موعتەسەم ساڵەیی

(ڕابیعەی ئەل-عەدەوییە) (717-801 ز.) ژنە سۆفییەكی شاری بەسرا بوو، تاوەكو تەمەنی نەوەد ساڵی ژیاوە. دەیووت نە لە عەزاب و ئەشكەنجەی خوا دەترسم و نە بەتەمای پاداشتی خوایشم. لەنێو دڵمدا بەتەنیا خۆشەویستیی خوا جێی دەبێتەوە. خۆشەویستیم بۆ خوا لە خۆشەویستیی پێغەمبەریش دووری خستوومەتەوە(1).

حەللاج وەهای بۆ دەچوو گوایە بۆی هەیە كەسی موسوڵمان لە مانگی ڕەمەزاندا بەس سێ ڕۆژ بەڕۆژو بێت و لەسەر ڕۆژی چوارەم ڕۆژووەكەی بە خواردنی سەوزە بشكێنێت. یاخود وەهای بۆ دەچوو كە تاكی موسوڵمان بۆی هەیە لە شەكەتی و ماندوێتی حەجی شاری مەكکە خۆی بپارێزێت، دەتوانێت لەبری حەجكردن كەعبە لە دەوروبەری ماڵی خۆیدا تەواف بكات و بسووڕێتەوە(2).

هەموو ئەم بۆچوونانەی شاعیرە سۆفیەكان پێچەوانەی بنەماكانی شەریعەتی ئیسلامن. (ابن أبي زرعة الطبري) لەبارەی شاعیر حەللاج (حسین بن منصور) قسان دەكات و دەڵێ گوێم لێوە بوو كە كاتی خۆی (عمرو بن عثمان) نەفرەتی بۆ حەللاج دەنارد و دەیوت: گەر دەستم بڕوات بەو دەستانەی خۆم دەیكوژم، چونكی ڕۆژێك ئایەتێكی قورئانم دەخوێند و حەللاج لێی پرسیم چی دەخوێنیت؟ لە وەڵامدا وتم ئایەتێكی قورئان دەخوێنم. حەللاج هاتە قسە و لەبارەی قورئانەوە وتی: منیش دەتوانم هەمان شت دابنێم و بیڵێمەوە (يمكننى أن أؤلف مثله وأتكلم به)(٣).

بە تۆمەتی كوفر و گومڕایی حەللاج بۆ ماوەی هەشت ساڵ لە شاری بەغدا زیندانی كرا. لە پاشانیشدا بە هاندانی (حامد بن العباس)ی وەزیری گەندەڵكار و دەستەڕاستی خەلیفەی عەباسی (المقتدر بالله) لە بیست و سێی مانگی (ذی القعدە 922 ز) دادگایی كرا. بۆ ڕۆژی دووایی حەللاج بەرامبەر بە ئاپۆرای خەڵكی شار هەزار قامچیی لێدرا و ئۆفی نەكرد. دەست و قاچیشی بڕایەوە و سەریشی لە لەشی جیا كرایەوە. نەوتیان كرد بەسەر جەستەی پارچە پارچە كراویدا و سوتاندیان و خۆڵەمێشەكەیان هاویشتە نێو ڕووباری دیجلە. كەللـەسەریشی بۆ ماوەی دوو ڕۆژ بەقەد شوورەی شاری بەغدادا هەڵواسرا.

(ابن كثیر) لە بارەی خەلیفە (المقتدر بالله)ی بكوژی شاعیر حەللاج دەدوێت و دەڵێ لە ماڵەكەیدا یازدە هەزار پیاوی خەسێنراوی خزمەتكار كاریان دەكرد (كان في داره أحد عشر ألف خادم خصي، غير الصقالبة والروم والسودان)(٤). لە پاشاندا خەلیفە خۆیشی بە هەمان دەرد چوو لە لایەن دەست و پێوەندەكەی خۆیەوە دەكوژرێت و سەردەبڕدرێت. هەموو جل و بەرگەگەیشی لەبەر دادەكەنن و دەیبەن. تەنانەت دەرپێكەیشی لە پێ دادەكەنن و دەیبەن (وضرب احدهم بسيفه على عاتقه فسقط إلى الأرض وذبحه آخر وتركوا جثته وقد سلبوه كل شيء كان عليه حتى سراويله، وبقي مكشوف العورة مجدّلا على الأرض)(٥).

