سەردەمی قەڵەمڕەوی ئەمەوییەكان، بەپێ‌ هەمو پێوەرەكان تەواو لەسەردەمی ڕاشیدین جیاوزاتر بوە، سەرەڕای ئەوەی دەوڵەت و گوزەرانی موسوڵمانان لەڕوی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە گەشە و فراوانی زیاتری بەخۆوە بینی و لەچەندین كەرت و بواردا پێشكەوت، بەڵام هاوشانی ئەو گۆڕانكاریانە بۆ زیاتر چەسپاندنی فەرمانڕەوایەتی بنەماڵەیی و فراوانكردنی دەسەڵاتی ڕەهایان، پرۆسەی كوشتن و لەناوبردنی هەمو دەنگە ناڕازی و جیاوازەكانیان دەست پێكرد.

لەم سەردەمەدا ململانێ‌ و ناكۆكی نێوان موسوڵمانان هێجگار زۆربوبون، شەڕی خوێناوی زۆر هەڵگیرسان، تیرۆر و تۆقاندن و چەوساندنەوەی موسوڵمانان لەسەر دەستی خەلیفە و والی و فەرماندەكانی ئەم دەوڵەتە چوە قۆناغێكی مەترسیدارەوە، دیاردەكانی تیرۆر و سەربڕین و لێكردنەوەی ئەندامەكانی لەش و بەكارهێنانی چەندین جۆری ئازار و ئەشكەنجە و لە خاچدان و هەڵواسینی تەرمی كوژراوەكان بون بە دیاردەگەلێكی ڕەش و قێزەونی دەسەڵاتدارانی ئەمەوی و بەشێك لەو مێژوەیان تەڵخ و ناشیرین كرد.

بەلێ‌... سەردەمی فەرمانڕەوایەتی ئەمەوییەكان، سەردەمی تۆخبونەوە و سەرهەڵدانی جەنگی ناوخۆیی موسوڵمانان بو، بیری خێڵەكی و ململانێ‌ نێوان هەردو خانەوادەی (اهل البیت) و ئەمەوییەكان چوە قۆناغێكی هەر مەترسیدارەوە، كە ئەنجامەكەی خوێنێكی زۆر ڕژان، لەئەنجامی ناكۆكی و دابەشبونی كۆمەڵی ئیسلامی دەیان هاوەڵی پەیامبەری ئیسلام بونە قوربانی و بەچەندین شێواز كوژران، پیرۆزی و بنەماكانی ئیسلام پێشێل دەكران، هەردو ناوەندی گرنگی ئیسلامی (مكة و المدینة) كەوتنە بەر پەلامار و شاڵاوی سوپای شام و زۆرترین سوكایەتی و پێشیلكاری بەرامبەریان ئەنجامدران، ئیتر كوشتنی و تیرۆركردن و لەناوبردن و مل پەڕاندنی موسوڵمانان لەسەر دەستی كاربەدەستانی ئەم دەوڵەت بو بە كاری ڕۆتین و ڕۆژانە، ئیتردەستبڕین و لوتبڕین و قاچبڕین و سەربڕین و هەڵواسین و لەخاچدان و گێڕانی كەللە سەری كوژراوەكان بەشارانەوە، بونە دیاردەی زەق و باوی ناو دەوڵەتی ئەمەوی و كۆمەڵی ئیسلامی، ئێمە هەوڵدەدەین بۆ سەلماندنی ئەم بۆچون و وتانەی سەرەوەمان هەندێك نمونە و ڕوداوی مل پەڕاندن لەم سەردەمەدا تەنها وەك نمونە بخەینە ڕو، كە بێگومان مشتێكن لەخەروارێكی زۆرو زەوەند.
 
سەربڕینی عەمروی كوڕی ئەلحەمقی ئەلخوزاعی

ناوی تەواوی عەمروی كوڕی ئەلحەمقی كوڕی ئەلكاهنی كوڕی حەبیب، دەوترێت عەمرو یەكێك بوە لە هاوەڵانی پەیامبەر (د.خ)، هەروەها یەكێك بوە لەوانەی كە ڕۆڵی هەبوە لەكوشتنی ئیمامی عوسمان دا.

عەمرو دوای ئاشتەوایی ئەلحودەیبە موسوڵمان بوە، هەروەها دەوترێت دوای (حجة الوداع) باوەڕی بەئایینی ئیسلام هێناوە، بەڵام زۆربەی هەرە زۆری سەرچاوەكان كۆكن لەسەر ئەوەی  یەكێك بوە لە هاوەڵانی پێغەمبەر و تەنانەت هەندێك لە فەرمودەكانی پێغەمبەریشی لەبەر بوە، سەرەتا لە شام نیشتەجێ‌ دەبێت و دواتر چوەتەوە شاری كوفە، یەكێك بوە لەو چوار كەسەی كە چونە سەر ئیمامی عوسمان، دواتریش بوە بەلایەنگری ئیمامی عەلی و بەشداری شەڕەكانی جەمەل و سەفین و نەهرەوانی كردوە.

لەبارەی كەسێتی و پاشان كوشتنی ئەم هاوەڵەوە ئیبنولئەسیر دەڵێت: جارێكیان عەمروی كوڕی ئەلحەمق ئاوی خواردنەوەی دەدات بەپێغەمبەر، پێغەمبەریش لەبەرامبەردا فەرمویەتی (اللهم متعه بشبابه) هەر بۆیە عەمرو نزیكەی هەشتا ساڵ تەمەنی كرد و تەنها یەك تاڵ لە ڕدێنیشی سپی نەبو.

پاشان ماوەیەك هاوكاری عودەی كوڕی حوجر بوە، دواتر لەترسی زیاد لەعێراقەوە هەڵدێت بۆ ناوچەكانی موسڵ و لە ئەشكەوتێكدا خۆی دەشارێتەوە، معاوییەش فەرمان بەوالی موسڵ دەكات تاكو سۆراغی بكات و بە دەستگیركراوی بۆی ڕەوانە بكاتەوە، كاتێكیش چونە سەری بەمردویەتی لە ئەشكەوتەكەدا دۆزرایەوە، كە مار پێیەوە دابو، دواتر لەلایەن عەبدولڕەحمانی كوڕی دایكی حەكەمی  والی موسڵەوە، سەری عەمرو لەلاشەی جیادەكرێتەوە و بەدیاری ڕەوانەی لای معاوییە دەكاتەوە لە شام، سەرچاوەكان ئەوەش دەڵێن: كەللە سەری عەمرو یەكەم كەللە سەرە لە ئیسلامدا لە شوێنێكەوە بۆ شوینێكی تر گۆازرابێتەوە،  بێگومان پێویست ناكات زۆر بەدرێژی ڕۆبچمە ئەم باسانەوە، چونكە ماجەرای ئەم جۆرە ڕوداوانە زۆر نهێنی نین، بەڵكو ئاشكران و تەنها پێویست بەبیرهێنانەوە و پاشان شیكاری و هەڵسەنگاندنیكی سەرپێییانە دەكەن.

مل پەڕاندنی مرۆڤەكان بەمردوێتی كلتوریكی قێزەونی كۆمەڵی عەرەبی بوە لەسەردەمی نەفامیدا، كاتێكیش ئیسلام هات نەیتوانی ئەم كلتورە قەدەغە بكات، بۆیە ئەمە نیشانەی ئاستی نەفامی و دڕندەیی ئەو كۆمەڵە دەگەیەنێت، چونكە ئیسلام بەهەر شێوەیەك بوبێت شێواندنی تەرمی مردوەكانی قەدەغە كردوە و بە تاوان ئەژماری كردوە، كەچی لەمێژوی حوكمڕانی ئیسلامیدا سەدان حاڵەتی لەم جۆرە دەبینین، كە ئەمە ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی زۆرجار كلتوری خێڵەكی و تۆڵەسەندنەوە لە نێو كۆمەڵدا زاڵبوە بەسەر كلتوری ئیسلامیدا.

سەربڕینی موسلیمی كوڕی عەقیل

موسلیم یەكێك لەكەسایەتییەكانی نەوەی هاشمە، ئامۆزای ئیمامی حوسێنە (خودا لێی رازی بێت)، دوای ئەوەی ئەمەوییەكان لەڕێگای كودەتاوە دەست بەسەر دەسەڵاتی ئیسلامیدا دەگرن و بەردی بناغەی دەوڵەتێكی بنەماڵەیی دادەنێن، ئیتر ئیمامی حوسێن جموجۆڵەكانی دەست پێ‌ دەكات و ئامادە نابێت ملكەچی دەسەڵاتی یەزیدی كوڕی معاوییە ببێت، لێرەوە لایەنگرانیان لەكوفە بەبەردەوام نامە و نوێنەر دەنێرەنە لای ئیمام تاكو بگاتە كوفە و ڕێبەرایەتیان بكات بۆ  وەستانەوە لەدژی دەوڵەتە خۆسەپێنەكەی شام، لەم چوارچێوەیەدا (مسلم بن عقیل)ی ئامۆزای وەك نوێنەری خۆی ڕەوانەی كوفە دەكات، بەڵام چارەنوسێكی خوێناویی و پڕ لەتراژیدیایی چاوەڕوانی موسلیم دەكات و سەرئەنجام بەدڕەندەترین شێوە دەكوژرێت.

