هاوار كەریم
نوسەر و توێژەر
مامۆستای زانكۆ
ماستەر لە سۆسیۆلۆژیای ئایین و سیاسەت
یەكێك لەو ڕەوتانەی كە لەم ساڵانەی كۆتاییدا ڕۆڵێكی كاریگەرییان لە سیاسەتی ناوچەكەدا بینییوە, ڕۆژ لە دوای ڕۆژ هەژمون و باڵادەستییان فراوانتر دەبێتەوە ڕەوتی سەلەفییەتە.
لەم ڕاپۆرتەی خوارەوەدا تیشك دەخەینەسەر پێناسی ئەم ڕەوتە و ڕیشەناسی و ئەو گۆڕان و وەرچەرخانە فیكرییانەی كە ئەم ڕەوتە لە قۆناغە جیاوازەكانی مێژووی 1400 ساڵی جیهانی ئیسلامیدا بەخۆیەوە بینییویەتی, هەروەها كاریگەرییشی كردووەتەسەر فەلسەفە و دونیابینییە جیاوازەكانی تری فیكری ئیسلامی و زۆرجار لە ژێر هەژموونی سەلەفییەتدا ئەوانیش توشی لادان یان لاوازی و پاشەكشەی فیكری بوون.
سەلەفییەت لە زاراوەناسی و واتادا
سەلەفییەت لە مانا زاراوەكەیدا بەواتای لاسایكردنەوەی ڕەفتاری پێشینان و پەیوەستبوون پێوەیان. بەڵام لە واتا دینییەكەیدا ناوی گروپێكی ئیسلامییە كە پابەندنی بێ قەید و شەرتی پڕەنسیپە دینییەكان دەبن, خۆیان بە پێڕەوی سەلەفی ساڵح دەزانن و لە باوەڕ و كردار و هەڵسوكەوتدا هەوڵا بۆ لاسایكردنەوەی هەموو شێوە ژیانی پەیامبەر و یاران و هاوەڵان و پاشینان (صحابە و تابعین و تابعی تابعین)دەدەن. دەیانەوێت ئەو شێوە دونیابینییە لە خۆیاندا ڕەنگدانەوەی هەبێت.
ئەوان باوەڕیانوایە كە عەقیدەی ئیسلامی دەبێت بەوشێوەیە بەیانبكرێت كە لە سەردەمی پەیامبەر و سەحابە و تابعیندا جێبەجێكراوە, واتا دەبێت عەقیدەی ئیسلامی لە قورئان و سونەتەوە هەڵبهێنجین نەك پشت بە بەڵگەیەكی تر ببەسترێت. لە فەرهەنگی سەلەفییەتدا عەقڵ و لۆجیك و تەفسیر و تەئویل هیچ بەها و پێگەیەكیان نییە و مرۆڤ بەرەو گومڕایی دەبەن, باوەڕیان وایە خودا لە قورئاندا ڕەوان و ئاشكرا قسە دەكات پێچ و ئاڵۆزی لە كاریدا نییە تا ئێمە هەوڵبدەین مانا یان چواندن بۆ قسەكانی بهێنینەوە و ڕاڤە و شرۆڤەی بكەین.
دەستپێكی بیری سەلەفییەت (احمدی كوڕی حەنبەل)
سەلەفییەكان خۆیان بەپێڕەوی قوتابخانەی ئەهلی حەدیس و سونە و جەماعە دەزانن, كە لە سەردەمی خەلافەتی عەباسییەكاندا دوای كێشمەكێش و ململانێیەكی توند لەگەڵ پێڕەوانی موعتەزیلە و ئەهلی كەلام و شیعە و هەندێك لە پێڕەانی سوونە سەریانهەڵدا. دوای مردنی ئەحمەدی كوڕی حەنبەل لە ساڵی (780 – 855ز) كە دادەنرێت بەیەكەمین بونیادنەری ئەهلی حەدیس و گەڵاڵەكردنی بیرۆكە و تێگەیشتنی تایبەت بۆ بنەما دینییەكان لەدوای خۆی بەپێڕەوانییان دەگووت (حەنبەلییەكان), حەنبەلییەكان دەیانەوێت بنەما دینییەكان (اصل دین و فرع دین) و باوەڕ و عەقیدە و ئەحكامە ئیسلامییەكان هاوشێوەی ڕەفتار و هەڵسوكەوتی یار و یاوەرانی پەیامبەربێت. لەسەرەتاوە دوچاری دژایەتییەكی زۆربوون بەڵام دواتر بۆ ماوەیەكی زۆر دەسەڵاتی عەباسییەكان كەوتەژێر هەژموونی ئەمجۆرە تێگەیشتنەوە و دەستیكرد بە برەودانی.
