كەللەسەرەكانی خانەوادەی موهەلەب
خانەوادەی (المهلب) یەكێكن لە خانەوادانەی كە زۆرترین خزمەتیان بەدەوڵەتی ئەمەوی كردووە، خاوەنی بردنەوەی چەندین شەڕ و دەسكەوتن بۆ ئەو دەوڵەتە، لەماوەی دەیان ساڵدا ئەندامانی ئەم خێزانە توانیان خۆنەویستانە لەخزمەتی خەلیفەكانی دەوڵەتی ئەمەویدا بن، بەتایبەتی لەسەر خاكی عێراق، بەڵام دواتر ئەم خانەوادەیە یاخی دەبن و لەگەڵ دەوڵەت ئەكەونە شەڕەوە و بۆ ماوەیەك ململانێ و پێكدادانەكانیان درێژەی دەبێت، تاكو سەرجەمیان بەكوشت دەچن.
وەك ئاشكرایە سەركردەی دیاری ئەم خانەوادەیە (یزید بن المهلب) بو، كاتێكیش ئەم بەدەستی سوپای ئەمەوی بەكوشت چو، ژمارەیەك لە ئەندامانی خانەوادەكەی و چەندین فەرماندەی سوپاكەی كوژران و بە كۆمەڵی سەریان نایەوە.
كاتێك كوڕی موهەلەب كوژرا (المفضل بن المهلب)ی برای و (النعمان بن الاشتر النخعی) و (محمد بن اسحاق بن محمد الاشعث) و (عثمان بن اسحاق بن محمد)یش كوژران، پاشان بە كوژراوی كەللە سەرەكانیان لەلاشەیان جیادەكرێنەوە و پاشان ڕەوانەی لای خەلیفە و فەرماندەكانی دەوڵەتی ئەمەوی دەكرێنەوە، تەنانەت بۆ ماوەیەكیش كەللە سەرەكان لە شاراندا هەڵدەواسن، وەك سوكایەتی و هێمایەك بۆ سەركەوتن بە سەر نەیارەكانیان و شكاندنی چاوی بەرەی ئۆپۆزسیون.
سەربڕینی جەعدی كوڕی دەرهەم
جەعد ساڵی (46ك) لەدایكبووە، بەبنەچە خەڵكی خۆراسانن، دوای ئەوەی باوكی موسوڵمان دەبێت و باوەڕ دەهێنێت لەوڵاتی شام نیشتەجێ دەبن، سەرەتا لەدیمەشق و ئینجا لە كوفە جێگیر دەبێت و دەبنە لایەنگری بەنو ئومەیە، پاشان جەعد وەكو زانایەك ناوبانگ دەردەكات و لەبابەتە هزرییەكاندا هەندێك پرسیار و لایەنی فەلسەفی دەوروژێنێت، بەتایبەتی مەسەلەی دروستكردنی قورئان (خلق القران) ئەمەش لەو سەردەمەدا بابەتێكی هەندێك نامۆ دەبێت بە موسوڵمانان و بگرە هەڵایەك دەنێتەوە.
ماوەیەك وەك ڕێبەری گروپی (جبریە) و پاشان وەك كەسایەتییەكی موعتەزیلە دەناسرێت و لەم بوارانەدا كۆمەڵێك بابەتی عەقیدەیی و ئایینی دەوروژێنێت، كە هەرسكردنی لەو ڕۆژگارەدا لە ناو موسوڵماناندا كاریكی هێندە سانا نەبووە.
دوای ئەوەی هیشامی كوڕی عەبدولمەلیك خیلافەت دەگرێتە دەست، خالیدی كوڕی عەبدوڵڵای ئەلقەسری وەك والی كوفە دیاری دەكات، لەهەرە كارە ناپەسەندەكانی خالید كوشتنی جەعدی كوڕی دەرهەمە، وەك زۆربەی سەرچاوەكان دەیگێڕنەوە خالید لەیەكەم ڕۆژی جەژنی قورباندا لەنێو مزگەوتەكەدا و لە كاتی هاتنی جەعد دا بۆ نوێژ دەستگیری دەكات و لە كاتی گوتاردا دەڵێت: ئەی باوەڕداران بەبۆنەی جەزنی قوربانەوە ئێوە قوربانی پێشكەش بكەن، ئەوەتا منیش بەم بۆنەیەوە جەعدی كوڕی دەرهەم دەكەمە قوربانی و لە نێو مزگەوتەكەدا وەكو بەرخ سەری دەبڕێت، بەمەش خالیدی ئەلقەسری بەجارێك چەندین تاوان ئەنجام دەدات:
یەكەم: ڕاستە جەعد هەندێك بیروڕای جیاوازی هەبووە، بەڵام كەسێكی باوەڕدار بووە و شایستەی ئەوە نەبووە بكوژرێت.
دووەم: كوشتنی ناوبراو بە بێ هیچ دادگاییكردنێك.