دوای گەیشتنی موسلم بەكوفە و بینینی هەندێك كەسایەتی و پاشان ئاشكرابونی جموجوڵەكانی لە ناو كوفە دا، كاربەدەستانی ئەمەوی هێنایە دەنگ، زۆرێك لەسەرچاوەكان باس لەچیرۆكی دەستگیركردن و پاشان كوشتنی موسلم مان بۆ دەكەن، ڕەنگە لەگێڕانەوەی هەندێك لەڕوداوەكەدا هەست بە جیاوازی بكرێت، بەڵام دواجار لەبابەتە سەرەكییەكەدا كۆكن، وەك چۆنێتی كوشتنەكەی و كێ‌ بەشدار بوە لە كوشتنەكەدا.

لەم بارەوە سەرچاوەكان دەڵێن: دوای ئەوەی شوێنی موسلم ئاشكرا دەبێت، عوبێدوڵلای كوڕی زیاد فەرمان دەكات هێزێكی سەد كەسی بچێتە سەر ئەو شوێنەی كە موسلمی تێدایە، سەرەتا ناوبراو بە ئاسانی خۆی بەدەستەوە نادات و شمشێریان لێ بەرز دەكاتەوە، سەرئەنجام لە لایەن یەكێك لەسەربازەكانەوە بەناوی (بكیر بن حمران)وە شمشێریك لەڕوخساری موسلم دەدرێت و لێوی لەت دەبێت، پاشان بەبرینداری دەیبەن بۆ لای كوڕی زیاد، دوای ئەوەی هەندێك گفتوگۆ لە نێوانیان دا دروست دەبێت، پاشان موسلم داوا دەكات لە ڕێگای عومەری كوڕی سەعدی كوڕی  وەقاسەوە  وەسێتنامەیەك بە نهێنی بۆ كەس و كاری بنێرێت، بەڵام  وەسیتنامەكە لەلایەن عومەرەوە  بۆ كوڕی زیاد ئاشكرا دەكرێت، بۆیە لەلایەن كوڕی زیادەوە فەرمانی كوشتن بۆ موسلم دەردەچێت،  و دەیبەنە سەربانی كۆشك و لە بەر چاوی خەڵكێكی زۆر لەلایەن بەكیری كوڕی (حمران) لە ملی دەدرێت، سەرەتا كەللە سەرەكەی فڕێدەدەنە خوارەوە و ئینجا بەدوایدا لاشەكەی.

هەندێكیش لە سەرچاوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن دواتر كەللە سەرەكەی موسلم بە دیاری نێردراوە بۆ شام بۆ لای یەزیدی كوڕی معاوییە، لەبەرامبەردا ناوبراو دەستخۆشی لەكوڕی زیاد دەكات و لەوەش ئاگاداری دەكاتەوە كە حوسێنی كوڕی عەلی بەنیازە بێت بۆ كوفە، دەبێت چاودێری ڕێگاوبانەكان بكەن و چاو كراوە بن.

بێگومان كوشتن و پاشان سەربڕینی موسلیم و سوكایەتیكردن بەلاشەكەی، بوە سەرەتایەكی ئاڵۆزتر بۆ قوڵبونەوەی ناكۆكییەكان، بەتایبەتی لەنێوان خانەوادەی ئیمامی عەلی و نەوەكانی ئەبو سوفیان، ئەمە  وایكرد حوسێن و هەوادارانی زیاتر بكەونە خۆیان بۆ  وەستانەوە لەبەرامبەر ستەمكاری و تاوانەكانی ئەم دەوڵەتە خۆسەپێنە.

سەربڕینی هانی كوڕی عەروە

هانی یەكێك لەدیارترین كەسایەتییەكانی شاری كوفە بوە، دۆست و هەواداری ئیمامی عەلی و بەشداربوی هەردو شەڕی جەمەل و سەفین بوە، یەكێك لەهاوكارە سەرەكییەكانی(حجر بن عدی) بوە لەوەستانەوەی دژ بەعوبیدوڵلای كوڕی زیاد، كاتێكیش یەزید لەلایەن موعاوییەوە كرایە جێنشین، ئەم یەكێك بو لەكەسایەتییە ناڕازییەكان.

ناوبراو هەمیشە خۆی بە هەوادار و دۆستی ڕاستەقینەی ئەهلوبەیت دەزانی، هەر كە ناڕەزایەتییەكانی ئەم خانەوادەیە دژ بە ئەمەوییەكان فراونتر بون، هانی هەر زو هەڵوێستی خۆی دەردەبڕێ‌ و سەرسەختانە دەچێتە بەرەی دژە ئەمەوییەكانەوە، بەهاتنی موسلیمی كوڕی عەقیلیش بۆ شاری كوفە لەسەر ڕاسپاردەی ئیمامی حوسێن، ماڵەكەی هانی ئەبێتە شوێنی حەوانەوە و خۆحەشاردانی موسلیم، كاتێكیش شوێنی خۆحەشاردنی موسلیم بۆ عوبیدوڵلای كوڕی زیاد ئاشكرا دەبێت، یەكسەر دەچنە سەر ماڵی هانی و سەرئەنجام دەستگیر دەكرێن.

سەرەڕای ئەوەی موسلیم بەو دەردەی پێشتر باسمان كرد دەكوژرێت، ئینجا خودی (هانی)یش دەكوژن و پاشان وەك بەرخ سەری دەبڕن، پاشان كەللە سەرەكەیشی لەگەڵ كەللە سەرەكەی موسلیمی كوڕی عەقیل دا دەنێرن بۆ شام بۆ بەردەستی یەزیدی كوڕی معاوییە.

سەربڕینی ئیمامی حوسێن

شەهیدكردنی ئیمامی حوسین (خودا لێی ڕازی بێت) لەگەڵ ژمارەیەك لە ئەندامانی بنەماڵەكەی و چەندین هاوەڵی لەسەر دەستی سوپاكەی عوبیدوڵلای كوڕی زیاد، یەكێكە لە هەرە تاوانە گەورەكانی دەوڵەتی ئەمەوی، كە سەرلەبەری مێژو و كۆمەڵی ئیسلامی بۆ هەتا هەتایە نەك هەر لەت و  دو پارچە كرد، بەڵكو بۆ دواتریش ڕیزی موسوڵمانانی بۆ سەر دو بەرەی دژ بە یەك و ناكۆك دابەش كرد، كە كوشتن و ناكۆكی و پێكدادانی زیاتری لێی كەوتەوە و تا ڕۆژگاری ئەمڕۆمان درێژەی هەیە، ڕوداوی كەربەلا موسوڵمانانی دوچاری خوێنڕشتنێكی ئێجگار زۆر كردەوە، كە تا ڕۆژی كۆتایی ئەم ناكۆكی و ناجۆرییە بەردەوام دەبێت.

دوای ئەوەی بەنو ئومەیە بە تۆپزی و بەنوكی شمشێر هەژمونی خۆیان بە سەر دەوڵەت و كۆمەڵی ئیسلامیدا سەپاند، سیستەمی حوكمڕانیان بە ئارەزو بۆ بەرژەوەندی خۆیان گۆڕی و دەستكاری جومگە بنەڕەتییەكانیان كرد، بە ناهەق دەستیان چوە خوێنی موسوڵمانان و  سەرپێچی و لادانیكی زۆریان لە بنەما و پرەنسیپەكانی ئیسلامی كرد، بە جیاكاریان و بە دروستكردنی ناكۆكی موسوڵمانانیان بۆ سەر چەندین گروپ و بەرەی جیاواز و دژ بە یەك دابەشكرد، بێگومان پشكی یەزید لەم خراپەكارییانەدا گەلێك زۆرە، بگرە بەشێكی ئەو لادان و نادادی و ستەمكاری و دروستكردنی ناكۆكی و جیاوازییانە، بۆ سیاسەتە چەوت و ناڕاستەكانی ئەم خەلیفەیە دەگەڕێتەوە، كە لە ڕاستیدا بوە سەرچاوەی مەینەتی و ماڵوێرانی بۆ موسوڵمانان. 