پێشتریش (حامد بن العباس)ی وەزیر كە هاندەری سەرەكی بوو بۆ كوشتنی حەللاج خۆیشی كوژرا و جەستەی پارچە پارچە كرا و ماڵەكەیشی سوتێندرا، پێستی مەیمونیان لەبەر كرد و گەمانیان بە لاشەكەی كرد (قطعت أوصال الوزير حامد وأحرقت داره، وقتل شر قتلة بعد أن ألبسوه جلد قرد، ولعبوا به قليلا)(٦).

ڕاستییەكی سەلمێنراوە كە شاعیرە سۆفیەكانی سەردەمانی كۆن بە هیچ ئەندازەیەك بڕوای تەواویان بە شەریعەت و ئایین نەبووە. ئەوەتا سۆفی و شاعیر (مەولانای ڕۆمی) بە ئاشكەرا و بێ پێچ و پەنا بێ‌ئایینی و بێ‌بڕوایی خۆی ئاشكەرا دەكات و ڕاست و ڕەوان دەڵێ من نە جولەكەم و نە مەسیحیم و نە موسوڵمانیشم. نە شەرقیم و نە غەربیم و نە عێراقیم و نە خوراسانیم و نە هیندیم و نە چینیم و نە بوڵگاریم و نە سەقسینیم و بەڵكو خۆیشم نازانم چیم؟

چه تدبیرای مسلمانان که من خود را نمی دانم
نه تـرسا و یهودیـم نه گبرم نه مسلمانم
نه شـرقیّم نه غـربیّم نه بـریّم نه بـحریّم
نه ارکـان طبـیعیّم نه از افـلاک گـردانم
نه از خاکم نه از بادم نه از آبم نه از آتش
نه ازعرشم نه از فرشم نه از کُونم نه از کانم
نه ازهندم نه از چینم نه از بلغار و سقسینم
نه از مـلک عراقـینم نه از خـاک خراسانم
نه از دنیا نه از عقبی نه از جنّت نه از دوزخ
نه از آدم نه از حوا نه از فـردوس رضـوانم
مـکانم لامـکان بـاشد نشانم بی نشـان باشد
نه تن باشد نه جان باشد که من از جان جانانم
دوئی از خود برون کردم یکی دیدم دو عالم را
یـکی جویم یکی کویم یکی دانم یکی خوانم

شاعیری ئێرانی (عومەری خەیام) نموونەیەكی زیندووە لە بێ‌باوەڕی و گومڕایی. ئەوەتا لە چوارینەكانیدا بەئاشكەرا دەڵێت كە بڕوای بە بەهەشت و زیندووبوونەوە نییە. هەر بەوەیشەوە ناوەستێت و بەڵكو دەڵێ ئەو پەشتەماڵەی كە پاش مەی خواردنەوە دەم و لێوی پێ دەسڕدرێتەوە؛ قیمەت و نرخ و بەهای لە هەزار بەرماڵی نوێژكردن زۆرترە. شاعیری كورد (سەلام) بە سەلیقەی بەرزی بە هەندێك دەستكاریەوە وەریگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی:

ئەڵێن لە بەهەشت حۆری و كەوسەرە 
جۆگەی شەراب و شیر و شەكەرە
جامێ شەرابم بۆ تێكە ساقی
حازر بێ، كەم بێ، لە قەرز چاترە
 ××××××
دڵۆپێ شەراب دونیا ئەهێنێ
خشتی سەركوپە ڕۆح ئەجوڵێنێ
ئەو پەشتەماڵەی لێوی پێ ئەسڕن
قیمەتی هەزار بەرماڵ ئەشكێنێ

ژیننامە و شیعری شاعیرە سۆفیە عارەب و فارسەكان بە ڕوونی دەیسەلمێنن كە دژایەتیی شەریعەتیان كردووە و بە هیچ كلۆجێكیش باوەڕیان بە ئایین نەبووە. لە ژیانیاندا بەتەنیا خواپەرستییان كردووە و عاشقی ڕاستەقینەی خوا بوونە. ئەوەی شایانی باسە لەو سەردەمە كۆنانەدا بیرۆكەی ئیلحاد و ڕەتكردنەوەی بوونی خوا لە ناوچەكدا لەئارادا نەبووە. بۆیە شاعیرانی ئەوسایش گەر باوەڕیشیان بە ئایین نەبوبێت؛ ئەوا وەكو هەموو خەڵكی پەنایان بردۆتە بەر خوا و خواپەرستییان كردووە. گەر جار و باریش وەكو خاوەن ‌باوەڕ خۆیان پیشان دابێت و چووبێتن بۆ حەج؛ ئەوە لەپێناوی ئەوەدا بووە لە لێپرسینەوەو ڕاوەدونان و كوشتن خۆیان ڕزگار بكەن. لەو سەردەمە كۆنانەیش وەكو ڕۆژگاری ئێستا قات و چاكەت و پانتۆڵ نەبووە، بەڵكو نووسەران و شاعیران تێكڕا بە دیندار و بێ‌دینیانەوە هەموو جل و بەرگی ئەو سەردەمەیان لەبەر كردووە، كە بریتی بووە لە جوبە و عەمامەی سەر.