سێهەم: سوكایەتیكردن بە بەندەكانی خودا، چونكە لەجەژنی قورباندا ئاژەڵان دەكرێنە قوربانی نەك مرۆڤ، ئەمەش ئاماژەیە بۆ بونی گیانی توندڕەوی و بێ بەهاكردنی پێگەی مرۆڤ، كە خودا لە قورئان دا بەگرنگی و ڕێزەوە باس لە بەها و شكۆی مرۆڤەكان دەكات.
چوارەم: دیاردەی سەربڕین، ئەمە نەریتێكی هێجگار قێزەون و نابودی بەشێك لەدەسەڵاتدارانی ئیسلامییە، كە لەهەموو قۆناغەكانی مێژوودا كاری پێ كراوە، ئایە ئەم قەسابانە وەڵامیان بۆ ئەو فەرمودانەی پەیامبەر چییە، كە لەچەندین شوێندا هۆشداری داوە بەموسوڵمانان كە بەهیچ شێوەیەك تەرمی كوژراوەكانی جەنگ نەشێوێنن، ئەمە بۆ بێ باوەڕان، ئەی دەبێت بۆ كوژراوێكی باوەڕدار كە بەهەر هۆكارێك لەسەر دەستی موسوڵمانان كوژرابێت و تەرمەكەی شێوێندرابێت، ئەبێت چەند تاوانەكەی دووهێندە گەورە بێت.
پێنجەم: كپكردنەوەی هەر دەنگێكی ئازاد و جیاوازە.
سەربڕینی زەیدی كوڕی عەلی
زەید كوڕی عەلی كوڕی حوسَین كوڕی عەلییە سەلامی خودایان لەسەربێت، لەشاری مەدینە لەدایكبووە، لەسەر ساڵی لەدایكبونی جیاوازی هەیە لە نێو شارەزایان دا، هەروەها لەسەر ساڵی شەهیدبونەكەی بەهەمان شێوە جیاوازی هەیە، هەندێك پێیان وایە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (121ك) لە هەمان كاتدا بەشێكی تری لەمێژوونوسان پێیان وایە لە ساڵی(122ك) شەهید بووە.
زەید كاتێك هەست بە زوڵم و زۆر و سیاسەتی چەوتی ئەمەوییەكان بەرامبەر بەموسوڵمانان دەكات، بەتایبەتی بەرامبەر بە خودی خانەوادەی ئەهلوبەیت، ئیتر گیانی و ەستانەوە و بەرنگاربونەوە بەرامبەر بەم دەسەڵاتە لای زەید دروست دەبێت، لەدەوروبەری شاری كوفە پێكدادان و شەڕ لەنێوان لایەنگرانی زەید و سوپای ئەمەوی بەسەرپەرشتی والی كوفە (یوسف بن عمر) ڕوو دەدات.
سەرەتا شەڕەكان بۆ ماوەی سێ شەو لەنێو گەڕەكەكاننی كوفەدا درێژە دەكێشێ، یەكێك لە پێكدادانە توندەكانیش لە نێوان هێزەكانی زەید و هێزەكەی عەباسی كوڕی سەعید، تێدا هێزەكەی عەباس دووچاری تێكشكان بون، تا وای لێ هات عەباس داوای هێزی زیاتر بكات، لەم ساتەدا تیرێك بەر سەری زەید دەكەوێت و بە پەلە دەیبەنە لای پزیشكێك، كاتێك پزیشكەكە دۆخەكەی دەبینێت پێ دەڵێت: ئەگەر تیرەكە لە سەرت دەربكەم، یەكسەر دەبێتە هۆكاری گیان لەدەستدانت، ئەویش بە پزیشكەكە دەڵێت: مردن لەم ئازارە باشترە و هەر چۆنیك دەبێت كاری خۆت بكە، هەركە تیرەكەش لە سەری دەردەهێنن زەید گیان لەدەست دەدات و دەمرێت.
دوای گیان لەدەستدانی زەید، لایەنگرانی ناچار دەبن لە نێو ئاوێكدا گۆڕیكی بۆ هەڵدەكەنن و دەینێژن تاكو لەلایەن نەیارەكانیانەوە ئاشكرا نەبێت و لاشەكەی بشێوێنن، بەڵام یەكێك لەوانەی ئامادەی ناشتنەكەی دەبن، دەچێتە لای والی كوفە و شوێنی ناشتنەكەی ئاشكرا دەكات، بۆیە والی فەرمان دەكات لاشەكەی لە گۆڕەكەی دەربهێنن، سەرەتا كەللە سەرەكەی دەبڕن و لە لاشەی جیادەكەنەوە، لاشەكەی لە هەڵدەواسن و كەللە سەرەكەی دەنێرێت بۆ لای (هشام بن عبدالملك) لە شام، ئەویش لای خۆیەوە كەللە سەرەكە دەنێرێتەوە بۆ شاری مەدینە و بۆ ماوەیەك لە تەنیشت گۆڕەكەی پەیامبەری ئیسلام درودی خودای لەسەر بێت هەڵدەواسرێت، دواتر بەوڵاتی میسردا دەسوڕێنریتەوە، تاكو ڕۆژیك كەللە سەرەكە لەلایەن هەوادارەكانییەوە دەدزرێت و لە شوێنێكدا دەینێژن.