لێرەدا بەپێویستی دەزانم لەڕێگای سەرچاوەكانەوە بە كورتیش بێت ئاماژە بۆ چیرۆكی شەهیدكردنی ئیمامی حوسێن و خانەوادەكەی لە سەر دەستی سوپاو فەرماندەكانی عوبیدوڵلای كوڕی زیاد بكەم:

لەبارەی سەفەركردنی ئیمامی حوسێن بۆ عێراق (الطبری) لەمێژوەكەیدا دەڵێت:- 

دوای ئەوەی لە لایەن عێراقییەكانەوە بۆ چەندین جار نامە و نوێنەر ئاراستەی ئەو زاتە كران، تاكو سەفەری كوفە بكات و ئەوان ئامادەن بەیعەتی پێ بدەن و بە ئیمامی خۆیان قبوڵیانە، هاوكات لە دژی ئەمەوییەكان دەوەستنەوە، ئەمەش زیاتر ئەوی دڵنیاكرد تاكو ئەو سەفەرە بۆ عێراق بكات و دواتر بەرهەڵستكاری خۆی بۆ دەسەڵاتی ئەمەوییەكان ڕابگەێەنێت، لە بەرامبەردا زۆریك لە دۆستەكانی حوسێن لە نمونەی عومەری كوڕی عەبدولڕەحمان و عەبدوڵلای كوڕی عەباس و چەندانی تر، ئامۆژگاریان كرد باوەڕ بە عێراقییەكان نەكات و ئەو سەفەرە دوا بخات، تەنانەت بۆ ئەوەی سەفەرەكەی نەكات عەمروی كوڕی سەعدی كوڕی عاس هەریەك لە یەحیای كوڕی سەعید و ژمارەیەك سواری تریان نارد تاكو ڕێگە نەدەن ئەو سەفەرە بكەن، تا كار گەیشتە ئەوەی دەست لەیەكتر بەرزبكەنەوە، سەرئەنجام ئیمامی حوسێن درێژەی بە سەفەرەكەی دا و پێ‌ و وتن من كاری خۆم هەیە و ئێوەش كاری خۆتان، ئێوە لە هەمو كاریكی من بێبەرین، منیش لە هەمو كاریكی ئێوە بێبەریم، بۆیە بە چەند قۆناغێك درێژەی بە گەشتەكەی دا تا گەیشتە ئەو شوێنەی شەهیدبونەكەی تێدا ڕویدا و سەری نایەوە، بێگومان ڕێگەگرتن و داوای هەندێك لە دۆست و خزمەكانی ئیمامی حوسێن بۆ ئەوەی سەفەری عێراق نەكات، لەبەر ئەوە نەبوە پەیام و ئامانجەكانی هەڵە و نادروستن، بەڵكو ئەو ناڕەزایەتییە بۆ ئەم خاڵانەی لای خوارەوە بوە:

یەكەم: پێیان  وابوە لەو قۆناغەدا حوسێن ناتوانێت شەڕی یەزید بكات، چونكە یەزید لە هەمو ڕویەكەوە، بەتایبەتی لە ڕوی سەربازی و هێزەوە زۆر لە ئیمامی حوسێن بەتواناترە.

دوەم: بڕوا نەكردن بە بەڵێن و پەیمانی عێراقییەكان، چونكە دەیانزانی عێراقییەكان بۆ دواجار پشت لە حوسێن دەكەن و تا سەر لە گەڵی نابن و هەر زو لە بەڵێنەكانیان پاشگەز دەبنەوە.

سەرئەنجامیش هەر وا كەوتەوە، نەك هەر پشتگیرییان نەكرد، بەڵكو زۆرینەیان كەوتنە بەرەی سوپای كوڕی زیادەوە بۆ دژایەتیكردنی ئیمامی حوسێن و هەر زو لە بەڵێنەكانیان پاشگەز بونەوە، بەدرێژایی مێژویش ئەمە خەسڵەتێكی خراپ بوە، كە عێراقییەكانی پێ‌ ناسراوەتەوە.

لەم چوارچێوەیەدا ئیمامی سیوتی دەڵێت:- 

دوای ئەوەی خەڵكی عێراق بانگێشتی ئیمامی حوسێنیان كرد و چەندین نوێنەریان ناردە لای، سەرئەنجام لە شاری مەككەوە دەرچو بۆ عێراق و ژمارەیەك لە پیاو ژن و منداڵ لە خانەوادەكەی خۆی یاوەرییان دەكرد، هەرچی یەزیدی كوڕی معاوییە هەبو (عبیداللە بن زیاد)ی لە نیاز و جموجۆڵەكانی حوسێن ئاگادار كردبوەوە، كە خۆی بۆ شەڕی ئەو ئامادە بكات، بۆیە سوپایەكی چوار هەزار كەسی بە فەرماندەی عومەری كوڕی سەعدی كوڕی  وەقاسی ناردە سەریان، هەرچی خەڵكی كوفە بو لە بەڵێنەكانیان بۆ ئیمامی حوسێن پاشگەزبونەوە وەك چۆن پێشتریش ئەمەیان لە گەڵ باوكی كردبو.

سەرەتا سوپاكەی زیاد داوای لێی كردن خۆیان بەدەستەوە بدەن، كاتێكیش ئەوان خۆ بەدەستەوەدانیان قبوڵ نەبو، سەرئەنجام شەڕ دروستبو كە تێدا حوسێن كوژراو كەللە سەرەكەی لە تەشتێك دا برایەوە بەردەم  كوڕی زیاد ، ئەویش كەللە سەرەكەی ناردەوە بۆ شام بۆ لای یەزید، لەم كۆمەڵكوژییەدا تەنها لە ئەندامانی ئەهلوبەیت شازدە كەس كوژران دیارە ژمارەكە زۆر لەمە زیاتر بوە، چونكە جگە لە ئەندامانی خانەوادەی ئەهلوبەیت دەیانی تر لە هاوەڵ و هاوڕێیانی ئیمامی حوسێن كوژران.

هەمان سەرچاوەی سەرەوە چیرۆكیك دەگێڕێتەوە و دەڵێت:- كاتێك حوسین كوژرا بۆ ماوەی حەوت ڕۆژ خۆر و كەش و هەوا بە شێوەیەك گۆڕدرا، ئەستێرەكان بە یەكیاندادەدا و خۆر ئەو ڕۆژە گیرا، بۆ ماوەی شەش مانگ ڕەنگی ئاسمان سورهەڵگەڕا، دواتر بارودۆخەكە ئاسایی بوەوە.

هاوزەمان هەمان سەرچاوە باس لە خەوبینینی هەندێك كەسایەتی دەكات، كە لە خەویان دا پێغەمبەری خودایان بینیوە دڵتەنگ و غەمبار بوە بۆ شەهیدبونی ئیمامی حوسێن، لەم بارەوە ئیمامی سیوتی دو لەو خەونانەمان بۆ دەگێڕێتەوە و دەڵێت: 

ترمزی لە سەلمەوە دەیگێڕێتەوە و دەڵێت چومە ژورەوە بۆ لای دایكی سەلمە و بینیم دەگری، كاتێك پرسیارم لێ كرد بۆچی دەگری؟ پێی وتم پێغەمبەرم لە خەودا بینیی سەروڕیشی بە خۆڵەوە بون، كاتی و تم ئەی پێغەمبەری خودا تۆ چیتە؟ و وتی (شهدت قتل الحسین انفا) واتا هەر ئێستا كوشتنی ئیمامی حوسێنم بینی.

هەر لە كوڕی عەباسەوە دەیگێڕێتەوە پێغەمبەرم لە نیوەی ڕۆژدا بینی مەنجەڵێكی بەدەستەوە بو خوێنی تێدایە، كاتێك لێم پرسی ئەی پێغەمبەری خودا ئەمە چییە؟ وەڵامی دایەوە و وتی (هذا دم الحسین و اصحابه، لم ازل التقطه منذ الیوم) واتا ئەوە خوێنی حوسێن و هاوڕێیەكانێتی و هەر بە بەرچاومەوەن.

لەسەر چۆنێتی دەستپێكردنی شەڕەكە و چۆنێتی شەهیدبونی ئیمامی حوسین و هاوەڵەكانی لە مێژوی (ابن خلدون)دا هاتوە:- كاتێك حوسێن گەشتەكەی لەگەڵ حوڕ ناوێكدا دەست پێكرد، نامەیەك لە كوڕی زیادەوە گەیشتە حوڕ و داوای لێی كردبو لە شوێنێك حوسین دابەزێنێت كە ئاوی لێ نەبێت، بۆیە لە شوێنێك دایبەزاند بەناوی كەربەلا، ئەمەش لەڕۆژی پێنج شەممەی دوەم ڕۆژی مانگی موحەڕەمی ساڵی(61ك).

