخوێنرێتەوە؟، ئەوەی لەتوركیای دادو گەشەپێداندا هەستی پێدەكرێت ئەوەیە كەخەڵكەكە دەنگیاندا بەكەسانێكی دیندار تا بەڕێوەیانبەرێت و حوكمڕانییان بكەن بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، چانسێكیان بداتێ، نەك حوكمی ئاینی پیادە بكەن.

لەتوركیا حوكمێكی ئاینیمان نییە، بەڵام دەسەڵاتداری باوەڕدارمان هەیە، لەتوركیا دەوڵەتێكی موسوڵمانمان هەیە، دەوڵەتێكی ئیسلامیمان نییە، چونكە بناغەی حوكمداری لەتوركیا لەسەر بناغەیەكی نا ئاینی دامەزراوە، ئەم ڕەوشەش لەزۆرێك لەوڵاتانی ڕۆژئاوادا بەدی دەكرێت، هەندێك لەسەركردەی پارتەكانی وڵاتانی ڕۆژئاوا باكگراوندی ئاینییان هەیە، لەئەمریكا وا باوە كەباوەڕدارەكان جڵەوی پارتی كۆمارییان بەدەستەوەیە تەنانەت هەندێك جاریش بابەتە ئاینییەكان دەبنە مانشێتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانیان.

بونی دیندارەكان لەدەسەڵاتدا زیاتر لەسەردەمی (جۆرج بۆشی كوڕدا) ڕەنگی دابویەوە، تەنانەت (عبدالله گیول) كەئەو كات جێگری ئەردۆگان بو لەحزبدا، ڕازی نەبو لەوەی پێیان بوترێت ئیسلامییەكان و دەیوت (پێمان مەڵێن ئیسلامییەكان، ئێمە پارتێكی ئەوروپی پارێزگار خوازین و لاریمان نییە لەوەی پێمان بڵێن دیموكرات موسوڵمانەكان وەك هاوشێوەی دیموكرات مەسیحییەكانی تری وڵاتانی ئەوروپا)، دیموكرات مەسیحییەكان بەهێزترین ڕەوتن لەناو پەرلەمانی ئەوروپاداو بریتییە لەئایدۆلۆجیایەكی سیاسی كە هەوڵی جێبەجێكردنی بنەماكانی مەسیحییەت دەدات لەسیاسەتی گشتیدا نەك دامەزراندنی دەوڵەتێكی مەسیحی.

واقعی حوكمڕانیش لەتوركیادا گەواهیدەرن كەهیچ گۆڕانكارییەكی ڕیشەییان لەسیستمی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوری و گەشتیاری وڵاتدا نەكردوە تەنها ئەوەندە نەبێت كە ئەڵێن ئێمە باشتر خزمەتی خەڵكی خۆمان دەكەین وەك لەمانشێتی یەكەمین بانگەشەی هەڵبژاردنەكەیاندا بەرزیان كردبویەوەو تیایدا هاتبو (هەمو شتێك لەپێناو توركیادا) ئەوان ناڵێن ئێمە دەوڵەتێكی ئیسلامی دروست دەكەین نە لەئێستاداو نە لەداهاتوشدا، تەنها كۆمەڵە دیندارێكن و حوكم دەكەن، (رەجەب تەیب ئەردۆگان و عبدالله گیول و ئەحمەد داود ئۆغڵو) وەك كەسانی دیندارو ئیسلامی هیچ قورساییەكیان لەوەدا نەبینی كە حوكمی وڵاتێكی عەلمانی بكەن، وردتر سیستمێكی عەلمانی بەڕێوەبەرن و درێژە بەهەمان ئەو سیستمە بدەن كە (كەمال ئەتاتورك) بناغەكەی بۆ داناوە، تەنانەت ئامۆژگاری (اخوان)ەكانی میسریشیان كرد كاتێك لەدەسەڵاتدا بون كەمیسر وەك وڵاتێكی عەلمانی بمێنێتەوە.

ئەم هەنگاوەی (AKP) گۆڕانكارییە لەفكری ئیسلامی سیاسی و دەكرێت ببێتە تیۆرێك بۆ ئیسلامی میانڕەو، بەڵام ئایا ئەم بۆچونانەیان ڕەهایەو ئایدۆلۆجیە كەسییەكانیان زاڵ نابێت بەسەر سیاسەتی وڵاتەكەیاندا؟ 