ئەم ڕووداوەی سەرەوە یەكێكە لەو پەڵە ڕەشانە بەسەر لاپەڕەكانی مێژووی دەوڵەتی ئەمەوییە، دڵڕەقی و بێبەزەیی لای فەرمانڕەوایانی بەنو ئومەیە لە ئاستێكدا بووە، هەرگیز بەكەس پەردەپۆش ناكرێت.
سەربڕینی یەحیای كوڕی زەید
دوای ئەوەی زەیدی باوكی بەدەستی سوپاكەی یوسفی كوڕی عومەر دەكوژرێت، ئەم ڕوو دەكاتە خۆراسان و لەماڵی (حریش بن عمرو) لە ناوچەی (بلخ) خۆی دەشارێتەوە، كە ئەو كاتە خیلافەتی ئەمەوی لەدەستی وەلیدی كوڕی یەزید دا دەبێت.
لەساڵی(125ك) وەلید پەیامیك ئاراستەی (نصر بن سیار)ی والی خۆراسان دەكات و تێدا شوێنی خۆحەشاردنی ئیمامی یەحیای بۆ ئاشكرا دەكات، ئەمیش لای خۆیەوە فەرمان دەكات بە (عقیل بن معقل العجلی) والی بەڵخ كە بچێت و ئیمامی یەحیا دەستگیر بكات.
كاتێك والی دەچێتە سەر ماڵی (حریش) ناوبراو ڕەتی دەكاتەوە یەحیای شاردبێتەوە، بۆیە والی شەش سەد جەڵدی لێ دەدات، كەچی هەر ئامادە نابێت دان بەوەدا بنێت یەحیای شاردووەتەوە، بەڵام دواتر قوڕەیشی كوڕی حوریش بۆ ئەوەی باوكی لەمەرگ ڕزگار بكات، شوێنی یەحیایان بۆ ئاشكرا دەكات و لەزیندان توندی دەكەن، پاشان لەسەر داوای نەسر خەلیفە قایل دەبێت لە زیندان ئازاد بكرێت.
هەندێك لەسەرچاوەكانی تر دەڵێن: ژمارەیەك لە لایەنگرانی لەشەڕێكی دەستەو ئێخەدا لەسەر دەستی (سورە بن محمد ) لە ساڵی (125ك) كوژراوە، دەگێڕنەوە كاتێك دەكوژرێت كەللە سەرەكەی لەلەشی جیادەكەنەوە و دەینێرنەوە بۆ شام و هەرچی لاشەكەی هەیە بۆ ماوەیەكی زۆر هەڵیدەواسن و دەیهێڵنەوە.
بەهەرحاڵ شێوازی كوشتنی ئیمامی یەحیا هەرچۆنیك بێت، بەفەرمانی دەسەڵاتدارانی ئەمەوی بووە و سوكایەتی زۆر بەلاشەكەی كراوە، سەرەڕای گواستنەوەی كەللە سەرەكەی بۆ شام و هەڵواسینی بۆ ماوەیەكی زۆر، كە ئەمە نەریتێكی تەواوی ئەمەوییەكان بووە.
سەربڕینی زوحاكی ئەلخارجی
زوحاكی كوڕی قەیسی ئەلخارجی، یەكێك بووە لە كەسایەتییەكانی ئەلخوارج، فەرماندەیەكی جەنگی و سەردارێكی دیاری تاقمی خەوارجەكان بووە، بە بەردەوام وەك هێزیكی ئۆپۆزسیونی دەسەڵاتدارێتی دەوڵەتی ئەمەوی، خەوارجەكان لەشەڕ و ناكۆكیدا بون، لەم بوارەشدا قوربانی زۆریان بەخشی و چەندین كەسایەتی دیاریان لە هاوشێوەی زوحاك بەدەستی سوپای ئەمەوی كوژران.
كاتێك زوحاك دەسەڵات و توانا سەربازییەكانی زۆر و فراوان دەبن، بەتایبەتی لە سنوری شاری واسیت، ئەمە دەبێتە هەڕەشەیەك بۆ سەر بەرژەوەندی و دەسەڵاتی ئەمەوی، تەنانەت دەسەڵاتی بەسەر والی واسیتیشدا زاڵ دەبێت، تا ئەو كاتەی شەڕیكی خوێناوی لە نێوان سوپاكەی زوحاك و سوپای شام بەرپا دەبێت لە ناوچەی (كفرتوثا) لەسەر زەوی ئەلجەزیرە، كە لە ئەنجامدا سەرەڕای كوشتارێكی زۆر خودی زوحاكیش دەكوژرێت، پاشان سەری دەبڕن و كەللە سەرەكەی بە جەزیرە و ناوچەی مەدائین دا دەسوڕێننەوە و مێژووی كوشتنەكەشی ساڵی (129 ك) بوە.
سەربڕینی وەلیدی كوڕی یەزید
وەلید كوڕی یەزیدی كوڕی عەبدولمەلیكی كوڕی مەروانی كوڕی حەكەمە، دوای هشامی كوڕی عەبدولمەلیك لەساڵی (125ك) دەسەڵاتی گرتووەتە دەست بووە بە خەلیفەی ئەمەوی، لەبارەی ساڵی لەدایكبونی وەلیدەوە سەرچاوەكان یەك بۆچون نین، هەندێك دەڵێن ساڵی (90ك) و هەندێكیتریش دەڵێن ساڵی (92ك) لە دایكبووە.