بۆ ڕۆژی دوایی سوپاكەی كوڕی زیاد بە فەرماندەی عومەری كوڕی سەعد بەمەبەستی شەڕكردنی حوسێن چونە سەریان، دوای گفتوگۆیەكی نێوان هەردولا و پێشكەشكردنی چەند پێشنیاریك لەلایەن حوسێنەوە، سەرئەنجام عومەر نامەیەكی بۆ كوڕی زیاد نارد تاكو بزانێ بە چ شێوەیەك لەگەڵ حوسێن مامەڵە بكات، كوڕی زیاد زۆر لە كوڕی سەعد توڕە و بێزار دەبێت و بە شەمری كوڕی ئەلجەوشەندا نامەیەك بۆ كوڕی سەعد دەنێرێت و دەڵێت: یەكسەر بچۆ سەر حوسێن و بیكوژە و بە ئەسپ و ماینەكانتانەوە بەسەر تەرمەكانیاندا بڕۆن، ئەگەر ئەمەش ناكەیت ئەوا لە كارت دەخەم و شەمەر دەخەمە شوێنەكەت، لە وەڵامدا عومەر ڕازی دەبێت و دەڵێت فەرمانەكە جێ‌ بەجێ‌ دەكەم.

بۆ ڕۆژی پێنج شەممە نۆی موحەڕەمی هەمان ساڵ لە كاتی عەسردا  حوسین و هاوەڵەكانی سەرقاڵی نوێژ كردن دەبن، سوپاكەی عومەر بە نیازی شەڕ لێیان نزیك دەبێتەوە، بۆیە حوسین بە عەباسی برای دەڵێت: ئەمجارەش داوایان لێ دەكەم ئەمڕۆش مۆڵەتمان بدەن و شەڕمان نەكەن تا بەیانی، بەرامبەریش بەو داوایە ڕازیبون.

بۆ شەوەكەی حوسێن بە هاوەڵەكانی دەڵێت: پێم باشە ئێوە بەم شەوە بڕۆن و خۆتان دەرباز بكەن و بڵاوەی لێ بكەن، ئەوانیش بە هەمو شێوەیەك ئەم پێشنیارە ڕەتدەكەنەوە و دەڵێن ئێمە یاوەری تۆین و هەرگیز بە تەنها جێت ناهێڵین، بۆیە ئەو شەوە تا درەنگان نوێژ دەكەن و لە خوا دەپاڕێنەوە.

بۆ بەیانی و لەڕۆژی عاشورادا سوپاكەی عومەر پەلاماریان دەدات و شەڕ دروست دەبێت، كە (32) كەسیان سواربون و (40) كەسیشیان پیادە، شەڕ تاكو نیوەڕۆی ئەو ڕۆژە بەردەوام دەبێت، هەرچی ئیمامی حوسێن هەبو تینوێتی گوشاری بۆ دەهێنێت، كاتێك دەچێتە  پێشەوە تاكو ئاو بخوات تیریك بەر دەمی دەكەوێت،  یەكسەر شەمەر هاوار دەكات و  پێیان دەڵێت چاوەڕێی چی دەكەن و بیكوژن، بۆیە زەرعەی كوڕی شەریك شمشێریك لە باڵی دەدا، چەند كەسێكی تر بە ڕم و شمشێر لە چەند شوێنێكی تری دەدەن و ئیتر حوسێن دەكەوێتە سەر زەوی، پاشان دەچنە سەری و كەللە سەرەكەی لە لاشەی جیا دەكەنەوە و دەڵێن ئەمەش لە لایەن  شەمەرەوە كراوە، دواتر كەللە سەرەكەی حوسین دەبەنەوە بۆ لای عومەری كوڕی سەعد و ئەسپەكان بەسەر لاشەكەیدا دەهێنن و دەبەن، ئەویش لای خۆیەوە كەللە سەرەكەی حوسێن و ئەوانی تر دەباتەوە لای كوڕی زیاد، ئەویش لە بەر چاوی ئامادەبوان پارچە ئاسنێك ئەخاتە ناو دەمی حوسێن و دەیسوڕێنێتەوە و سوكایەتی پێ‌ دەكات، لەو كاتەدا زەیدی كوڕی ئەرقەم دەڵێت: ئەو ئاسنە لە دەمی حوسێن دەركە، بەو خوایەی تاك و تەنهایە بە چاوی خۆم بینیومە پێغەمبەری خودا ماچی ئەو لێوەی كردوە.

دەگێڕنەوە لەم شەڕەدا جگە لە حوسین لە نەوەكانی ئیمامی عەلی هەریەك لە عەباس و جەعفەر و محەمەد و باوكی بەكر و هەروەها منداڵەكانی حوسین و ژمارەیەك لە منداڵەكانی عەبدوڵلای كوڕی جەعفەر و منداڵەكانی عەقیلیش كوژراون، دواتر كەللە سەرەكان و ژن و منداڵەكان گوازرانەوە بۆ شام بۆ لای یەزیدی كوڕی معاوییە.

لەڕاستیدا بە  وردی دیقەتدان لەم باسەی كە ئیبنولخەلدون دەگێڕێتەوە، تراژیدیایەكی مرۆیی هێجگار گەورە و دڵتەزێن دەبینین، كوشتنی ئیمامی حوسێن بەو شێوازە و ئەو هەمو سوكایەتییە، ئاماژەیەكی زۆر مەترسیدارە لە مێژو  و كلتوری موسوڵمانان دا، ئەم ڕوداوە خوێناوییە لە مێژوی دەسەڵاتدارێتی ئیسلامیدا زۆر بە گەورەیی و قەبەیی لە سەر بەنو ئومەیە و بە دیاریكراوی لە سەر یەزیدی كوڕی معاوییە كەوتوە، چونكە كوشتنی ئیمامی حوسێن و ئەندامانی خانەوادەكەی و هاوەڵەكانی بەو چەشنەی سەرچاوەكان بۆمان دەگێڕنەوە، تەنها ڕوداویكی كوشتنی ئاسایی نییە، حوسێن كوڕی كێیە؟ كچە زا و خۆشەویستی كێیە؟ نەوە و بنەماڵەی كێیە؟ پێگەی حوسێن لای پێغەمبەری خودا و موسوڵمانان هێجگار گەورەیە، ئاخۆ ئەبێت ئەم هەمو ڕق و كینە و بوغزە چی بێت  وای لە یەزید و دارودەستەكەی كردبێت ئاوا بە خوێن ساردی و بێباكانە ئەم كوشتارە بكەن و كەسایەتییەكی وەك حوسێن بەو دەردە ببەن؟ ئایا جگە لەمە هیچ ڕێگایەكی تر نەبو بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ حوسێن و هاوڕێكانی؟ یان باشتر بڵێین خۆی ئامانج لە ئەنجامدانی ئەم ڕەشەكوژییە لە ناوبردن و قڕكردنی خانەوادەی ئیمامی عەلی بوە، بڕوام  وایە ئەگەر تا ئەنجامدانی ئەم تاوانە هەندێك تەمومژ لە سەر پێگە و ئامانج و  ڕەوایەتی دەوڵەتی ئەمەوی و خەلیفەكانی هەبوبێت و زۆر ئەو بەرچاو ڕونییە نەبوبێت، ئەوا بە كوشتنی ئیمامی حوسێن و خانەوادەكەی هیچ گومانێك لەسەر ئەوە نەما، كە بەڵێی دەوڵەتی ئەمەوی دەوڵەتێكی ستەمكار و لادەر و خوێنمژی موسوڵمانان بوە، چونكە تۆماری تاوانەكان ئەم ڕاستییەمان زیاتر بۆ ساغ دەكەنەوە.

ڕاستە حوسێن ناڕازی بوە لەدەوڵەتی ئەمەوی و هەستی بەوە دەكرد ناهەقی و زوڵمی زۆر بەرامبەر بەوان و موسوڵمانانیش كراوە و دەكرێت، دیارە هەر واش بوە و نمونەكانیش هێجگار زۆرن، بە پێی هەمو پێوەرەكان نەدەبو بەو چەشنە ئەندامانی خانەوادەی ئیمامی عەلی پەراوێز بخرانایە، ئەوەش ڕاستە ئیمامی حوسێن نەیدەویست مل بۆ دەسەڵاتی ئەمەوی شل بكات و تەنانەت دانی بەو دەوڵەتەدا نەدەنا و خۆی وەكو بەرهەڵستكاریك پێشان دەدا، بەڵام چونی ئیمامی حوسێن بە تەنها (72) كەسەوە كە بەشێكیان ژن و منداڵ بون، بەو مانایە نایات ئەم بۆ شەڕ چوبێت، خۆ ئەگەر  وابوایە دەكرا هێزیكی زۆری شەڕكەر لەگەڵ خۆی ببات، ئەمەش ئاماژەیەكی ڕونە حوسێن بۆ شەڕ نەچوە، ئەگەرچی بەرهەڵستكار و ئامانجی شۆڕشیشی هەبوە لە دژی بەنو ئومەیە، نازانم ئەگەر پاساوەكان هەرچی بن، دەكرا ڕێگەچارەی تریان بگرتایەتە بەر، نەك پەنابردن بۆ پەلاماری خوێناوی و كوشتار.

