موعتەسەم ساڵەیی

هەرچەند ناوی سۆفی و سۆفیگەرێتی و تەریقەت و تەكیە و دەروێشی بێتە كایەوە؛ ناڕوونی و تێكەڵ و پێكەڵییەك لە لای هەندێك لە خەڵكی دروست دەبێت. لە سەرەتادا پێویستە جەخت لەسەر ئەو ڕاستیە بكەینەوە كە سۆفیگەری لە مێژوودا لە قەوارەیەكی فەلسەفیدا بەرجەستە بووە. بە ڕادەیەك بۆمان هەیە بڵێین كە فەلسەفەی سۆفیگەرێتی هیچ پەیوەندییەكی ـ نە لە دوور و نە لە نزیك ـ بە تەكیە و تەریقەت و دەروێشیەوە نییە. لە كاتێكدا سۆفیگەری بە مانا فەلسەفیەكەی بە ڕادەی یەكەم ئاوێتەبوونە لەگەڵ خوای پەروەردگاردا. بەڵام تەریقەت بریتیە لە تەكیە و تەپڵ و دەف و حەلقەی زیكر و جەزبەی دەروێشی.

لاپەڕەكانی مێژوو دەریدەخەن كە فەلسەفەی سۆفیگەرێتی بە هەموو بەشەكانیەوە لەگەڵ تەریقەتیشدا نە لە سەردەمی پێغەمبەر و نە لە سەردەمی خەلیفەكانی ڕاشدیدا وجودیان نەبووە. تەنانەت لەو سەردەمانەیشدا تەزبیحی دەستیش نەبووە بەو ڕادەیەی صەحابە بۆ هەزاران جار بڵێن: "ئەڵڵا.. ئەڵڵا..". بەڵكو صەحابە و یاوەرانی پێغەمبەر لە مشووری غەزەوات و بڵاوكردنەوەی ئایینی ئیسلامدا بوون. لە قورئاندا كە دەڵێ "اژكروا اللهَ قیاما وقعودا" مانای حەلقەی زیكر ناگەیەنێت، بەڵكو مانای یادكردنەوەی هەمیشەیی خوا دەبەخشێت.

ساڵانی زوو شێخانی تەریقەت بەزۆری ڕیشیان نەدەهێشتەوە بەڵكو بەتەنیا دەروێش و موریدەكان قژی سەریان درێژ دەكرد. هەندێك جاریش چەند پیرە پیاوێك بە ناوی دێوانە و مامەسۆفی خاوەنی سەر و ڕیشی سپی بوون. كاتی خۆی ئافرەتێك بۆی گێڕامەوە و وتی ساڵانێكی زوو لە شێخ (س)ـم پرسی و وتم: زانیومانە مانای شێخ و خەلیفە و دەروێش چیە، ئەی گوایە مانای دێوانە چی دەگەیەنێت؟ ئەو ئافرەتە بۆی گێڕامەوە و وتی شێخ بەو پرسیارەم سەرسام بوو و پێكەنی و لە وەڵامدا وتی: لە ڕاستیدا ئەو جۆرە كەسانە لە بنەڕەتدا كەم‌عەقڵن و كاتێكیش تەریقەت وەردەگرن؛ خراپتر دەبن و ئەوسایش خەڵكی پێیان دەیەژن دێوانە! لە زمانی هیندی و فارسیشدا وشەی "دیڤانە" بە مانای شێت دێت. بەو مانایەی كە دێو و درنج عەقڵی ئەو شێت و دێوانانەی شێواندووە. پێش سەرهەڵدانی ئایینی زەردەشتی دێوپەرستی لە ئارادا بووە. زەردەشت دێوپەرستیی قەدەغە كرد و ناوی نا (دەێڤە یەسنا) و داوای كرد (مەزدا یەسنا) یانی ڕاستی پەرستی پەیڕەو بكرێت. بەڵام سەرەڕای قەدەخەكردنیشی دێوپەرستی هەر مایەوە. یاقوتی حەمەوی نزیك بە شاری موسڵ ناوی چیای (داسن) دەبات كە بەشێك بووە لە چیای مەقلوب. هەر لە كۆنیشەوە بە ئێزیدیەكان دەوترێت "داسنی". مێژوونووس تۆفیق وەهبی باوەڕی وەهایە كە وشەی "داسنی" لە وشەی "دەێڤە یەسنا"ی بە واتای دێوپەرستیەوە داتاشراوە، بەو پێیەی كە ئێستا بیرۆكەی دێو نەماوە و ناوی مەلەك تاوس جێی گرتۆتەوە(1).