لەبارەی ڕەوشت و ئاكاری ناوبراوەوە زۆر وتراوە، بەڵام بەشی هەرە زۆری سەرچاوەكان دەڵێن: وەلید خاوەنی ئاكار و ڕەوشتی نزم و ئابڕوبەرانە بووە، بەردەوام سەرقاڵی خواردنەوە و ڕابواردن و مێبازی بووە، هەمیشە پیرۆزییەكانی ئایینی ئیسلامی پێشێل دەكرد و سڵی لەكاری خراپ و نابەجێ نەدەكردەوە، تەنانەت لەلایەن هەندێكیشەوە بە زەندیق و لادین وەسف كراوە.
دەڵێن جارێك لەكاتی مەستبون دا پەلاماری سولەیمانی برای دەدات تاكو كاری نێربازی لە گەڵ بكات، لەبەر هەموو ئەم هۆكارانە چ موسوڵمانان و چ خودی بنەماڵەی فەرمانڕەوا لەدژی ئەم كار و ڕەفتارانەی وەلید وەستانەوە، بەتایبەتی سولەیمانی برای، دواتر بەسەرپەرشتی یەزیدی كوڕی وەلید و ژمارەیەك سەرباز پەلاماری كۆشكی فەرمانڕەوایەتی دەدات و خەلیفە وەلید دەكوژن، پاشان كەللە سەرەكەی لەلاشەی جیا دەكەنەوە و بۆ ماوەیەك بەسەر ڕمێكەوە هەڵیدەواسن، كاتێك سولەیمان كەللە سەرەكەی وەلیدی برای دەبینێت، دەڵێت: وەڵڵاهی كەسێكی مەی خۆرو ئابڕوبەر بویت و تەنانەت پەلاماری منت دا بۆ كاری خراپە، بەپێی سەرچاوەكان تەمەنی سی و شەش ساڵ بوە و، كوشتنەكەی لەمانگی جەمادی ئاخیری ساڵی (126ك)دا بووە، ماوەی فەرمانڕەوایەتییەكەی تەنها ساڵێك و سێ مانگ بووە.
سەربڕینی یوسفی كوڕی عومەر
یوسفی كوڕی عومەری كوڕی محەمەدی كوڕی حەكەمە، لەسەردەمی خەلافەتی هیشامدا ئەمیری عێراق و خۆراسان بووە، كاتێك وەلیدی كوڕی یەزید هاتە سەر حوكم، یوسفی لەسەر ئەركەكانی هێشتەوە، خاوەن كەسایەتییەكی دیار و ئازا و توندوتیژ بووە، یوسف لە خانەوادەی حەجاج بووە، بۆیە دەڵێن دڕەندەیی و دڵڕەقییەكەی لە حەجاجەوە وەرگرتبو.
یوسف ڕۆڵیكی سەرەكی دەگێڕا لەكپكردنەوەی دەنگی بەرەی ئۆپۆزسیون و چەندین شەڕی خوێناوی بۆ لەناوبردنی نەیارانی بەنو ئەمەویە بەرپاكرد، خەڵكێكی زۆر لەسەر دەستی ئەم والییە چنگ بە خوێنە كوژران، بەنموونە دامركاندنەوەی شۆڕشەكەی زەیدی كوڕی عەلی و هەروەها كوشتنی ناوبراو و هەزارانی تر، كەواتا هاوشێوەی حەجاجی ئامۆزای كەوتە وێزەی عێراقییەكان.
لەبارەی كوشتنی یوسفەوە سەرچاوەكان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، كاتێك یەزیدی كوڕی وەلید كوڕە مامی خۆی وەلیدی كوڕی یەزیدی كوشت و دەسەڵاتی گرتە دەست، بەفەرمانێك مەنسوری كوڕی جمهوری كرد بەوالی عێراق و خۆراسان.
كاتێك یوسف ئەم هەواڵانەی پێ دەگات لەترسی یەزید هەڵدێت و ڕوو دەكاتە شام، هەر كە زانیاری دەگاتە خەلیفە و شوێنی یوسف ئاشكرا دەبێت، ئەمەی دوایی هەڵدێت و لە شوێنیكی تردا لە نێو ژمارەیەك ژندا خۆی دەشارێتەوە، پاشان دەستگیری دەكەن و لە شام لەگەڵ هەردوو كوڕەكەی وەلیدی كوڕی یەزید دا لەدیمەشق زیندانی دەكرێن، لەكاتی پەلاماردانی مەروانی كوڕی محەمەد بۆ سەر دەسەڵاتەكەی یەزید، لەزیندان دا یوسفی كوڕی عومەر دەكوژن و ملی دەپەڕێنن، بەمەش یوسف لەساڵی (127ك) لەتەمەنی (60) ساڵیدا سەردەنێتەوە و دەكوژرێت.