پارتی دادو گەشەپێدان لەتوركیا لەقۆناغی ئەمڕۆماندا وەك پارتێكی دیموكرات مەسیحی ئەوروپا بیر دەكاتەوە، تائێستاش ئەوەی بەناوی ئاینی ئیسلامەوە دەیكات ئامانج لێی دروستكردنی (العمق الاستراتیجی - قوڵایی ستراتیژی)یە بۆ توركیا وەك بزوێنەری سیاسەتی توركیا (احمد داود ئوغلۆ) لەكاتی خۆیدا بانگەشەی بۆ دەكرد، لەم بارەیەشەوە (احمد داود ئۆغلو) كتێبێكی هەیە بەناوی (قوڵایی ستراتیجی) كەتەعبیرە لەسیاسەتی گشتی پارتەكەیان بەوەی قوڵاییەكی ستراتیجی بۆ توركیا لەجیهانی ئیسلامیدا دروست بكەن، ستراتیجییەتیان بریتییە لەسفركردنی كێشەكان و دروستكردنی بازاڕی نوێ بۆ كاڵا توركییەكان و وەبەرهێنانی توركی بەسود وەرگرتن لەسۆزی ئیسلامی لەناوچەكەدا، بەڵام بەهاری عەرەبی لەنێوان دو كەوانەدا بەپێچەوانەی ئەوەی كەپارتی دادو گەشەپێدان لە توركیا پێشبینیان دەكرد بەوەی بەقازانجی ئابوری و جیۆسیاسی وڵاتەكەیان دەشكێتەوە، بەحوكمی ئەوەی سیستمێكی سیاسی نوێ لەناوچەكەدا دێتە ئاراوە كەهاوسۆزن لەگەڵیاندا، بەڵام وا دەرنەچو. 

كاتێك شۆڕش لەلیبیا بەرپا بو، ئەردۆگان دژی وەستا ئەویش بەهۆی ئەو بەرژەوەندییە ئابورییە گەورەیەی توركیا لەلیبیای قەزافیدا هەیانبو، بەڵام كەزانی شۆڕش سەردەكەوێت ناچار بو سیاسەتی خۆی بگۆڕێت، هەڵوێستیشیان بەرامبەر كارەكانی ئیسرائیل لەغەززەو كەشتییە توركییەكە زۆر توند بو، بەڵام بەهۆی ململانێكانی لەگەڵ ڕوسیا ناچار نەرمی بنوێنێت بەرامبەر ئیسرائیل، دواتریش لەژێر فشاردا نەرمی نواند بەرامبەر بەڕوسیا، هەڵوێستیشیان بەرامبەر سوریا هەر بەهەمان شێوەیەو دەكەوێتە ئەو چوارچێوەیەوە.

ئێمە ئەردۆگان و حزبەكەیمان نەبینیوە پیادەی حوكمێكی ئاینی بكەن، مالیزیاش بەهەمان شێوەیە، وڵاتێكی پێشكەوتوە، زۆربەی دانیشتوانەكەی موسوڵمانن، فەرمانڕەواكانیان تا ڕادەیەك دیندارن بەڵام پەیڕەو لەحوكمی ئاینی و پیادەی شەریعەت ناكەن.