سەبارەت بە دەرچونی ئیمامی حوسێن بۆ كوفە (ابوالاعلی المودودی) دەڵێت: هیچ گومانێكی تێدا نییە دەرچونی حوسێن بەو ئامانجە بوە كار بۆ ڕوخاندنی دەسەڵاتی یەزید بكات، جا ئایا دەرچونی ئیمام حوسێن لە ڕوی شەرعییەوە ڕەوا بوە یان نا؟ ئەگەرچی یەك هاوەڵ و كەسایەتی دیاری ئەو سەردەمە و دواتریش نابینین و وتبێتیان ئەم دەرچونە ناشەرعی بوە و بەمەش كارێكی هەڵەی ئەنجامدابێت، ئەگەرچی هەندێك لە دۆستەكانی حوسێن سەرەتا ڕێگرییان لە چونی كرد بۆ عێراق چونكە پێیان  وابوە كاتەكەی لە بار نییە، دیارە سەرەتا چونی حوسێن بۆ عێراق بۆ شەڕ نەبوە، خۆ ئەگەر بۆ ئەو مەبەستە بوایە، ئەوا دەبو سوپایەكی شەڕكەری لە گەڵ خۆی ئامادە بكردایە و یاوەری بونایە،، نەك تەنها بە حەفتاو دوكەسەوە ئەم سەفەرە بكات، كە ژمارەیەكیشیان ژن و منداڵ بون، بۆیە هەرگیز ناكرێت ئەم سەفەرە بۆ جەنگی ڕاستەوخۆ لە گەڵ سوپای ئەمەوی دا بژمێرین، ئەمەش بەو مانایە نییە حوسێن نیازی شۆڕشی نەبوبێت، بەڵام گەشتەكەی بۆ عێراق هەنگاوی یەكەم بوە بۆ ئەو مەبەستە .

بەڵام لەلایەكی ترەوە و ناردنی چوار هەزار سەرباز بۆ جەنگی ئیمامی حوسێن جێگای پرسیارە گەورەكەیە، كە هەرگیز پێویستی بەو لەشكرە زۆر و زەوەندە نەدەكرد، پاشان لەئەنجامی گفتوگۆكانی نێوان حوسین و سوپای ئەمەوی بە فەرماندەی عومەری كوڕی سەعد دا دەردەكەوێت حوسین نیازی شەڕی نەبوە و داوای كردوە بواری بدەن بچێتە كوفە یان بگەڕێتەوە بۆمەككە، بەڵام ئەوە سوپاكەی كوڕی زیاد ڕێگری لێی دەكات و دواجاریش پەلاماری دەدەن و ئەو قەسابخانەیە دەقەومێنن، تەنانەت جل و بەرگی ژنەكانیش دەدزن و ملی پیاوەكانیش لە لاشەیان جیا دەكەنەوە، كوڕی زیاد بەمەش ناوەستێتەوە و زۆر بە ئاشكرا لە سەر مینبەرەوە لە سەر ئەم ڕوداوە گوتارێك پێشكەش دەكات و دەڵێت: (الحمدلله الذي اظهر الحق و اهله و نصر امير المؤمنين يزيد و حزبه و قتل الكذاب ابن الكذاب الحسين بن علي و شيعته) ئەمە دەقی بەشێك لە گوتارەكەی كوڕی زیادە لە بارەی ڕوداوی كەربەلاوە.

ئاخر كەسێك بە ئیمامی عەلی و ئیمامی حوسێن بڵێت درۆزن و لای وابێت یەزید ئەمیری باوەڕدارانە و لە سەر هەق و ڕاستییە، ئەمە چ لۆژیك و چ ڕاستگۆیی و دادپەروەرییەكە؟ كوڕی زیاد زۆر بە شانازییەوە باس لە ئەنجامدانی ئەم قەسابخانەیە دەكات و خۆی و ئەمیرەكەی بە سەركەوتو دەزانێت لە كوشتنی ئەندامانی بنەماڵەی پێغەمبەری خودا و خۆشەویستەكانی، نەك كوڕی زیاد بەڵكو تاوانباری سەرەكی لەم قەسابخانەیە بە پلەی یەكەم یەزیدی كوڕی معاوییە، بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە لە سەر فەرمانی ئەم كوڕی زیاد سوپاكەی ناردە سەر ئیمامی حوسێن، پاشان هەڵواسینی كەللە سەرەكان بۆ ماوەیەك لە لایەن خودی یەزیدەوە لە شام بەڵگەیەكی تر نییە؟ ئەی ئەگەر  وانییە با لێپێچینەوە و سزای كوڕی زیاد و هاوكارەكانی تری بدایە لەپای ئەنجامدانی ئەم تاوانە قێزەونە، جا كێ‌ دەستی یەزیدی گرتبو بەم چەشنە هەر هیچ نەبێت بێتاوانی خۆی بسەلمانایە؟

سەرچاوەكان زۆر بەجوانی باس لە ماجەرا و هۆكارەكانی دەرچونی ئیمامی حوسێن لەمەككەوە بۆ كوفە دەكەن، دواتریش بەوردی باس لە چۆنێتی قەتڵوعام كردنەكەیان دەكەن،  وابزانم وتارەكەی كوڕی زیادیش باشترین بەڵگەیە بۆ نیازخراپی و هەڵویستی ناڕەوای ئەم تاقمە بەرامبەر بە حوسێن و خانەوادەی ئەهلوبەیت، ئیتر و ای ئەبینم ئەوەندە پێویست ناكات هەندێك بۆ خۆڵكردنە چاوی موسوڵمانان هێندە بێنە وبەرە بە ناوەڕۆكی ئەم تراژیدیایە بكەن بە ئامانجی ئەوەی تاوانەكە هەر هیچ نەبێت لە كۆڵی یەزید و دەوڵەتی ئەمەویی بكەنەوە، لە كۆی ماجەرا و ناوەڕۆكی ئەم تاوانە هەندێك پرسیار و سەرنجم لا دروستبوە، دەتوانم ئاماژەیان بۆ بكەم:

یەكەم: ئایە چ یەزید و چ  والی و فەرماندەكانی لەعێراق لەكاتی پەلاماردانی ئیمام حوسێن و هاوەڵەكانیدا، تۆزقاڵێك بیریان لەپێگەی كۆمەڵایەتی و ئایینی و نزیكایەتی ئەم كەسایەتیە لە پێغەمبەر (د.خ)و موسوڵمانان نەكردەوە؟ باشە ئەو هەمو فەرمودانەی پێغەمبەری ئیسلامیان لە بارەی خۆشەویستییە بۆ حوسێن لەبیرچو؟ كاتێك فاتیمە (ڕەزای خودای لەسەر بێت) دوگیان دەبێت و پاشان حوسێن لەدایك دەبێت، پێغەمبەری خودا دەچێتە ماڵی فاتیمە و پێیان دەڵێت (ارونی ابنی، ما سمیتموه) واتا كوڕەكەمم پیشان بدەن، بزانم ناوتان ناوە چی، ئەمەش بەو مانایە دێت حوسێن لای پێغەمبەری ئیسلام وەك جگەرگۆشەی خۆی تەماشای كراوە، لەچەندین فەرمودەی تردا پێغەمبەری ئیسلام باس لە خۆشەویستی و پیگەی حەسەن و حوسێن دەكات، كاتێك دەفەرموێت: (الحسن و الحسین ریحانتای من الدونیا) 

هەروەها لە فەرمودەیەكی تردا دەفەرموێت: (حسين مني و انا من حسين، احب الله من احب حسينا، حسين سبط من الاسباط)  ئەوەتا پێغەمبەر دەڵێت: حوسێن لەمنە و منیش لە حوسین، هەركەسێك حوسینی خۆش بوێت، ئەوا خودا خۆشی ئەوێت.

ئیتر ناوەڕۆكی ئەم فەرمودانە بەسن بۆ ئەوەی خوێنەر زۆر بە شێنەیی لەم بابەتە بگات و لە هەڵسەنگاندنیدا بزانێت هەق و ناهەق لای كێیە.