بە هەر حاڵ سۆفی و سۆفیگەرێتی بە هەموو جۆرە جیا-جیاكانیەوە، هەر لە بەشە فەلسەفیەكەیەوە بیگرین تاوەكو دەگاتە بەشەكانی تەریقەت و خەڵوەتكێشی و دێوانەیی، تێكڕا لەڕێی وڵاتانی هیند و چین و ڕەبەنە مەسیحیەكانەوە لە سەدەی دووی هیجریدا هاتۆتە نێو موسوڵمانەكانەوە. ئەوەتا لە قورئاندا نەهی لە ڕەبەنایەتی كراوە (ۆرَهْبَانِیَّەً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَڵیْهِمْ). لە فەرمودەیەكی پێغەمبەریشدا هەمان فەرمان دووپات كراوەتەوە (لا رهبانیە فی الإسلام). جا نازانرێت سكگوشین و خۆمەحرومكردن لە خۆراكی خۆش و بەتام، یاخود خۆلاوازكردن و ئێسك و پروسك دەرپەڕین داخۆ دەبێت چ سوودێكی هەبێت و چ مانایەكیش ببەخشێت؟ گەر كاردانەوەیەكیش بێت دژی گەندەڵكاران و ستەمكاران؛ ئەوا ئەوان پێیان خۆشە میللەت پتر ڕەش و ڕووت و برسی بێت، بۆ ئەوەی خۆیان بتوانن زیاتر بەشەكانی ئەوانیش بخۆن و حەپەلوشی بكەن. دەقە ئایینیەكانی ئیسلامیش جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە دەبێت مرۆڤ هەموو ڕزق و خۆراكێكی سەر ڕووی زەوی بخوات (كُلُوا مِنْ گَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ). فەرمودەیەكی پێغەمبەریش هەیە كە دەڵێ سێ شت لە دنیادا لەلام خۆشەویست كراوە: عەتر و بۆن و ژن و نوێژكردن (حبب إلي من ديناكم ثلاث: الطيب والنساء وجعلت قرة عيني الصلاة).

لە كۆتاییدا جەخت لەسەر ئەو ڕاستیە دەكەینەوە كە لە مێژووی ئەدەبی كوردیدا شاعیری سۆفی و شیعری سۆفیگەریمان نەبووە. بە پێچەوانەی هەڵوێستی شاعیرانی سۆفیگەری عارەب و فارس، دەبینین تێكڕای شاعیرانی كلاسیكی كورد خواپەرست بوونە و ستایشی پێغەمبەریان كردووە. هەروەها كوردپەروەر بوونە و خزمەتی زمانی كوردییان كردووە. هیچ شاعیرێكی كورد وەكو شاعیرە سۆفیەكان نەی‌وتوە من لەگەڵ خوادا ئاوێتە بوومە و "من هەقم" بەو شێوەیەی حەللاج كە دەی‌وت (أنا الحق)، یاخود وەکو ئەو بڵێت خوا لەژێر جوببەكەمدایە!

پەراوێزەكان:

 1. رینولند نیكولسون، فی التصوف الإسلامی وتأریخه. ت: أبو العلا العفیفی. منشورات دار الجمل، بیروت-بغداد، 2015. ص. 146.
2. تور أندریه، التصوف الإسلامی. ت: دكتور عدنان عباس علی. منشورات دار الجمل: بیروت – بغداد. 2011. ص. 10.
3. ابن كثیر، البدایە والنهایە. تحقیق: جودە محمد جودە، محمد حسنی شعراوی. دار ابن الهیثم، القاهرە. 2006. المجلد السادس. ص. 91.
4. سەرچاوەی پێشوو. لا. (119).
5. سەرچاوەی پێشوو. لا. (119).
6. هالە العوری، الفنا‌ء فی الإنسان كبار الصوفیە. دار صفحات، دمشق. 2013. ص. 36. 

مێژووی سۆفیگەرێتی لە ناوچەكەدا - بەشی یەكەم