دكتۆر هێرش قادری 


میرئاوە"مێهرابە" یان ئەشكەوتی لالش سەرەڕای ئەوەی كە هەزاران ساڵە لە ژێر كاریگەریی دینەكان و دەسەڵاتی نەتەوە و ئایینەكانی تردا بووە، بۆ نموونە ماوەی چەند ساڵێك قۆتابخانەی دینی ئیسلام لە سەردەمی عوسمانیەكان بووە و ئاساییە كە ئایین و مەعبەدی ئیزەدی كە لەلایان ئیسلامییەكانەوە بە كافر ناسراون وا دەستی بەسەردابگیرێت ، چەندە گوڕانكارییان بە سەریدا هێناوە و هێماكانیان سڕیوەتەوە و لەناویان بردووە و زۆر گۆڕانكاری بە سەردا هاتووە، بەڵام هێشتا هەندێ هێمای كۆنی میترای كوردی تیێدا ماوەتەوە. ئەگەرچی ئەو هێمایانە، هاودەنگ نیە لەگەڵ باوەڕ و مێشكی خودی ئیزەدیەكانیش كە پاسەوان و لێكوڵێنەری ئەشكەوتی "لالش"ـن، بڕێ سەمبولی میترایی تیێدا ماون. چەند دانەیەك لەو سەمبولانە كە میترایی و كوردی ڕەسەنن، ئەمانەن كە بە كورتی لەگەڵ ئایینی میترای كوردی/مادی بەراووردیان دەكەم نەك میترایی دروستكراوی ئێرانی/زەردەشتی.

 

هەروەها شرۆڤە لەسەر بەراز و كەڵەشێركوژیی یارسان و گاكوژیی پیرشالیار و ڕوونكردنەوەی ڕاستیی میترایی بونیان دەكەم كە بەداخەوە هەندێك توێژەری نەخوێندەواری بێ ناوونیشان، بەزەردەشتی شرۆڤەی دەكەن. وڵامی بڕێ پرسیار وەكوو ئەوە كە بۆ لە ئیسلامدا بەراز و سەگ حەرام دەبێت و بۆ لە هەموو ئایینەكاندا "گا" پیرۆزە و واتای گاكوژی (قوربانی كردنی گا) و ...تاد، چییە. بۆ میتراییەكام  لە خۆر دور دەگرن و دەڕون ناو ئەشكەوتی تاریك؟ تاریكی هێمای چییە؟ مار و شێر و نیلوفر هێمای چییە كە لە لالش پێروزن؟ مانای پیر و یار لە پیرشالیار و یارسان چییە؟ دیسكو و محراب لەكوێوە هاتوە؟ كڵەشێر كوژی و بەراز كوژی یارسان مانای چییە؟ حەوت خانی عیرفان لەكویوە هاتووە؟ دەمهەوێ سەمبۆل و ئایینە مادی/میترایەكان لە ژێر ڕكێفی ئەقڵی ئێرانی ڕزگار بكەم تا چی تر بڕێ گا و خوێڕی(خوری/هەتاوی) لەوە زیاتر بەلاڕێیدا نەیبەن و ڕاستییەكان نەشارنەوە. 

ئەوەی راستی بێ پێشتر ئەم وتارە سەبارەت بە ئیزەدی بوو كە سمینارێك لە سەنتەری لالش بۆ جەژنی سەرساڵیان خوێندمەوە، نووسیم بەڵام شەوی ڕابردوو، كاناڵی كوردستان٢٤، بەرنامەیەكی سەبارەت بە پیرشالیار بڵاو كردەوە كە بەراستی شیواندمی وهەژاندمی، چوار كەسی بێ ئاگا لە مێژوو، كردیان بە ئێرانی و زەردەشتی، ئەوەیە كە پیرشالیار و یارسان كە هەردووكیان یەك مانا بە واتای "یاری" .... هەیە  لە بابەتەكە زیادم كردووە و تێهڵكێشم كردوون.