دوەم: زۆر ئایەتی قورئانی پیرۆز و  فەرمودەی پێغەمبەر(د.خ) هەن بە ڕاشكاوی باس لە قەزاوەت و دادگا دەكەن، ئێ‌ خۆ ئەگەر حوسێن هێندە تاوانبار بو دەكرا نەكوژرێت و سەرەتا دەستگیری بكەن و بە پێ شەرعی ئیسلامی دادگایی بكرایە و پاشان بە پێی قەبارەی تاوانەكەی سزا بدرایە، نەك بەو شێوە دڕەندانەیە قەتڵوعام بكرێن، ئەمە بەڵگەیە بۆ ئەوەی كاربەدەستانی ئەمەوی بۆ بەرژەوەندی خۆیان نەبوبێت هیچكات كاریان بەشەرع و یاسای ئیسلامی نەكردوە، هەروەها ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت پێشوەخت لەناوبردنی حوسێن ئامانج بوە.

سێهەم: دیاردەی سەربڕین و جیاكردنەوەی كەللە سەری كوژراوەكان و سوڕاندنەوەی بەم شار و ئەو شاردا پێش هەمو شتێك كلتورێكە زۆر لەوەو پێشتریش عەرەب خوی پێوە گرتبو، بەڵام سەیرەكە ئەوەی وەك زۆر بابەتی تر ئیسلام نەیتوانیوە ئەم دیاردە و نەریتە قێزەونانەی كۆمەڵی عەرەبی بگۆڕێت، بە پێچەوانەوە بەشێك لەو دیاردە ناشرینانە لە لایەن هەندێك لەدەسەڵاتدارانی ئیسلامییەوە برەوی زیاتری پێدراوە، چجای بەشێك لەوانەی بەم دەردە بران لە نمونەكانی عەماری كوڕی یاسر و ئیمامی حوسێن و چەندانی تر،  كە بریتیبون لە هاوەڵ و كەسایەتی زۆر گرنگی ئیسلامی، كەچی  وا زیاتر لە هەزار و چوارسەد ساڵە ئەم دیاردە نامرۆڤانەیە لەكۆمەڵی ئیسلامیدا برەوی هەیە و كاری لەسەر دەكرێت، سەیرە ئەو دەمەش زۆریك لەزانا و شەرعناسانی ئیسلامی لەبەرامبەر ئەم جۆرە تاوانكاری و سوكایەتیكردنە بە مرۆڤ بێدەنگییان هەڵبژاردبو، وەك چۆن ئیسَتاش هەروایە.

سەربڕینی مەرداسی كوڕی ئەدییە

(مرداس بن حدیر بن عامر بن عبید بن كعب)كە سەر بە تیرەی (بنی ربیع الحنظلی التمیمی) و بە ئەبو بیلال ناسرابو، هەرچی (ادیە)یە ئەوا ناوی دایكی مەرداسە، كەواتا شاعیر بە ناوی دایكییەوە دەناسرا.

ناوبراو یەكێك لە پیاوە ئازاو بە هیمەتەكانی سەردەمی خۆی بوە و گوتاربێژێكی بەتوانا و شارەزا بوە، هاوشانی ئیمامی عەلی (رض) بەشداری شەڕی (صفین)ی كردوە، بەڵام دواتر لە سەر پرسی ناوبژیوانی (التحكیم) ناڕازی دەبێت و بەشداری شەڕی نەهرەوانیش دەكات.

پاشان لەلایەن عوبیدوڵلای كوڕی زیادەوە لەكوفە زیندانی دەكرێت، سەرئەنجام دەتوانێت هەڵبێت و لە گەڵ سێ‌ لەهاوەڵەكانی ڕو دەكەنە ناوچەی (اسك) و لەئەهواز و ئەوە ڕادەگەیەنێت ئەو دوژمنی كەس نییە و تەنها لەدژی ستەمی دەسەڵاتداران هەڵاتوە، ئەو شەڕی كەس ناكات تا شەڕی نەكرێت، كاتێك كوڕی زیاد ئەم هەواڵانە دەبیستێت، سوپایەكی دەنێریتە سەر و سەرئەنجام تێكدەشكێت، دواتر سوپایەكی تر بە فەرماندەی (عباد بن علقمە) دەنێریتەوە سەر مەرداس و لەڕۆژی هەینیدا شەڕ لە نێوانیاندا دروست دەبێت، پاشان هەردولا ڕێكدەكەون شەڕ ڕابگرن و نوێژی هەینی بكەن، بەڵام عەبادە لەژێرەوە فێڵ دەكات و لەكاتی نوێژ دا پەلاماری مەرداس دەدات و هەمویان دەكوژێت، پاشان كەللە سەرەكەی (مرداس) دەباتەوە بۆ بەردەستی كوڕی زیاد، ئەمەش لەساڵی (61ك) ڕویداوە.

سەربڕینی نوعمانی كوڕی بەشیری ئەلئەنساری

نوعمان كەسایەتی و فەرماندەیەكی دیار و ناسراوی ئیسلامی بوە، خاوەن ئەزمونێكی زۆر و خزمەتێكی گەورە بوە، لەژیانی خۆیدا چەندین پۆست و ئەركی پێسپێردابو، وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن نوعمان یەكەم منداڵی ئەنسارەكان بوە دوای هاتنی موهاجرین لە شاری مەدینە لەدایكبوە، مێژوی لەدایكبونی دەگەڕێتەوە بۆ مانگی جەمادی یەكەمی ساڵی (2ك) دایكی ناوی (عمرە بنت رواحە) بوە، دەگێڕنەوە كاتێك نوعمان هاتە دونیاوە، دایكی بردی بۆ لای پێغەمبەر (د.خ) ئەویش مژدەی بەهەشتی بەو منداڵە تازە لەدایكبوە دا، هەروەها پێی وت شەهید دەبێت و شوێنی بەهەشتە.

كەواتە پێغەمبەری ئیسلام هەر لە ساتەوەختی لەدایكبونییەوە مژدەی بەهەشتی بە نوعمان دابو و ئەوەشی پێ‌ ڕاگەیاندبو بەكوشت دەڕوات، بە پێ‌ پێشبینییەكەی پێغەمبەر بێت، بكوژەكانی نوعمان تاوانكارن، ئێ‌ خۆ كوژراوەكە بۆ بەهەشت بێت، دەبێت بكوژەكەش بۆ دۆزەخ بێت.

هەرچەندە ساغكردنەوەی ئەم بابەتە لیكۆڵینەوە و سۆراغی زیاتری دەوێت و ئامانجی نوسینەكەمان نییە، ئەگەرچی خودی پێغەمبەری ئیسلام پێشبینی تری لەم شێوەیەی هەبوە، بەنمونەی پێشبینییەكەی بۆ عەماری كوڕی یاسر و گەلێك نمونەی تر .

كاتێك شەڕی (مرج راهط) قەوما، نوعمان و الی شاری حومس بوە، بۆیە گوتارێك پیشكەش دەكات و تیایدا بانگەشە بۆ كوڕی زوبێر دەكات و خۆی وەك لایەنگری ئەو ڕادەگەیەنێت، هەر كە هەواڵی كوشتنی زوحاكی كوڕی قەیس پێ دەگات، ئەمیش حومس بە جێ‌ دەهێڵێت و  هەڵدێت و  دوچاری جۆریك لە سەرگەردانی دەبێت، بەڵام (خالد بن عدی الكلاعی) شوێن پێی هەڵدەگرێت و دوای دەكەوێت تا دەیدۆزێتەوە، پاشان دەیكۆژێت و كەللە سەرەكەی دەباتەوە بۆ مەروانی كوڕی حەكەم، بەمەش ئەو كەسەی لەلایەن پێغەمبەرەوە مژدەی بەهەشتی پێدرابو لەلایەن دەوڵەتی ئەمەوییەوە دەكوژرێت و كەللە سەرەكەشی بەدیاری دەبرێتەوە بۆ خەلیفە.

سەیرە بۆچونی پێغەمبەر لەبارەی ئەم كەسایەتیەو ئەو هەمو خزمەتەی كە لە تەمەنی خۆیدا ئەنجامی دابو، نەبونە مایەی ئەوەی نەكوژرێت و ئازاد بكرێت، لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت زۆرجار بنەما ئاینییەكان و هەڵوێست و هەڵسەنگاندنەكانی پێغەمبەر، لای ئەم بەناو خەلیفە و دەسەڵاتدارانی ئیسلامی هیچ بەها و بایەخێكی نەبوە، خۆ ئەگەر هەیبوایە، دەبوا تۆزیك كاریان بەچەمكی لێبوردەیی و ڕێزگرتن لە خۆشەویستی پێغەمبەر بۆ ئەو جۆرە كەسایەتییانە بكردایە.