سەلەفییەكان خۆیان بەپێڕەوی قوتابخانەی ئەهلی حەدیس و سونە و جەماعە دەزانن, كە لە سەردەمی خەلافەتی عەباسییەكاندا دوای كێشمەكێش و ململانێیەكی توند لەگەڵ پێڕەوانی موعتەزیلە و ئەهلی كەلام و شیعە و هەندێك لە پێڕەانی سوونە سەریانهەڵدا
ئەبو حەسەن ئەشعەری (874 – 934ز) لە ژێر ناونیشانی (بونیادی قوتابخانەی ئەهلی حەدیس) بەتایبەت ئەحمەدی كوڕی حەنبەلی قوتابخانەیەكی بونیادنا, دەیوست چاكسازی و پاكسازییەك لە عەقیدەی ئەهلی حەدیسدا درووستبكات. چونكە باوەڕی وابوو ئەم قوتابخانەیە تێكەڵا بە خورافات و هەندێك زیادەڕەوی بووە, هەندێكیان دەیانگوت قورئان دێرینەیە و مرۆڤ ڕەفتارەكانی لەژێر كۆنتڕۆڵی خۆیدا نییە (هەڵبژاردن و كرداری بەدەستی خۆی نییە) و خودا خاوەنی دەست و پێ و چاوە و جەستەیان بۆ خوداوەند دادەنا. بە پەیدابوونی ئەم مەزهەبە دابڕانێكی گەورە لە نێوان ئەهلی حەدیسدا درووستبوو, بۆیە ئەشعەری كەوتە دژایەتی ئەم بۆچونانە و هەرزوو لەلایەن حەنەبەلییە توندڕەوەكانەوە بەرپەرچی درایەوە و هەندێك كاتیش ململانێیەكە دەكەوتە توندوتیژی و جەنگەوە و بەخوێنڕشتن دەگەشت, بەڵام چاكسازییەكانی تاماوەیەكی زۆر درێژەیانكێشا.
دەركەوتنی ئیبن تەیمییەی حەرانی
یەكێك لە خاڵەكانی وەرچەرخانی بیری سەلەفییەت پەیدابوونی ئیبن تەیمییە (1263 لەدایك بوە) یە, ئەو دوای ئەوەی لە جێگەی باوكی ڕۆشتە سەر كورسی خوێندن و فەتوا, بیروباوەڕگەلێكی لەمەڕ تەوحید و لایەنگیری بۆ ئەهلی حەدیس و پێڕەویكردن لە سەلەف و دژایەتی توندی بۆ گروپە فیكری و ئەهلی كەلام و مەزهەبە فیقهییەكانی تر دەربڕی. بەم بۆچونانەی لێكترازانێكی گەورەی لە جیهانی ئیسلامیدا درووستكرد, دواتر كۆمەڵێك لە قوتابی و لایەنگرانی ئەویان وەكو ڕابەرێكی گەورەی ئیسلامی ناساند و هەندێكیش بەتوندی دژی بۆچونەكانی وەستانەوە و باوەڕەكانی ئەویان بە بیدعەزانی و داوای سزادان و بەندكردنیان دەكرد.
بەدرێژایی ئەم ماوەیە كە ئەهلی حەدیس لە لایەك و ئەشعەرییەكان لە لایەكیترەوە بوون, هەرگیز سەلەف و سەلەفییەت وەكو مەزهەب بوونی نەبوو, تائەوكاتەی ئیبن تەیمییە هۆگری خۆی بۆ سەلەف وەكو بنەمایەك بۆ قوتابخانەكەی دانەنا, بەڵام لەگەڵا ئەوەشدا چەمكی سەلەفی بەكارنەدەهێنا و ئەو بەزۆری دەیگووت ئێمە تابعی ئەهلی سونەت و جەماعەتین, كە لە سێ سەدەی سەرەتای ئیسلامدا ژیاون واتا لە 11 ی كۆچی تا 300 كۆچی.
سەلەفییەت دوای ئیبن تەیمییە بونیادنانی لەلایەن محمد بن عبدالوهاب
دوای مردنی ئیبن تەیمییە و هێرشێكی زۆری فەقیهەكانی زۆربەی مەزهەبەكان بۆ بۆچوونەكانی ئیبن تەیمییە لەو بانگەوازەی كە بۆ پێڕەوی لە ئەهلی حەدیس دەكرد ئەویش بەوشێوەیە تایبەتەی كە خۆی فۆڕمەلەی كردبوو ڕەونەقێكی ئەوتۆی بەدەست نەهێنا, بەتایبەتی دوای ئەوەی كە قوتابییەكانی وەكو ئیبن قەیم و ئەبو عبد للە زەهەبی و ئیبن كەسیر نەیانتوانی برەو بە میتۆدەكەی ئەو بدەن و پێڕەوكەرانی بەرەو لاوازی چوون.
نزیكی چوار سەد ساڵا دوای ئیبن تەیمییە كەسێكیتر بەناوی محمد عبد الوەهاب (1703 – 1791ز)لەدایك بووی حیجاز بوو بە میراتگری فكری ئیبن تەیمییە. محمد عەبد وەهاب زیاتر كەسێكی كرداری بوو تا كەسایەتییەكی فیقهی و زانایی, بە پشتبەستن بە كۆمەڵێك ئایەت و حەدیس و فەتوای زانایانی پێش خۆی ڕێگای جیهاد و توندڕەوی و بەرەنگاریی هەڵبژارد. ئەو ڕێگای شمشێری گرتەبەر و لایەنگرانی بە موسڵمان و دژكارەكانی بە موشریك و لادەر و كافر ناوزەند كرد, لەگەڵیدا دەستیكرد بە پەلاماردانی قەبیلە و خێڵە دراوسێكانی.