شاعیر (ئەخۆل) لە هەڵبەستی "شەرتە تا ڕۆژی حەشر" باسی دێوانەی كردوە و دەڵێ:

شەرتە وەك دێوانە كەشكۆڵ و عەسایەك هەڵگرم 
بیخەمە لاوە بە جارێ عیززەتی نەفس و ویقار

لەم شیعرەدا باسی كەشكۆڵ كراوە كە بەزۆری كەسانی زاهید و دێوانەی تەركەدنیا هەڵیان‌دەگرت، بریتی بوو لە دەورییەكی قووڵی لە تەختە و دار دروست‌كراو، سۆفی و دێوانە بە قەدی خۆیانەوەیان دەبەست و خۆراك و ئاویان تێ‌دەكرد و بەكاریان دەهێنا. لە سەردەمانی كۆندا باو بوو كە هەندێك كەسان بە ناوی زاهید و تەركەدنیاوە، لەنێو ئەشكەوتەكاندا خەڵوەتكێشییان دەكرد و دوور لە ژاوەژاوی كۆمەڵگا بەتەنیا ژیانیان بەسەردەبرد.

تەنانەت لە سەردەمانی كۆندا بانگەشەی ئەوە هەبوو گوایە هەندێك جار كەسانی ئەولیای پڕ لە كەشف و كەڕامەت لەو دەشت و تەلانانەدا دەبن بە گیانلەبەری ئاسكە و دەلەوەڕن.. بۆیە لەو سەردەمانانەدا وەها باو بوو كە خەڵكی سڵیان لە ئاسكە كوشتن دەكردەوە، نەبادە ئەو ئاسكە كوژراوە لە بنەڕەتدا پیاوچاكێك بێت! خۆزگە ئەو بیرۆكەیە لەم ڕۆژگارەی ئێمەیشدا هەر لە ئارادا بووایە، بۆ ئەوەی كەسانی ڕاوچیی دڵڕەق ئەو ئاسكە بێ‌وەی و چاو كەژاڵانەیان بەناهەق نەكوشتبایە!

دیاردەی ڕاكردن لە كۆمەڵ و پەنابردن بۆنێو ئەشكەوتەكان لەنێو ئایین و سەردەمە جیاجیاكاندا هەردەم بوونی هەبووە. بۆ نموونە لە سەرەتای سەرهەڵدانی ئایینی مەسیحیدا و لەپێناوی سەلماندنی زیندووبوونەوە و هەڵسانەوەی سەروەری مەسیح، چەند دەقێك لە بارەی برادەرانی ئەشكەوت "ئەسحابول كەهف"ـەوە بڵاو بوونەوە. ئوسقوفی یۆنانی (ئیستیفانی ئێفێسوس) لەنێوان ساڵانی (448-450 ز.) دەقی داستانێكی نووسی بە ناوی (حەوت خەوتووەكەی ئیفسوس) تیایدا گوایە حەوت كەسی سەر بە ئایینی مەسیحی لە ترسی زەبروزەنگ و ستەمی ئیمپراتۆر (دەکیوس) كە لەنێوان ساڵانی (249-251 ز)ـدا حوكمڕانیی كردووە هەڵدێن، و بە درێژایی سێ سەد ساڵ لێی دەخەون و لە سەردەمی ئیمپراتۆر (تیۆدۆسیی دووەم)ـدا كە لەنێوان ساڵانی (408-450 ز.) حوكمڕانیی كردووە هەر حەوتیان لەو خەوە قووڵ و دوور و درێژەیان ڕادەپەڕن(2).