لەم باتەبەدا باس لەم هێما و سیمبولانە دەكرێ:
١-خودی ئەشكەوت كە لەژێر مەعبەدی/مهرابەی لالش كە شوێنی پاڕانەوە و گۆرەكانە و كانی ئاو كە لای ئەوان پیرۆزە.
2- مەشخەڵان و تاریكی ئەشكەوت
٣-گاكوژی و بەراز و كەڵەشێر كوژیی ناو ئیزەدی و یارسان و پیرشالیار
٢-نەخشی مار لە سەر دەرگای لالش
٣-نەخشی شێر، هەم لە سەر دەرگا و هەم لە سەر خودی هێما و سەمبولی تاووس مەلەك و هەروا نەخشی سەگ
٤-هەڵواسینی میزان یان تەرازو لە ناو ئەشكەوتە تاریكەكەدا و نەخشی گوڵی نیلوفەر
٧-چوارشەممە سووری


ئیستا با بزانین ئەم سیمبولانە هێمای چیین و پەیوەندی لە تەك ئایینی میترا چونە؟
ئەشكەوت لە ئایین میترا:
میترا بە ئاشكرایی لە ڕێوڕەسم و وێنە‌كاندا كە لە ئەشكەوتی‌ تاریكی‌ دوور لە نووری خۆردا دەردەكەوێت. هەموو تاقەكانی سەرانسەری جیهان (چ سرووشتی و چ دەستكرد)، لە نێو ئەشكەوتی تاریكی دوور لە نووری خۆر ئەنجام دراوە. "مێهردینان خودای خۆیان لە ئەشكەوتی زۆر تاریكدا دەپەرستن كە گوایە لەوێدا تاریكییەكانی ئەهریمەن دەشاردرێنەوە و لە نوور و ڕووناكی هەڵدێن" (ماترینوس بە نقل از رچی، 1381، 274). ئەگەر میترا خودای خۆرە كەواتە بۆچی ڕێوڕەسمەكانیان بەدوور لە نوور و لە تاریكایی ئەشكەوتەكاندا بەڕێوە بردووە؟

‌ لەسەر هەرهەموو تاقەكانی ژێرزەوی وێنەی ئەستێرە دەكێشراوە و سەرنجدان بە ئەستێرەكان زۆر بەهێزه ‌(رچی، همان، 269-297). ئەستێرە تەنیا لە شەودا دیارە. دەركەوتنی ئەستێرەكان لە كاتی ئاوابوونی خۆرە و هەڵهاتنی خۆر، ئاوابوونی ئەستێرەكانە. مێهراوەكان لە نێو ئەشكەوت بەدوور لە نووری خۆر دروست دەكران و نەخشی ئەستێرەیان دەكێشراوە. واتە میترا خودای شەو و ئەستێرەیە نه ك‌ ڕووناكی و خۆر. هەروەها ئەستێرەكان جۆراوجۆر و زۆرن بەڵام خۆر یەكێكە و بەتەنیایی نووری لەدەستە. ئەمە هێمایەك لە چەنددەنگی سیاسیی دەسەڵاتدارێتیی مادەكان بەپێی گرێبەستی كۆمەڵایەتییە و خۆر هێمایەك لە تاكگەرێتی دەسەڵاتدارێتی سیاسیی پارسەكانە.