سەرچاوەكان دەڵێن: تەرمەكەی بەناو گەڕەكەكانی دیمەشق دا بەكێش كراوە، دیارە ئەمە نەریتێكی قێزەونی نێو ئەم مێژووەیە، ئێمە هەموومان لەسەر ئەو ڕایە كۆكین كەسانی وەك یوسفی كوڕی عومەر و هاوشێوەكانی وەك تاوانبار و بكوژی هەزاران مرۆڤی باوەڕدار شایستە كوشتن بون، بەڵام كوشتنیك تێدا ڕێز لەبەها ئایینی و مرۆییەكان بگیرێت، نەك دوای كوشتنی سەری لەلاشەی جیابكەنەوە و پاشان بەكوژراوی بەگەڕەكەكانی دیمەشق دا بیسوڕێننەوە و ئەوپەڕی بێڕێزی و سوكایەتی بەلاشەكەی بكرێت، چونكە ئەمە نیشانەی پرسیار لەسەر دەسەڵاتی ئیسلامی دروست دەكات و پێویست دەكات لەبارەیەوە شیكاری زیاتر بكرێت.
سەربڕینی نەباتەی كوڕی حەنزەڵە
نەباتە سەر بەخێڵی (بنی عامربن صعصعە) سەر بە هۆزی (هوازن)ە، یەكێك بووە لەسەركردەكانی سەر بە محەمەدی كوڕی مەروان و دەوڵەتی ئەمەوی، تاكو لەكۆتا ساڵەكانی ئەم دەوڵەت دا نەباتە بەدەستی لایەنگرانی عەباسییەكان دەكوژرێت.
یەزیدی كوڕی عومەری هەبیرە والی عێراق دەبێت، بە فەرمانێك نەباتەی كوڕی حەنزەڵە دەنێرێتە ناوچەی جرجان و دەیكات بە فەرمانداری ئەو دەڤەرە، تاكو لە ڕێگای هێز و خوێنەوە شەڕی لایەنگرانی بزوتنەوەی عەباسییەكان بكات لە خۆراسان، چونكە پێشتر نەسر بن سەیار سەركەوتو نەبوبو لە دامركاندنەوەی جوڵانەوەی عەباسییەكان.
كاتێك هەواڵی هاتنی نەباتە دەگاتە عەباسییەكان (قحطبە بن شبیب)ی كەسی دیاری ئەو جوڵانەوەیە بە هێزیكەوە بەرەنگاری نەباتە و سوپاكەی دەبێتەوە، لە ڕۆژی هەینی مانگی زی حوجەی ساڵی (130ك) شەڕێكی خوێناوی لە نێوان هەردوولادا دەقەومێت، سەرەڕای ئەوەی (10) هەزار شەڕكەر لەسوپاكەی شام دەكوژرێت، خودی نەباتەش دەكوژرێت، ئینجا قەحتەپە نەباتە و كوڕەكەی بە مردوێتی سەڕدەبڕێت و كەللە سەرەكەیان وەك هێمایەك بۆ سەركەوتن دەنێرێتەوە بۆ بەردەستی باوكی موسلیمی خۆراسانی.
دیارە كەس گومانی نییە هەردوو سوپا خۆیان بە باوەڕدار و موسوڵمانی عەیار بیست و یەك زانیوە، بەڵام شەڕی گەیشتن بەدەسەڵات و گیانی تۆڵەسەندنەوە و هەڵپەی دەسكەوتە دونیاییەكان لە هەموو شتێك زیاتر گرنگ بووە، خۆ ئەگەر وانەبوایە كوشتنی (10) هەزار كەس و چەندین فەرماندە تەنها لەسوپاكەی شام ژمارەیەكی كەم نییە، سەرەڕای سەربڕینی مردووەكان و گەڕاندنی بەشاراندا، ئایە ئەم جۆرە كاروكردەوە قێزەونانە پەڵەیەكی ڕەش نین بە سەر لاپەڕەكانی مێژووی ئیسلامییەوە؟ ڕەنگە بە و وتنەوەی ئەم ڕاستییە تاڵانەش ئێستاش هەر كەسانیك هەبن پاساو بۆ ئەم پیاوكوژانە بهێننەوە و شانازی بەوەها مێژوویەكەوە بكەن؟!
سەربڕینی محەمەدی كوڕی ئەبو ئەلجەهەم
یەكێكیتر لەوانەی لەسەر تۆمەتێكی ناڕەوا بەناهەق كوژرا، بریتی بو لەمل پەڕاندنی (محمد بن ابی الجهم بن حذیفە العدوی) سەرەتا لەلایەن موسلمی كوڕی عەقەبەوە بانگ دەكرێت و پێ دەڵێن تۆ تەرخانكراوی تاكو وەك نوێنەرایەتییەك سەردانی ئەمیری باوەڕداران بكەیت، تەنانەت ڕێزی زۆریان لێی گرت و خەڵاتیش كرا، كەچی كاتێ ناوبراو گەڕایەوە بۆ شاری مەدینە شاهیدی لە سەر درا گوایە مەی خواردووەتەوە، ئەمەش شاهیدییەكی ناڕاست و ناڕەوا بووە، پاشان فەرمان دەدات لەملی بدەن.