لە سەردەمی پێش سەرهەڵدانی ئایینی ئیسلامدا "ئەحناف"ـەكان بڕوایان بە یەكتا پەرستی هەبوو. هەندێكیان دەچوونە نێو ئەشكەوتی حیرا "غار حرا‌و"ـەوە و خەڵوەتیان دەكرد. هەندێك لە گێڕانەوەكان وەها دەردەخەن كە عەبدولموتتەلیبی باپیری پێغەمبەر بەدرێژایی مانگی ڕەمەزان لەنێو ئەشكەوتەكەدا دەمایەوە و خۆراكی بەسەر هەژاراندا دابەش دەكرد. پاش ئەویش كەسانی وەكو (وەڕەقەی کوڕی نەوفەل) و (ئەبو ئومەییە ئیبن ئەلموغیڕە) بەدرێژایی مانگی ڕەمەزان لەنێو ئەو ئەشكەوتەدا دەمانەوە(3). ئەشکەوتی حیڕا‌و لە مەودای دوو فەرسەخ كەوتبووە باكوری شاری مەكە. پێغەمبەریش هەروەكو ئەحنافەكان لە مانگی ڕەمەزاندا چەند ڕۆژێك یاخود ئەو مانگەی لەنێو ئەو ئەشكەوتەدا بەسەر دەبرد. هەر لەنێو ئەو ئەشكەوتەیشدا وەحیی بۆ دابەزی(4). خەڵوەتكێشیی پێغەمبەر لەپێناوی ڕاكردن نەبوو لە واقیعی تاڵی ئەو سەردەمە، بەڵكو بریتی بوو لە حاڵەتی تێڕامان و بیركردنەوە و هەوڵدانێكیش بوو بۆ گۆڕینی بارودۆخی كۆمەڵگای ئەو سەردەمە. 