بەڵام بۆچی هەمووی ڕێوڕەسمە میتراییەكان لە نێو ئەشكەوتی بەردینە، و "تاقەكانیان زۆرتر لەژێر زەوی دا بەرێوەدەچێ"(رچی، 1381، 36). تەنانەت لە حاڵێكدا كە ئەشكەوتی سرووشتی لەبەردەستدا نەبووە، ئەشكەوتی دەستكردیان لەژێر زەوی بە شێوەیەك كە نوور و ڕووناكی نەچێتە ژوورەوە، درووست دەكرد.(پورفیر به نقل از رچی، همان، 273). ئەشكەوت لە هەموو عەقڵی‌ سیاسییی نەتەوە كۆنەكاندا هێمایەكە لە تاریكی‌ كە لە بەرانبەر حەقیقەت و نوور و ڕووناكیی ئاسمان و خۆر پێناسە كراوە. ئەهریمەنیش بە حەوت ئمشاسپەندەكەی لە پاش شكستدانی ئەهریمەن و حەوت دێوەكەی، ئەهریمەن زیندوو دێڵێتەوە و لە كون/ئەشكەوتێكدا بەندی كرد. "ئەهریمەنیان گرت.... لە كونێكدا بە پەتی مینوویەكیان بەستەوە، دوو فریشتەی بانەمەڕ و وەرهەرام پاسەوانی ئەو دەدەن، ئەگەر كەسێك بڵێت ئەم هەموو ڕەنجە لە ئەهریمەنە بۆچی نەیانكوشت...." ی، 1381، 259). ئاژی دەهاك/زەحاك، لە پاش دەستگیركرانی بە دەست فەریدوون، ناكوژرێت و لە نێو ئەشكەوتێكدا لە دەماوەند بە زنجیرەوە زیندانی دەكرێت (صفا، 1384، 426).

 

ئیبن ئەسیر دەگێڕێتەوە: "فەریدوون لەگەڵ سلێمان كۆڕی داوود دیداریكرد... لە دەماوەند بەندیان كرد، سلێمان گوتی لە زنجیری بكەن تا نەتوانێت جووڵە بكات. پاشان لە ئەشكەوتێكدا، دوو پیاو دەرگای ئەشكەوتیان كوتا و ئاژی دەهاك بۆ هەمیشە بەند كرا چونكوو نامرێت" (ابن اپیر، 1385، ج1، 81). كوورشیش لەدوای خۆبەدەستەوەدانی ئاستیاك، زیندووی هێشتەوە، خستیە نێو بەندیخانەیەكی ئەشكەوتێكەوە و بە زنجیر بەستیەوە (كتسیاس، فوتیوس، 1379، 19). هەروەها مدوسای گورگنیش لە ئوستوورەی یۆنانی لە دنیای ژێرزەویی هادس لە نێو ئەشكەوتێكدا دەژیت. دانیشتووانی ئەشكەوتی ئەفلاتوونیش هێمای نەزانیی و تاریكین (كاپلستون، 1388، 190). دانیشتووانی ئەشكەوتی ئەفلاتوون زۆرتر خەڵكی ئاسایین كە لە ناو خەیاڵ و خەوندا دەژین، ئەوان تەنیا سێبەری ڕاستییەكان دەبینن. بە هۆی هەوەس و دەمارگرژیی خۆیان و كەسانی دەوروپشتیان لاڕێ بوون، دۆخی ئەوان باشتر لە دۆخی منداڵان نییه كە ئەگەر بێنە نێو جیهانی ڕاستیی نوورەوە بە هۆی دروەشانەوەی زۆری نوور كوێر دەبن و زۆرتر لە ڕاستییەكان، سێبەرەكان بە ڕاستی دەبینن.

 