دەكرێت ئەو پرسیارە بكەین ئاخۆ ئەم بەناو والییە، بە پێ چ یاسا و شەریعەتێك ئەم كابرایەی كوشتوە؟ ئەگەر دەڵێت بەپێی شەرعی ئیسلامییە، ئەوا هەموومان دەزانین مەی خواردنەوە لەئیسلامدا گوناهێكی گەورەیە بەڵام سزاكەی مل پەڕاندن نییە، هەرچەندە بە پێی سەرچاوەكان ئەم كابرایە مەی نەخواردووەتەوە و تەنها تۆمەتیان بۆ هەڵبەستووە، كەواتا ئەم بەناو حاكمە ئیسلامییانە بەپێ ڕێنمای و یاسا و ڕێسا و سزاكانی ئایینی كاریان نەكردووە، بەڵكو بەپێ ئارەزوو و بەرژەوەندییەكانی خۆیان، چۆنیان ویستووە ئاوهایان كردووە، ئەگەرنا كوشتنی مرۆڤیكی بێتاوان گوناهێكی هێجگار گەورەیە.
سەربڕینی عەبدوڵلای كوڕی یەحیا
كاتێك ئەبو حەمزە لەشاری مەدینە لەدژی دەسەڵاتی ئەمەوی ڕاپەڕی، مەروانی كوڕی محەمەدی خەلیفەی ئەمەوی سوپایەكی چوار هەزار كەسی ئامادە كرد و بۆ هەر یەكەیان بڕی سەد دیناری خەڵات كردن و ئیبن عەتییەی كرد بە فەرماندەی ئەو سوپایە بەمەبەستی دامركاندنەوەی جوڵانەوە ناڕەزاییەكەی مەدینە.
دوای چەند گەڕێك شەڕی خوێناوی سەرئەنجام ئەبو حەمزە كوژرا و جوڵانەوەكەشی كپكرایەوە، ئینجا سوپای ئەمەوی دەكەوێتە جوڵە بەئاراستەی وڵاتی یەمەن بەئامانجی تێكشكاندنی عەبدوڵڵای كوڕی یەحیا و لایەنگرانی.
دەگێڕنەوە دوای كوشتنی ئەبو حەمزە، سوپای شام بە فەرماندەیی ئیبن عەتییە ڕوو دەكاتە وڵاتی یەمەن بەئامانجی لەناوبردنی جوڵانەوەكەی عەبدوڵڵا، كاتێكیش شەڕ لەنێوان هەردوولادا دروست دەبێت، سەرئەنجام عەبدوڵڵای كوڕی یەحیا بەدەستی ئیبن عەتییە دەكوژرێت و ئینجا كەللە سەرەكەشی لەلاشەی جیا دەكەنەوە و دەینێرێتەوە بۆ شام بۆ بەردەستی خەلیفە، ئەمەشیان وەك ئاماژەیەك بۆ سەركەوتن و تێكشكاندنی نەیارەكانی دەوڵەت، ئەمجارەیان و لەم لەشكركێشییەدا بۆ سەر حیجاز و یەمەن نەك هەر كۆتایی بەدوو جوڵانەوەی ناڕەزایەتی دژ بەدەوڵەتی ئەمەوی دەهێنرێت، بگرە بەرهەڵستكارانیش خەڵتانی خوێن دەكرێن.
سەربڕینی یەزیدی كوڕی خالیدی ئەلقەسری
یەزید كوڕی خانەوادەی ئەلقەسرییە، كە یەكێك بون لەو خانەوادانەی ڕۆڵی دیاریان هەبووە لە دەوڵەتی ئیسلامیدا، بەتایبەتیش لەسەردەمی ئەمەوییەكاندا، (خالد و اسد و یزید) كەسایەتی دەسەڵاتداربون، بەدیاریكراویش لەعێراق و شام بۆ ماوەی جیاجیا ئەرك و بەرپرسیارێتیان هەبووە، كەچی دواتر هەر یەك لەو كەسایەتییانەی سەرەوە لەدەرئەنجامی ململانییە ناوخۆییەكاندا بەدەستی كاربەدەستانی ئەمەوی دەكوژرێن.
یەزید لەكاتی فەرمانڕەوایەتی باوكیدا لەعێراق هاوكاری دەبێت، كاتێكیش خالیدی باوكی دەكوژرێت، یەزید ڕوو دەكاتە غۆتەی دیمەشق نێشتەجێ دەبێت، بەڵام لەسەردەمی مەروانی كوڕی محەمەد دا دانیشتوانی غۆتە لەدژی دەسەڵاتی ئەمەوییەكان ڕادەپەڕن و (یزید) دەكەنە ئەمیری خۆیان و ئینجا ئابڵوقەی دیمەشق دەدەن، بەڵام لەلایەن لایەنگرانی خەلیفە مەروانەوە پەلامار دەدرێن و لە ئەنجامدا شەڕ دروست دەبێت و خودی یەزیدی كوڕی خالیدی ئەلقەسری دەكوژرێت، پاشان سەری دەبڕن و لاشەكەی بەسەر دەرگای (الفرادیس) لە دیمەشق هەڵدەواسن، دواتریش كەللە سەرەكەی بەدیاری دەنێرنەوە بۆ لای مەروانی كوڕی محەمەد لە شاری حومس، بەمەش كۆتایی بەدەسەڵات و بونی خانەوادەی ئەلقەسری لەنێو دەوڵەتی ئەمەویدا دێت.