زوهد و پۆشینی بەرگی خوری و دووركەوتنەوە لە خورد و خەو مێژوویەكی دوور و درێژی هەیە. ئەوەی تێبینی دەكرێت لە ناوچە موسوڵمان نشینەكاندا لە سەدەی دووی زایینی بە دواوە بەزەقی سەری هەڵدا. هۆكاری ئەم دیاردەیەیش دەگەڕێتەوە بۆ بڵاوبوونەوەی گەندەڵی و زوڵم و ستەمكاری لەلایەن حاكم و دەسەڵاتدارانەوە. ئەوانەی خۆیان بە سۆفی و زاهید ناودەبرد وەكو پەرچە كردارێك لە كۆمەڵ دوور دەكەوتنەوە. نەفسی خۆیان لە خۆشگوزەرانی و ڕابواردنی دنیای فانی بێ‌بەش دەكرد. حەسەنی بەسری كە لە ساڵی (110 ك./728 ز.)كۆچی دوایی كردووە باسی كەسانی سۆفیی كردووە. یاخود شاعیر و نووسەری عەرەب (الجاحظ) كە لە ساڵی (255 ز.) كۆچی دوایی كردووە، لە كتێبی "البیان والتبیین"ـدا ناوی چەند سۆفییەكی هێناوە كە خۆیان لە خۆشگوزەرانیی ژیان بێ‌بەش كردبوو(5). دەوترێت وشەی سۆفی "صوفی" لە وشەی (صوف)ی عەرەبیەوە هاتووە كە بە مانای خوری دێت و سۆفیەكانیش لەسەر ئەوە ڕاهاتبوون جل‌وبەرگی خوریی زبر بپۆشن. لێكدانەوەیەكی دیكەیش هەیە وەهای بۆ دەچێت كە وشەی "سۆفی" لە وشەی سۆفیا Sophia (یاخود شێوەی کۆی: "سۆفیێس")ی یۆنانیەوە وەرگیرابێت كە بە مانای حیكمەت و دانایی دێت. وشەی "فەیلەسوف" یش هەر یۆنانیە و بە مانای خۆشەویستیی حیكمەت و دانایی دێت. ئێستایش كۆنە كڵێسەیەك لەنێو شاری ئەستەمبولدا هەیە بە ناوی (ئەیا سۆفیا) كە هەنوكە كراوە بە مزگەوت. لێكۆڵەران بەزۆری كۆكن لەسەر ئەو ڕایەی كە سۆفی و سۆفیگەرێتی لە وڵاتانی هیند و چینەوە گەیشتۆتە نێو میللەتە موسوڵمانەكان. هەروەها لە سەردەمانی كۆندا لەنێو مەسیحیەكانیشدا خەڵكانێكی ڕەبەنی خوری پۆشی لاتەریكی دوور لە لەزەت و چێژی دنیا هەبوونە. لە فەلسەفەی بوزیی كۆندا دیاردەی خۆونكردن و ئاوێتەبوونی باڵا لە گەردووندا پێی دەوترا (نیرڤانا)، لەلای بەشێكیش لە هیندیەكان پێی دەوترا (ڤێدانتا). وشەی فەنا و لەنێوچوون (الفنا‌ء) لەلای سۆفیگەری بەناوبانگ (بایەزیدی بەستامی) بەكارهاتووە. ئەم فەنا و لەنێوچوونەیش بە مانای لەنێوبردنی ئاكاری ناپەسەند دێت. یاخود مانای لەنێوچوونی سۆفی و بەندەیە و واتای ئاوێتەبوونیشیان لەگەڵ خودادا دەگەیەنێت. لەوانەیشە سۆفیەكان وشەی فەنایان لە ئایەتێكی قورئانیەوە وەرگرتبێت: "كل من علیها فان، ویبقی وجە ربك ذوالجلال والإكرام). بە هەر حاڵ؛ بەكارهێنانی بیرۆكەی فەنا و لەنێوچوون لەژێر كاریگەریی بیر و هزری هیندی و چینیەوە لە لای سۆفیە موسوڵمانەكان سەری‌هەڵداوە(6). پێغەمبەری ئیسلام و خەلیفەكانی هەرگیز داوایان لە موسوڵمانان نەكردووە كە خۆیان لە خۆراك و خۆشگوزەرانیی ژیان بێبەش بكەن یاخود خۆیان ئازار و ئەشكەنجە بدەن. لە قورئانیشدا هاتووە كە نابێت شتە حەڵاڵەكان حەرام بكرێن: "ولا تحرموا ما أحل الله لكم". سەردەمانێك وەها باو بووە كە حاجیەكان بە پێی پەتی بەرەو شاری مەكە ڕێیان دەگرتەبەر، یاخود بێدەنگییان هەڵدەبژارد و هەندێك جاریش وەكو وشتر زنجیریان بە لوتی خۆیانەوە دەلكاند، ئەوە بوو خەلیفە ئەبوبەكر ئەو داب‌ونەریتەی قەدەخەكرد و بە عادەتی جاهیلیی ناوزەد كرد(7).

تەریقەت "الطریقە" بە مانای كۆمەڵە ئامۆژگاری و ڕێنماییەك دێت كە شێخ بۆ موریدەكانی دادەڕێژێت تاوەكو پەیڕەوی بكەن. زانین و "مەعریفەت"ی ناوەكی "باگنی"ـیش یەكێكە لە گەورەترین دەستەواژەی سۆفیەكان كە لە كوردیدا زیاتر بە شێوەی "عیرفان" ڕۆیشتوە. ئەم وشەی مەعریفەت (المعرفە)ـە هاوشانە لەگەڵ وشەی (گنۆسیس)ی یۆنانی و  (الغنوصیە)ی عەرەبی. بەو واتایەی كە تاك بەبێ شایەد و واسیتە و نێوەندگیری یەكسەر بە دڵ و دەروون پەی بە ڕاستی و زانین و مەعریفەت و خواناسی ببات.