دەربازبوون لە دنیای تاریكیی ئەشكەوتەوە بۆ دنیای نوور و ئاگر، دەربازبوون لە جیهانی دەمارگرژییەكان و شەهوەتەكان و سەفسەتەكانەوه (هەڵخەڵەتێنەرەكان)‌ بۆ جیهانی ڕاستیی هەستپێكراو و پاشان بۆ دنیای ئاقڵانە و حەقیقەتە. خۆر نوێنەری وێنەی خێر و وێنەی هەرەباش و سەرچاوەی حەقیقەت و عەقڵە(كاپلستون، همان، 190-191). نموونەی ئەشكەوت لە نوێكارییە تاكەكەسییەكانی ئەفلاتوونەوە سەرچاوەی نەگرتووە، بەڵكوو كەڵكی لە سەفەرنامەی فیساغورس وەرگرتووە كە ڕێوڕەسمی میتراییەكانی لە نێو ئەشكەوتدا كێشاوەتەوە، هەربۆیە ئەشكەوتی نەزانیی ئەفلاتوون هێمایەكە لە میتراییەكان‌. ئەفلاتوون لەلایەن نیچەوە بەوە تۆمەتبار دەكرێت كە دەیهەوێت بە هۆی دژبەری لەگەڵ ئەم جیهانە و ڕق لە ژیانی مرۆڤ و تەنیا لەڕووی پێش گریمانە و ویستە ئەخلاقییەكانەوە، جیهانێكی تایبەت درووست بكات (نیچە بە نقل از كاپلستون، همان، 237).

 

نیچە لەگەڵ فرۆید و ماركسدا، سەرجەم فەلسەفەی میتافیزیكی، حەقیقەت، ئەخلاق، دین و .... وەكوو فێڵێكی ئاپۆلۆنی، تراوییلكە، دەروون ئاڵۆزی و وشیارییەكی درۆیی‌ و ئایدۆلۆژیا یان هەڵاتن لە ڕاستییەكان دەزانن. نیچە، گشتیەتی حەقیقەت، عەقڵ و ئەخلاق، لە سوقراتەوە تا هێگل، بە زمان داڕێژی(كایەی زمانی) و كەرستەی ویستی دەسەڵات و لەژێر ناوی ئاپۆلۆن، ئاوات و وەهم (تراویلكە) دەزانێت. كە لە لاوازیی مرۆڤایەتی لە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ڕاستییه تراژیكەكانی جیهانەوە سەرچاوە دەگرێت. ڕاستییەكی تراژیك كە بە جێگای وەهمی عەقڵ و دین، دەبوایە بە سەمای دیۆنیزۆسی، بەرەو پێشوازی بڕۆین. بۆیە ئەگەر مرۆڤ توانایی ڕووبەڕوو بوونەوەی ڕاستەقینەی لەگەڵ حەقیقەتی تراژیكی هەستیی ببوایە ئیدی پەنای بۆ ئاوات و وەهمی عەقڵ و ئەخلاق یان جیهانی وێنەكان نەدەبرد.

 

كەواتە، بە پێچەوانەی ئەفلاتوون كە دانیشتوانی نێو ئەشكەوتەكە بە هێمای بیری منداڵانە و خەیاڵی دەزانێت، ڕێك حەقیقەتە. حەقیقەتی دنیا تراژیك‌، ڕەنج و نایەكسانی و پەژارەیە. تاریكیی ئەشكەوت هێمای تاریكیی دنیا و ڕاستییە تراژیكەكەیەتی. باسی ئێمە سەبارەت بە نیچە نییە بەڵام خاڵێك هەیە كە بە باس كردنی هیچ شتێك لەكیس نادەین، خاڵی كوێریی ئەندیشەی نیچەیە. ئەو لە ناسیاریی ئاخێزگەی ئاپۆلۆن لەگەڵ زەردەشتدا، لە كتێبی "وەهای گوت زەردەشت" لێهاتووییەكی تایبەتی لەخۆی نیشان داوە بەڵام لە ناسینی دژبەرەكەی واتە دیۆنیزوس بەهەڵەدا چووە و ئاخێزگەكەی نەناسیوە و بە مەشخەڵێكی گڕدارەوە لە ڕووناكایی شارستانیەتی یۆناندا بەدوای تاریكیی دیۆنیزۆس ـدا دەگەڕا، بێ خەبەر لەوەی كە بە وتەی كاسیر دیۆنیزوس – وەرگێڕانی یۆنانیی هەمان زاگرۆسە و سەمای دیۆنیزوسی لە بەرانبەر تراژدیای ژیان هەمان ئایینی میترایی مادەكان و هەڵپەڕكێی كوردییە.