سەربڕینی مەروانی كوڕی محەمەد
تا ئەندازەیەك تەواوی قۆناغەكانی مێژووی دەوڵەتی ئەمەوی و فەرمانڕەوایەتی بەناو خەلیفەكانی بێ كێشە و گرفت و ململانێ و خوێنڕشتن نەبووە، بەهۆی پەیڕەوكردنی سیاسەتی خۆسەپاندن و كوشتن و تۆقاندنەوە، كەم قۆناغی مێژوویی ئەم دەوڵەتە هەیە بێ ئۆپۆزسیون و شەڕی ناوخۆ گوزەری كردبێت، بەڵام دواتر هەموو ئەو شۆڕش و ڕاپەڕین و جوڵانەوانە بەدڕەندەترین شێواز خوێناوی كراون و كۆتاییان پێ هێنراوە، بەڵام بە سەرهەڵدانی عەباسییەكان و كاری نهێنی و خۆ ڕێكخستنەوەی لە پێشینەیان، سەرەتای ئاوابونی خۆری دەوڵەتی ئەمەوییەكان دەركەوت، بێگومان بە ڕوودانی شەڕی زابیش ئیتر كۆتایی ئەم دەوڵەتە دەستی پێكرد.
دوای ئەوەی ئەبو موسلیمی خۆراسانی توانی تەواوی خۆراسان كۆنترۆڵ بكات و بیخاتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە، دواتریش دوای چەندین گەڕ لە شەڕ تەواوی عێراقیش كەوتە دەستی عەباسییەكان و لە زۆربەی ناوچە و دەڤەرەكان سوپای ئەمەوی لە بەردەم سوپای عەباسییەكان دووچاری شكست و پاشەكشە بوبوەوە.
دواتر سوپای عەباسی بە فەرماندەیی عەبدوڵلای كوڕی عەلی و سوپای ئەمەوی بە سەرپەرشتی خودی مەروانی كوڕی محەمەد لە سەر ئاوی زاب روبەڕوی یەكتربونەوە و دوای پێكدادانێكی زۆر و خوێناوی سەرەنجام سوپای ئەمەوی تێكشكا و كوژراوێكی زۆریان لێ بەجێما، پاشان مەروان و پاشماوەی سوپاكەی هەڵاتن و تەنانەت زۆرێك لە سەربازەكانی كەوتنە ئاوەوە خنكان.
تێكشكانی مەروان و سوپاكەی لە شەڕی زاب دا لە ڕۆژی شەممەی (11جماد الاخرە)ی ساڵی (132ك) بووە، ئەم شەڕە تا ڕادەیەك بووە دوا شەڕ و دوا بەرگری مەروان و سوپاكەی، لێرەوە وەك نەریتێك عەباسییەكان كەوتنە وێزەی ئەمەوییەكان و زۆریان لێ كوشتن، جاریكیتر گیانی ڕق و تۆڵەسەندنەوە سەری هەڵدایەوە و ژمارەیەكی زۆریان لەئەمەوییەكان كوشت بەتایبەتی لەئەندامانی خانەوادەی دەسەڵاتدار.
دوای ئەم شكستە مەروان بەناچاری ڕێگای هەڵاتنی گرتە بەر، سەرەتا ڕووی كردە ناوچەی موسڵ، كەچی دانیشتوانی ئەو سنورە نەیانهێشت مەروان لەوێی بمێنێتەوە، بەڵكو ئاڵای ڕەشیان بەڕوویدا بەرز كردەوە، كە بەیداخی عەباسییەكان بون، دواتر ڕوو دەكاتە شاری حەڕان و لەوێیش خۆی ناگرێت و لە ڕێگای شامەوە دەچێتە وڵاتی میسر.
هەرچی سوپای عەباسی هەبون بە فەرماندەیی عەبدوڵڵای كوڕی عەلی بەدوایەوە بون، مەروان دەگاتە نیل و لە ناوچەكانی (الصعید) خۆی دەشارێتەوە و پاشان لە گوندی (ابو صیر) دەدۆزرێتەوە، كە خۆی لە كڵێسایەكدا حەشاردابو، دوای ئەوەی دەیكوژن كەللە سەرەكەی لە لاشەی جیا دەكەنەوە و تەنانەت وەك سەرچاوەكان دەیگێڕنەوە لەو كاتەدا پشیلەیەك هاتووە و زمانی مەروانی قرتاندووە و خواردوێتی، پاشان خێزانەكەشی لە كڵێساكەدا دەدۆزنەوە و بە دەم گریانەوە دەبرێنەوە بۆ شاری حەڕان، بەمەش كۆتایی بە دوا خەلیفەی دەوڵەتی ئەمەوی هات و تەنانەت كۆتایی بە دەوڵەتەكەش هات.