شاعیرە سۆفیە عارەب و فارسەكان بە هاش‌وهوش (الشطحات) ناسرابوون، ئەم حاڵەتەیش بریتیە لە پیادەكردنی جۆرە هەڵس‌وكەوت و دەربڕینی جۆرە بیرۆكەیەك كە بە لای خەڵكی سادەوە مایەی سەرسوڕمانە.

یەكێك لە بنەما سەرەكیەكانی فەلسەفەی سۆفیگەرێتی خۆی لە ئاوێتەبوون لەگەڵ خودادا دەبینێتەوە. هەموو شاعیرە سۆفیە عارەب و فارسەكان لاف و گەزافی ئەوەیان لێدەدا گوایە لەگەڵ خوادا تێكەڵ بوونە و بوونە بە یەك قەوارە. لە ئاكامی هەر بەراوردكاریەك بەڕوونی دەردەكەوێت كە لە مێژووی فیكر و ئەدەبیاتی كوردیدا شیعری سۆفیگەرێتی بە شێوەی شاعیرانی سۆفیی عارەب و فارس هەرگیز وجودی نەبووە. شاعیرە كلاسیكیە كوردەكان خواپەرست بوونە، بەڵام بە هیچ ئەندازەیەك دیاردەی فەلسەفەی ئاوێتەبوون و حلولییەت لەلایان بەدی نەكراوە. نموونەی حلولی لەلای شاعیر و سۆفیە عارەب و فارسەكان زۆرن. دەوترێت ڕۆژێك بایەزیدی بەستامی دەیەوێت بچێت بۆ حەج. مامۆستاكەی ڕێی پێ‌دگرێت و داوای گەڕانەوەی لێ دەكات و پێی دەڵێ: خوا ئەوەیە كە تۆ لە مندا دەیبینیت.. چونكی منی بە ماڵی خۆی تەرخان كردووە.. منت بینی یانی ئەوت بینیوە و بە دەوری كەعبەدا تەوافت كردووە.. منت پەرست یانی ئەوت پەرستووە.. وەهای تێنەگەیت كەمن غەیری ئەو نەبم:

"إن الله هو ماتراه فيّ بعين قلبك، لأنه اختارني بيتا له، فإذا رأيتني فقد رايته، وطفت حول الكعبة الحنفية، وإذا عبدتني فقد عبدته، وسبّحت له، فلا تظن أنني شيء غير"(8).

حەللاج پێداگریی لەسەر ئاوێتەبوون لەگەڵ خودادا دەكرد و لەو بارەیەوە دەڵێ: ئەوەی خۆشمی بوێت و خۆشم بوێت؛ هەر خۆمم.. ئێمە دوو گیانین لە یەك جەستەدا.. گەر منت بینی؛ ئەوت بینیوە. گەر ئەویشت بینی؛ ئەوا منت بینیوە:

أَنا مَن أَهوى وَمَن أَهوى أَنا
نَحنُ روحانِ حَللَنا بَدَنا  
فَإِذا أَبصَرتَني أَبصَرتَهُ
وَإِذا أَبصَرتَهُ أَبصَرتَنا(9)

هەروەها حەللاج لەبارەی خواوە دەڵێ: خۆشەویستێكم هەیە خۆشەویستیەکەی لە ناخدا .. ئەگەر بیەوێت بەسەر ڕومەتمدا دەڕوات. ڕوحی ئەو ڕوحی منە و ڕوحی منیش ڕوحی ئەوە. ئەگەر خاوەن ویست بێت؛ منیش خاوەن ویست دەبم. ئەگەر منیش خاوەن ویست بم؛ ئەو خاوەن ویست دەبێت: 