سەربڕینی عوبیدوڵلای كوڕی زیاد

(عبیداللە بن زیاد بن ابیە) كە زۆرجار بە نازناوی (ئەبو حەفس) بانگ دەكرا، لەسەردەمی یەزیدی كوڕی معاوییەدا ماوەیەك والی عێراق و ماوەیەكیش والی خۆراسان بوە، یەكێك بوە لەدارودەستەكانی بەنو ئومەیە بۆ بەكارهێنانی توندوتیژی و لەناوبردنی نەیارەكانیان، زۆرێك لەباوەڕداران لەسەر دەستی ناوبراو كوژراون، بەتایبەتیش كوشتنی ئیمامی حوسێن (خودا لێی ڕازی بێت)، عوبێدوڵلا بەتەواوەتی دەستی سور بوبو بەخوێنی عێراقییەكان، كەچی دواجار بۆ خۆیشی بەكوشتن سەر دەنێتەوە و لاپەڕەیەكی خوێناوی لەمێژوی عێراق دادەخرێت.

عوبێدوڵلا ساڵی (67ك) لەسەر دەستی ئیبراهیمی كورشی ئەلئەشتەری ئەلنەخعی كوژرا، كاتێك ئەمە دواییان سوپایەكی گەورەی بەڕێی خست بۆ شەڕ عوبێدوڵلا، لەسەر خاكی موسڵ و لە ناوچەی خازر شەڕ و پێكدادانی توند لەنێوان هەردو سوپادا دروستبو، خەڵكێكی زۆر كوژران، دەگێڕنەوە كوڕی ئەلئەشتەر هانی سوپاكەی خۆی دەدا و دەیگوت دەبێت ئەمڕۆ تۆڵەی كچەزاكەی پەیامبەری خودا بكەینەوە و سزای توندی بكوژانی بدەین، وەك هەندێك لەسەرچاوەكان دەگێڕنەوە كوڕی ئەلئەشتەر بەشێوە عوبێدوڵلای نەدەناسی، یەكێكیش لەوانەی لەمەیدانی شەڕدا لەلایەن كوڕی ئەلئەشتەرەوە دەكوژرێت و دەیكاتە دو لەتەوە خودی عوبێدوڵلا دەبێت، پاش ئەوەی شەڕ بە زیانی سوپاكەی شام كۆتایی دێت، دەچنە سەر لاشە دو كەرت كراوەكەی عوبێدوڵلا و بە مردوێتی كەللە سەرەكەی لە لاشەی جیا دەكەنەوە و دەیبەنەوە بۆ كوفە بۆ بەردەستی موختار، وەك ئاماژەیەك بۆ سەركەوتنی سوپاكەیان بەسەر سوپای ئەمەوی دا، بێگومان بەكوشتنی عوبێدوڵلا و پاشان سەربڕینی و گۆاستنەوەی كەللە سەرەكەی لە موسڵەوە بۆ كوفە، جارێكیتر ئەو كلتورەی ناو مێژوی موسوڵمانان نوێ‌ كرایەوە، كە ئاماژەیە بۆ بونی گیانی ڕق و تۆڵەسەندنەوە و توندوتیژی لای بەشێك لە فەرماندە سوپای ئیسلامی.

سەربڕینی حەفسی كوڕی عومەری كوڕی سەعد

دەركەوتنی موختاری كوڕی یوسفی سەقەفی لەعێراق، كۆمەڵێك گۆڕانكاری بەدوای خۆیدا هێناو و توانی لەژێر ناوی  وەرگرتنەوەی تۆڵەی خوێنی ئیمامی حوسێن، زۆریك لەهەوادارانی ئەهلوبەیت لەدەوری خۆی كۆ بكاتەوە و جوڵانەوەكەی بەهێزتر و فراوانتر بكات.

بۆ ئەوەش بۆ هەوادارانی بسەلمێنێت كە لە پێناوی (اهل البیت)دا دەستی داوەتەوە شۆڕش، لە هەنگاوێك دا كەوتە  وێزەی هەمو ئەوانەی كە دەستیان لەكوشتنی ئیمامی حوسێن دا هەبو، توانی لەماوەیەكی كەمدا هەمو ئەو كارەكتەرانەی ڕاستەوخۆ دەستیان لە ڕوداوی كەربەلادا هەبو، هەمویان لەناو ببات، یەكێك لەوانەش عمر كوڕی سەعدی كوڕی ئەبی وەقاس بو.

 دەگێڕنەوە كاتێك كەللە سەرەكەی دەهێننەوە بەردەستی موختار، لەو كاتەدا (حفص) كە دەكاتە كوڕی عمر لەكۆشكی موختار ئامادە دەبێت، بۆیە موختار لێی دەپرسێت ئەی حەفس ئەم كەللە سەرە دەناسیتەوە؟ ئەویش دەڵێت: بەڵێ‌  و ژیان دوای ئەم بۆ من سودی نییە، ئەم  وەڵامەی حەفس تەواو موختار توڕە دەكات و یەكسەر فەرمان دەدات لە ملی بدەن، پاشان كەللە سەرەكەی حەفس و عومەری باوكی دەنێرێتەوە بۆ بەردەستی (محمد بن الحنفیە) تاكو بیسەلمێنێت دڵسۆز و تۆڵەسێنی ئەندامانی بنەماڵەكەیەتی.

لەم دیمەنەدا تەنها نادادی و سوكایەتی و بێبەزەیی و پێشێلكردنی هەمو بەها ئایینی و مرۆییەكان دەبینین، كە ئاماژەیەكی ڕونن بۆ دڕەندەیەتی و بێدەربەستی و كەللەڕەقی هەندێك بە ناو فەرماندە و سەركردەی ئیسلامی، ئەگینا تاوانێكی هەرە گەورەیە لەبەر هەڵوێستێكی ئاوها دەستت بچێتە خوێنی مرۆڤیك و وەك بەرخ سەری ببڕیت، بێ‌ ئەوەی سڵ لەهیچ بەهایەكی ئایینی و مرۆیی بكەیتەوە.

سەربڕینی موختار

موختاری كوڕی ئەبو عوبیدی سەقەفی، فەرماندەیەكی سەربازی دیاری قۆناغەكەی خۆی بوە، لە عێراق جوڵانەوەیەكی ڕاگەیاند و لە ژێر دروشمی (یالثارات الحسین)دا داوای خوێنی ئیمامی حوسێنی دەكرد، بۆیە توانی لەماوەیەكدا زۆربەی ئەو كەسانە بكوژێت كە بەشداربون لەشەهیدكردنی حوسێن دا ، لەنمونەی عومەری كوڕی سەعد و عوبێدوڵلای كوڕی زیاد و حەرمەڵەی كوڕی كاهیل و شەمەری كوڕی ئەلجەوشەن و چەندانی تر، بەمەش توانی دەسەڵاتی خۆی بەسەر كوفە و دەوروبەری دا بەسپێنێت.

لەبارەی ڕوداوی كوژرانی موختارەوە زۆربەی سەرچاوەكان لەسەر ئەوە كۆكن دوای ئەوەی مەسعەب لەلایەن عەبدوڵلای كوڕی زوبێری برایەوە ڕەوانەی شاری بەسرە دەكرێت، لە ناوچەی (حرورا و) جێگیر دەبێت، بۆ ماوەیەك شەڕ و پێكدادانی زۆر لە نێوان مەسعەب و موختاردا لە ناوچەكانی بەسرەو كوفە دروست دەبێت و خەڵكێكی زۆر لەو نێوەندەدا دەكوژرێن، تا بۆ دواجار شەڕێكی یەكلاكەرەوە لە نێوان هەردولادا دەقەومێت، كە باڵانسی شەڕ بەقازانجی موختاردا ناكەوێت و ناچار بەدەم شەڕەوە خۆی دەكات بە كۆشكی فەرمانڕەوایەتی دا لەكوفە و خۆی تیادا قاییم دەكات، ڕۆژانە لە كۆشكەوە دەردەچون و بۆ ماوەیەك شەڕی سوپاكەی مەسعەبیان دەكرد، ڕۆژیكیان دەردەچێت و لەلایەن كەسێك لە بەنو حەنیفە بە ناوی (عبدالرحمن بن اسد)وە لێی دەدرێت و پاشان سەری دەبڕێت و خەڵكی كوفە دێنە سەر تەرمەكەی موختار و لەت و پەتی دەكەن، هەرچی پاشماوەی سوپاكەی موختار دەبێت لە كۆشكەكەدا دەمێننەوە و مەسعەبیش لە ڕێگای فێڵێكەوە دەڵێت: ئەگەر چەكەكانتان فڕێ‌ بدەن و خۆتان بەدەستەوە بدەن، ئەوا گیانتان پارێزراو دەبێت، بەمەش هەمویان لەكۆشك دێنە دەروەو لەلایەن سوپاكەی مەسعەبەوە پەلامار دەدرێن و هەمویان كۆمەڵكوژ دەكرێن، كە  وتراوە ژمارەیان حەوت هەزار كەس بون، لێرەوە بە شێوەیەكی خوێناوی كۆتایی بە جوڵانەوەكەی موختار دێت و خۆیشی بەدڕەندەترین شێوە دەكوژرێت.