لەبەرامبەردا لە هەموو بستێكی خاكی موسوڵمانان بەدوای نەوەی ئەمەوییەكانەوە بون و ژمارەیەكی زۆریان لێ كوشتن و بگرە بەشێكیشیان كۆمەڵكۆژ كران.
بەمەش ساڵی (132ك) بووە ساڵی كۆتایی هاتنی مەروان و دەوڵەتی ئەمەوی، دوای (91) ساڵ فەرمانڕەوایەتی ئیتر دەسەڵاتی بەنو ئومەیە كۆتایی پێ هات، بۆیە دەخوازم زۆر بەكورتی لەسەر بەسەرهاتی دوا سات و هەڵوێستەكانی مەروانی كوڕی محەمەد هەندێك سەرنج بخەمە ڕوو:
یەكەم: نەدەبو خەلیفە هێندە خۆ ویست بێت، دەكرا تادوا ساتەكانی جەنگ هاوشانی سوپاكەی بجەنگایە، نەك هەڵبێت ئەمەش ئاماژەی خۆپەرستی ئەم بەناو خەلیفەیە دەگەیەنێت، ئەوەتا تەنها فریای خێزانەكەی خۆی دەكەوێت، دیارە پیاوی ئازا و جوامێر وەك مەروان ناكات، بەڵكو تا دوا ساتەكان بەرگری دەكات نەك هەڵاتن.
دووەم: خۆ شاردنەوەی مەروان لە كڵێسایەكدا، ڕەنگە پرسیاری زۆر هەڵبگرێت، ڕەنگە بۆ ئێمەمانان بابەتێكی هێندە سەیر و سەمەر نەبێت، بەڵام بێگومان بۆ خودی خەلیفە و پیگەكەی ڕەنگە كارێكی هێندە سادە و ئاسان نەبێت، چونكە لە ماوەی (91) ساڵدا دەوڵەتی ئەمەوی كەم تا زۆر كەمی بە كڵێسا و شوێنكەوتوانی كەنیسەكان نەكردووە، ئیتر چۆن ئێستا پەنای بۆ دەبات؟ بێشك ئەمەیان پرسیاری هێجگار زۆر هەڵدەگرێت.
سێهەم: قرتاندنی زمانی مەروان لە ساتە وەختی مردنیدا لە لایەن پشیلەیەكەوە، بابەتێكی سەیرەو پێویستی بە تێڕامان و شیكاری زۆر هەیە، دەزانم ئەگەر ئەم بەسەرهاتە بە سەر سەركردەیەكی غەیرە موسوڵماندا بهاتایە، ئەوا زۆریك لە موسوڵمانان و تەنانەت بەشێك لە مێژوونووس و شەرعناسانیش یەكسەر دەیانگوت ئەوە سزای خواوەندە بۆ ئەو كەسە لە بەرامبەر تاوانەكانیدا، جا نازانم ئەگەر هەنووكە ئێمە بڵێن بەڵی زمان قرتاندنی مەروان لە لایەن پشیلەیەكەوە، سزایەكی ئیلاهییە لە بەرامبەر ئەو هەموو تاوان و تاوانكارییانەی ناوبرا و دارودەستەكەی دەرهەق بە موسوڵمانان، ئاخۆ بەشێك لە موسوڵمانان تەكفیرمان ناكەن و ڕووی دەمی لۆمە و تانە و تەشەرمان لێ ناكەنەوە و یەك دونیا تۆمەتی زۆرمان بۆ هەڵنابەستن؟
جیا لەمەش دەیان كەس لە ئەندامانی خێزانی مەروان لە لایەن عەباسییەكانەوە بە شێوازی جیاجیا بە كوشت چون، بۆ نموونە لە بارەی كوشتنی هەردوو كوڕەكەی مەروانەوە، (القلقشندی) وامان بۆ دەگێڕیتەوە دوای كوشتنی مەروان هەردوو كوڕەكەی هەڵدێن، عوبەیدوڵڵا بۆ حەبەشە و لەوێ دەكوژرێت، هەرچی عەبدوڵڵا هەبوو دەوترێت دەستگیر كراوە و خراوەتە زیندانەوە تا سەردەمی حوكمڕانی هارون ڕەشید، دواتر بە كوێری ئازاد كراوە و لە بەغدا ژیاوە تا كۆچی دوایی كردووە.
دیاردەی سەربڕین لەمێژوی ئیسلامیدا
سەربڕین لەسەردەمی خەلافەتی ئەمەوی دا – بەشی یەكەم
دیاردەی سەربڕین لەمێژوی ئیسلامیدا
سەربڕین لەسەردەمی خەلافەتی ئەمەوی دا – بەشی دوەم
دیاردەی سەربڕین لەمێژوی ئیسلامیدا
سەربڕین لەسەردەمی خەلافەتی ئەمەوی دا – بەشی سێیەم
سەرچاوە/ كتێبی دیاردەی سەربڕین لەمێژوی ئیسلامیدا/ نوسینی حەسەن بارام