لي حبيبٌ حبّه وسط الحشـا
إن يشا يمشي على خدّي مشا
روحه روحي وروحي روحه
إن يشا شئتُ وإن شئتُ يشـا(10)

فەلسەفەی حلولی و یەكبوون لە گەردووندا لەڕۆژئاوا لە لای فەیلەسوفی هۆڵەندی (سپینۆزا) (1632 ــ 1677 ز) سەری هەڵدا. ئەم فەیلەسوفە وەهای بۆ دەچوو كە خوا و گەردوون و جەوهەر هەموو هەر یەك شتن و لێك جیانابنەوە . ئەگەر بێتو بۆ نموونە بەراوردكارییەك لەنێوان (مەحوی)ی شاعیر و شاعیرانی سۆفیگەریی فارس و عەرەبەكان بکەین؛ ئەوا بۆمان دەردەكەوێت كە فەلسەفەی حلولی لەلای مەحوی بەدی ناكرێت. ئەو تەم‌ومژەی لە شیعرەكانی مەحوی هەیە؛ لەلای ئەوان نییە، بەڵكو ئەوان ڕاستەوخۆ بەبێ پێچ وپەنا مەبەستیان دەخەنە نێو مشتی خوێنەرەوە. هەروەها مەحوی وشەیەك یاخود مەغزایەك دەدركێنێت و مەبەستی گەڕانەوەیە بۆ ئایەتێكی قورئانی. بۆیە دەتوانین بڵێین مەحوی شاعیرێكی دیندار و ئایینپەروەر و خواپەرست بووە نەك سۆفی.