مرۆڤ كاتێك چاو بەسەر هەندێك لەلاپەڕە خوێناوییەكانی مێژوی موسوڵمانان دا دەگێڕێت، دوچاری شۆك و گومانێكی زۆر دەبێت، ئاخۆ ڕاستی لای كام لەم دوبەرەیەیە؟ كوژراوەكانی كام لەم دو سوپایە دەچنە بەهەشت و هی كامیان بۆ دۆزەخ؟ دواتر پرسیارەكە ئەوەیە بۆ دەبێت ئەم باوەڕدارانە هیچ پەند و وانەیەكیان لە بنەماكانی ئایینی و سوننەتەكانی پێغەمبەر وەرنەگرتبێت؟ كوا برایەتی و لێبوردەیی و باوەڕداری لای ئەم جۆرە لە موسوڵمانان؟ بۆیە مافی خۆمانە ئەم هەمو پرسیارە بكەین تاكو ڕەش و سپی لەیەكتر جیا بكرێنەوە.

سەربڕینی عوبیدوڵلای كوڕی ئەلحوڕ

ترسی لەدەستدانی دەسەڵات و بەرزبونەوەی پێگە و دەسەڵاتی هەندێك كەسایەتی ئیسلامی، هەمیشە لای خەلیفەكانی ئەمەوی جێگای گومان و هەڕەشەبون، كاتێك كەسایەتییەك لە هەرێم و ناوچەیەكی دیاریكراودا دەبوە خاوەن پێگە و ناوناوبانگی كۆمەڵایەتی و خێڵەكی، ئیتر خەلیفە و والی و فەرماندەكانی دەوڵەت ئەو جۆرە كەسایەتییانەیان دەكرد ئامانج و دەكوژران، نەبادا ڕۆژیك مەترسی لەسەر دەوڵەت و دەسەڵاتی خەلیفە دروست بكات.

یەكێك لەو قوربانییانە (عبیداللە بن الحر)ە، كە ساڵی (68ك) كرایە ئامانج و سەری نایەوە، عوبیدوڵلا كەسایەتییەكی چاكخواز و دیاری خێڵەكەی بوە، لەبارەی چۆنێتی ململانییەكان و دواتر كوشتنی عوبێدوڵلاوە زانیاری زۆر هاتوە، دوای كوشتنی ئیمامی عوسمان بەهۆی دڵسۆزی و نزیكایەتی لە سێهەم خەلیفەوە عوبێدوڵلا بەرەی معاوییەی هەڵبژارد و تەنانەت بەشداری شەڕی سەفینیشی كرد، تا تیرۆر كردنی ئیمامی عەلی هەر لەوڵاتی شام مایەوە و پاشان چوەوە كوفە، كاتێكیش ئیمامی حوسێن شەهید كرا ئەو لەماڵ مایەوە و بەشداری ئەو تاوانەی نەكرد، دیارە ئەم بەشدارینەكردنەیشی بە مەبەست بوە، هەر بۆیە كوڕی زیادیش بە سەر سەردار و گەورە پیاوانی كوفەدا دەسوڕایەوە، بۆی دەركەوت عوبێدوڵلا بەشدار نەبوە، دوای چەند ڕۆژیك كوڕی زیاد چوە لای عوبیدوڵلا و پێی وت بۆچی بەشداری شەڕەكەت نەكردوە؟ لە وەڵامدا كوڕی زیاد پێی وت: تۆ كەسێكی درۆزن و ناڕاستی و لە بەرەی دوژمنانی ئێمەدای، ئیتر لێرەوە عوبێدوڵلا كەوتە ژێر گوشار و چاودێرییەوە و لە ماڵی خۆی لەسەر ڕوباری فورات مایەوە  تاكو یەزید كۆچی دوایی كرد.

پاشان جارێكیتر ئاگری ئاژاوە خۆش بوەوە و لەگەڵ موختاردا كەوتە ململانێ‌ و ناكۆكییەوە، تەنانەت خێزانی عوبێدوڵلا لەلایەن موختارەوە خرایە كونجی زیندانەوە، ئەمەش  وای لە عوبێدوڵلا كرد بە هێزیكەوە چوە سەر شاری كوفە و خێزانەكەی لەزیندان ئازاد كرد، دواتریش هاوشانی مەسعەب شەڕی موختاری كرد، دواتر بە فیتی ژمارەیەك خەڵك عوبێدوڵلا لەلایەن مەسعەبەوە خرایە زیندانەوە، دوای ئازادبونیش ئەم ناكۆكییە درێژەی كێشا و چەندین گەڕ شەڕ لەنێوان هەردولا دا دروست بون و خوێنێكی زۆر ڕژێنرا، پاشان عوبێدوڵلا داوای هاوكاری لەعەبدولمەلیك دەكات و جارێكیتر دەكەوێتەوە شەڕ لەگەڵ مەسعەب، تاكو لەم شەڕەدا بە سەختی بریندار دەبێت و خۆی فڕێدەداتە ئاوەكەوە و كۆتایی بەژیانی خۆی دەهێنێت، بەڵام بەمەشەوە دەستبەرداری نابن و بەڵكو لە ئاوەكە بەمردوێتی دەریدەهێنن، پاشان سەریدەبڕن و كەللە سەرەكەی بەهەردو شاری كوفە و بەسرەدا دەسوڕێننەوە.

سەربڕینی عەبدوللای كوڕی خازم

دوای كوشتنی عەبدوڵلای كوڕی زوبێر، خەلیفە عەبدولمەلیك بۆ چەند جارێك نوێنەری خوی دەنێرێتە لای عەبدوڵلای كوڕی خازم تاكو بەیعەتی پێ‌ بدات، بەڵام عەبدوڵلا بە توندی ئەم داوایە ڕەت دەكاتەوە و ئامادە نابێت بەیعەت بەعەبدولمەلیك بدات، چونكە كوڕی خازم دۆست و نزیكی كوڕی زوبێر بو، بەكوشتنی ئەویش لەلایەن دەوڵەتی ئەمەوییەوە زۆر كاریگەری خستە سەر ناوبراو و دو هێندە لە بەرامبەردا بەنو ئومەیەدا توڕە و نیگەران بو.
بۆیە خەلیفەی ئەمەوی لەساڵی (72ك) نامەیەك ئاراستەی كوڕی خازم دەكات و داوای ئەوەی لێ‌ دەكات ئەگەر بەیعەتی پێ‌ بدات ئەوا بۆ ماوەی حەوت ساڵ دەیكاتە خاوەنی خۆراسان، كەچی ئەم داوایەش بە توندی ڕەت دەكاتەوە، بەمەش عەبدولمەلیك بێئومید نابێت و بەڵكو چەندین نوێنەری تر دەنێرێتە لای ناوبراو تاكو قایل ببێت بەوەی بەیعەتی پێ‌ بدات، بەڵام هیچ كام لەو نوێنەرانەی خەلیفە هیچ بەرهەمیك ناچننەوە، تاكو خەلیفە نامەیەك ئاراستەی بەكیری  وەشاح دەكات و بەڵێنی دەداتێ ئەگەر كۆتایی بەبونی كوڕی خازم بهێنێت ئەوا دەیكاتە خاوەنی هەمو خۆراسان.

ئەم بەڵێنە  وا لە بەكیر دەكات بانگەواز بۆ دەوڵەتی ئەمەوی بكات و خەڵكێكی زۆر بكەونە دوای، بەتایبەتی دانیشتوانی (مرو)و (بوشهر) لێرەوە كوڕی خازم ناچار دەبێت ناوچەكەی خۆی جێ‌ بهێڵێت، بەڵام لەگوندێك بە ناوی (شاهمیغد) شەڕ لە نێوان هەردولادا دروست دەبێت، دوای شەڕ و پیكدادانی خوێناوی سەرئەنجام (عبداللە بن خازم) بەدەستی (وكیع بن عمیرە القریعی) ناسراو بە (ابن الدورقیە) دەكوژرێت و پاشان كەللە سەرەكەی لەلاشەی جیا دەكەنەوە و دەینێرنەوە بۆ شام بۆ بەردەستی عەبدولمەلیك.

دیارە جەللادەكانی شەڕ بۆ ئەوەی هێز و توانا و لایەنگری خۆیان بۆ گەورەكانیان دوپات بكەنەوە، یەكسەر كەللە سەری كوژراوەكەیان دەبردەوە بۆ لای خەلیفە.

سەرچاوە/ كتێبی دیاردەی سەربڕین لەمێژوی ئیسلامیدا/ نوسینی حەسەن بارام