لێرەدا ئێمە لەبەرامبەر مۆدێلێكی نوێی حوكمڕانیداین، كۆمەڵێك كەسی دیندارو خاوەن باكگراوندی ئیسلامی حوكمی وڵاتێكی نا ئاینی یان عەلمانی بكەن، فەرمانڕەواكانی توركیا نایشارنەوە كەخاوەنی باكگراوندێكی ئیسلامین وەك كەسایەتی خۆیان، بەڵام بە باكگراوندێكی ئیسلامییەوە حوكم ناكەن، وەك كەسایەتی خۆیشیان نزیكیان لە (اخوان) و سەرسامییان بەو ڕێكخراوەوە نەشاردۆتەوەو ئەو سۆزە ئیسلامییەشی كەهەیانبو بۆ ئەو ڕێكخراوە هەندێك جار كاریگەری هەبو لەسەر داڕشتنی سیاسەتی دەرەوەیان، كە سیاسەتێكی تەرەفگیرانە بو، وەك هەڵوێستەكانیان بەرامبەر ڕوداوەكانی غەززەو میسرو سوریاو یەمەن، ئەمەش یەكێك بو لەهەڵە ستراتیجیەكانی پارتی دادو گەشەپێدان كە خەریكە بۆچونە ئایدۆلۆجییەكەی خۆیان وەك چەند كەسێك لەسیاسەتی وڵاتەكەیاندا ڕەنگ دەداتەوە، واتە پیادەكردنی سیاسەتێكی عوسمانییانە، چونكە بەلای ئەوانەوە بەهاری عەرەبی یەكسان بو بە بەهاری ئیسلامی و بەهاری ئیسلامیش یەكسان بو بە بەهاری ئیخوانی، هەر بۆیە توركیا دوچاری جۆرێك لەگۆشەگیری بوەتەوە، ئەگەر پێگە ستراتیجییەكەی نەبێت ئەوا بەزەحمەت لێی دەردەچێت، هۆكاری ئەم گۆشەگیرییەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە (AKP) بەگشتی و ئەردۆگان بەتایبەتی خەریكە ئایدۆلۆجیای ئیسلامی سیاسی زاڵ دەبێت بەسەریداو، لەجیاتی ئەوەی لەفەرمانڕەوایەكی ئەوروپی بچێت خەریكە بەرگی سوڵتانەكان دەپۆشێت، بەمەش (AKP) وەك نمونەیەكی هاوچەرخ بۆ ئیسلامی سیاسی كەوتۆتە ژێر نیشانەی پرسیارەوەو ئەم مۆدیلە نوێیە لەئیسلامی سیاسی كەوتۆتە باری مۆلەقەوەو جارێك نازانرێت بەكام باردا دەكەوێت، بەشێوەیەكی تر دو كەسایەتی و دو قۆناغ لەژیانی سیاسی ئەردۆگاندا بەدی دەكرێت، كەسایەتی و قۆناغێكیان كەوەك كەسێكی موسوڵمان ‌و باوەڕدار جڵەوی دەسەڵات دەگرێت ‌و خزمەتی وڵاتەكەی دەكات، كەسایەتی ‌و قۆناغێكیشیان كەوەك كەسێكی ئیسلامی و هاوشێوەی خەلیفەكانی ئەمەوی و سوڵتانەكانی عوسمانی وڵاتەكەی دوچاری گێژاوێكی سیاسی ‌و ئابوری كردۆتەوە، بەتوندی نەیارەكانی سەركوت دەكات تەنانەت دەست لەنزیكەكانی خۆشی ناپارێزێت، هەڵس و كەوتەكانی جۆرێك لەهستریای پێوە دیارەو، نازانرێت چ جۆرە سیاسەتێك پەیڕەو دەكات، بەردەوام سیاسەتەكانی لەگۆڕانكاریدایە.

دوابەدوای تۆخبونەوەی باكگراوندی ئیسلامی سیاسی لەسەر ئەردۆگان و ڕەنگدانەوەی لە هەڵسوكەوتەكانیدا، خەریكە ئێستا چاوەكان و ئاراستەكان زیاتر بەرەو بزوتنەوەی نەهزەی تونسی دەڕۆن وەك مۆدیلێكی نوێ بۆ ئیسلامی سیاسی كە بەباڵێكی سەر بەئیخوان موسلمینیش هەژمار دەكرێن و ماوەیەكیش دوای سەركەوتنی شۆڕش لەتونس كەدەسپێكی بەهاری عەرەبی بو لەو وڵاتەدا حوكمیان كرد، سەركردەی مێژویی ئەم بزوتنەوەیە (راشد غەنوشی) ڕۆژی هەینی 20ی ئایاری 2016 ڕایگەیاند كەبزوتنەوەكەیان سورە لەسەر جیاكردنەوەی ئاین لەدەوڵەت، ئەمەش هەنگاوێكی بێ پێشینەیە لەناو ڕەوتەكانی ئیسلامی سیاسیدا، هەروەها ڕاگەیاندنی دوركەوتنەوەیان لەڕەوتەكانی ئیسلامی سیاسی و خۆ گۆڕینیان بۆ پارتێكی مەدەنی وەك پارتە سیاسییەكانی تری تونس، هەروەها جەختیشی لەوە كردەوە كە (ولا‌و)ی ئەم پارتە یەكەم و دواجار بۆ تونسە.

هەروەها (راشد غەنوشی) لەسەرەتای كردنەوەی كۆنگرەی دەیەمی بزوتنەوەكەیان دوپاتی لەوە كردەوە كە (پێویستە ئاین لەململانێ سیاسییەكان بەدور بگیرێت هەروەها مزگەوتەكان بێلایەن بكرێن لەململانێ سیاسییەكان تا مزگەوتەكان كۆكەرەوەی خەڵك بن نەك ببنە مایەی دوبەرەكی، هەروەها ڕونیشی كردەوە كە بەستنەوەی ئاین بەپارتێكی دیاریكراوەوە لەبنەڕەتدا هیچ سودێكی بۆ ئاینەكە نییە، ئێمە نامانەوێت سیاسەت ئاین بەكار بهێنێت یان ئاین سیاسەت بەكاربهێنێت).

سەرچاوە: كتێبی "خوێندنەوەیەك بۆ دەوڵەتی ئاینی"، (نوسینی: پارێزەر سیروان ئەحمەد)