شاعیر لەتیف هەڵمەت لە كتێبی "سۆفی و سۆفیگەرێتی" بابەتێكی زۆر هەستیار و ناسكی وروژاندووە، وەكو بزانم هیچ كەس پێش ئەو نەیتوانیوە خۆی لە قەرەی ئەو كێشەیە بدات. من بەش بە حاڵی خۆم هاوڕام لەگەڵ كاك لەتیفدا، كە دەڵێ لە مێژووی ئەدەبی كوردیدا نە شاعیری سۆفیمان هەبووە و نە شیعری سۆفیگەریشمان هەبووە.. لەبارەی ئەو جۆرە شیعرە سۆفیگەرێتیانەوە دەڵێ: "فەلسەفەیەكی شۆڕشگێڕانەیە دژی فشاری شەریعەتی ئیسلامی لەسەر كۆمەڵگای موسوڵمانان، بە جۆرێك لە جۆرەكان بەمەدەنیكردنی كۆمەڵگەی ئیسلامیە و كورسی دەرهێنانە لەژێر سوڵتەی شەریعەت، كە بە دار و قامچی و ڕم و شیر و جۆرەها پیلان فەرمانڕەوایی مرۆیی دەكات. لە كاتێكدا خوای مەزن خۆی مرۆڤی سەرپشك كردووە ئازاد بێ هەر بیر و باوەڕێ هەڵگرێ یا ڕەتی بكاتەوە"(11). منیش دەنگم دەخەمە پاڵ دەنگی كاك لەتیف و لەوەی زیاتری بۆ دەچم و دەڵێم شاعیرانی سۆفیگەری عەرەبی و فارسی نەك بەتەنیا دژایەتیی شەریعەتیان كردووە، بەڵكو لەوەیش زیاتر بڕوایان بە هیچ ئایینێكیش نەبووە. هەڵس‌وكەوتی ڕۆژانەیان و شیعرەكانیان و هاش‌وهوش و شەتەحاتیان بەڕوونی ئەم ڕاستیە دەسەلمێنن. ئەو شاعیرانە بەتەنیا و تەنیا خۆشەویستیی خوا بەتوندی لە دڵ و دەروونیاندا جێگیر ببوو، بەو ڕادەیەی وەها هەست بكەن گوایە لەگەڵ خودادا تێكەڵ و یەكانگیر بوونە. ئەم هەڵوێست و بۆچوونەیش لەلای هیچ كام لە شاعیرە كوردەكان هەرگیزا و هەرگیز بەدی ناكرێت. بۆیە بۆمان نییە هیچ شاعیرێكی كلاسیكی كوردی بەناهەق بخەینە خانەی سۆفیگەرێتییەوە، وەكو: بابا تاهیری هەمەدانی، و مەحوی، و جزیری، و حەریری، و مەولەوی، و مەولانە خالید و بێخود و.. هتد. شاعیرانی كلاسیكیی كوردی بەوە ناسرابوون وەكو بەندەیەك ئایینداری و خواپەرستیان كردووە. هەمیشە ستایشی پێغەمبەریان كردووە و خزمەتی زمانی كوردیشیان كردووە. هیچ یەكێكیش لەو شاعیرە كوردانە بە شێوەی شاعیرە سۆفیە عەرەب و فارسەكان نەیان‌وتووە گوایە گەیشتوونەتە پلە و پایە و مەقامی باڵای خوای پەروەردگار. ئەوەتا كاك لەتیف لە كتێبەكەیدا وەكو نموونە شیعرێكی شاعیری ئێرانی بایەزیدی بەستامیی هێناوەتەوە، كە ئەو شاعیرە ئێرانییە ئایین و شەریعەت و بەهەشتی وەلاوە ناوە و بەیەكجارەكی ڕەتی كردوونەتەوە و وتوویەتی: "سوێند بەخوا ئاڵاكەی من لە ئاڵاكەی موحەممەد بەرزترە. ئەی خوایە! گوێڕایەڵیی تۆ بۆ من؛ لە گوێڕایەڵیی من بۆ تۆ مەزنترە. زەبری من سەختترە لە زەبری ئەو بۆ من. بەهەشت چییە؟ گەمەی مناڵانە: "تالله إن لوائي أعظم من لواء محمد. طاعتك لي يا رب أعظم من طاعتك لي. بطشى أشد من بطشه لي. ما الجنة إلا لعبة الصبيان(12).

پەراوێزەكان:
1. مەلا جەمیل ڕۆژبەیانی، وڵاتەكەت باشتر بناسە. دەزگای ئاراس، هەولێر، 2005. لاپەڕە 268-269.
2. جبرائيل رينولدز، القرآن فى محيطه التاريخي. ت: سعد الله السعدي. منشورات دار الجمل، بيروت-بغداد، 2012. ص. 188.
3. جواد علي، تأريخ العرب فى الإسلام. منشورات دار الجمل، بيروت-بغداد، 2009. ص. 182.
4. سەرچاوەی پێشوو. لاپەڕە 180.
5. الدكتور عبد الرحمن بدوی، تأریخ التصوف الإسلامی. دار الشعاع للنشر، القاهرە، 2008.
6. رینولند نیكولسون، فی التصوف الإسلامی وتأریخه. ت: أبو العلا العفیفی. منشورات دار الجمل، بیروت-بغداد، 2015. ص. 148.
7. سەرچاوەی پێشوو... لاپەڕە 102.
8. سەرچاوەی پێشوو... لاپەڕە 277.
9 ــ رینولند نیكولسون، فی التصوف الإسلامی وتأریخه. ص. 241.
10. روجیە أرنالدیز، الحلاج السعی إلی المطلق. دار التنویر، بیروت، 2011. ص. 148.
11. لەتیف هەڵمەت، سۆفی و سۆفیگەرێتی. لە بڵاوكراوەكانی پاشكۆی ڕەخنەی چاودێر. سلێمانی، 2009. لاپەڕە 73.
12. سەرچاوەی پێشوو. لاپەڕە 108.