محمد عبدالوەهاب سەرەنجام بە یاوەریی و كۆمەكی سەرۆك خێڵێك بەناوی (محمد الی سعود) دەوڵەتێكی بچوكی لە شاری دەرعیە لە شارەكانی نەجد بونیادنا و ئەحكامە شەرعییەكانی سەرچاوەگرتوو لە مەزهەبی (حەنبەلی و ئەهلی حەدیس) كرد بە یاسای وڵاتەكەی. ژیانی دابەشی دوو بەرەی تەوحید و شرك كرد و دەستیكرد بە خاپووركردنی هەموو شوێنەوار و قەبر و مەنزڵگا دینییەكان, وەكو كەسایەتییەكی ئایینی سیاسی دەسەڵاتی شەرع و حكومەتی گرتەدەست.
دوای مردنی محمدعبدالوەهاب بۆماوەی نزیكەی 26 ساڵا بنەڕەتی ئەو دامەزراوەیەی كە بەیاوەری و كۆمەكی بنەماڵە و خێڵی ئالی سعود (محمد بن سعود و عبدالعزیزی كوڕی) بونیادی نا درێژەی كێشا, تەنانەت لە كۆمەڵێك ناوچەی ئیسلامیدا وەكو یەمەن و ئەفریقا و هند و عێراق برەوی سەند. بەڵام دوای ئەو مێژووە ناوی وەهابییەت وەكو گروپێكی بیدعەكار و تاوانبار و بێڕێزیكەر بە موقەدەساتی ئیسلامی ناوبانگی دەركرد, بۆیە سوڵتانی عوسمانی و شاهی ئێران بۆ سەركوتكردنی ئەو گروپە دەستیانكرد بە هێز جوڵاندن, سەرەنجام لە ساڵی 1818 محمد علی پاشا والی مصر پایتەختی دەوڵەتی دەرعەی داگیركرد و كۆتایی بە دەسەڵاتی ئایینی و سیاسی وەهابییەت هێنا و تێكیشكاندن. بەڵام دوای چەند ساڵێك وەهابییەكان كیانێكی تریان لە حیجار بونیادنا بەڵام ئەویش دوای كوشتنی (تركی بن عبداللە ئالی سعود) دوای دوو دەیە دوچاری لاوازی و هەڵوەشاندنەوە بوو.
دروستبوونی دەوڵەتی سعودییە
دوای جەنگی جیهانیی یەكەم و هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عوسمانی (1921), جارێكیتر خانەوادەی ئالی سعوود دەرفەتەكەیان بەهەلزانی و لە كێشمەكێش و ململانێیەكی سیاسیدا توانییان تەواوی جەزیرە و ناوچەكە بخەنەژێر كۆنتڕۆڵی خۆیانەوە بە هەردوو شاری پیرۆزی (مەكە و مەدینە) شەوە, كیانێكی مەلەكی سیاسی ئایینی دابمەزرێنن لەسەر شەرعی حەنبەلی و بنەماڵەی میراتی ئالی سعوود كە تاوەكو ئێستا درێژەی هەیە.
گەشەی سەلەفییەتی تەكفیری جیهادی دوای درووستبوونی دەوڵەتی سعوودی
بە گەڕانەوە بۆ بنەما فیقهییەكانی ئیبن تەیمییە و دەقە دینییەكان, سەلەفییەتی جیهادی لەم چەند دەیەی دوایدا ڕەونەق و پەرەسندنێكی گەورەی بەخۆیەوە بینی. كاری تیرۆریستی و ترساندن و تۆقان و فەتوای كوشتنی و ئازاردانی نەیاران لە گرنگترین كارەكانییەتی. لەسەرەتاوە تاڵیبان و پاشان قاعیدە لە ئەفغانستان ئەنجامدانی چەندین چالاكی تیرۆرستی و لە بەناوبانگترینییان ڕوداوی 11ی سێپتەمبەری 2001 بە كێشانی دوو فڕۆكەی ڕفێندراو بە تاوەری بازرگانی نیویۆركدا ئەم قۆناغەی سەلەفییەت درووستبوو. لەپاش ئەوەش جۆرج بۆش (سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا) جەنگی دژە تیرۆری ڕاگەیاند و لە ماوەی 3 ساڵدا هەردوو وڵاتی ئەفغانیستان و عێراقی بەو بیانوەوە داگیركرد. لەوكاتیشەوە تیرۆری سەلەفییەت بوە بە دیاردەیەكی جیهانی و تەنها لە ڕۆژهەڵاتی ئیسلامیدا قەتیسنەمایەوە.
قۆناغی تیرۆر و پارتیزانی بەشانەی نوستووی ژێرزەمینی و پەلاماردان و تۆقان و ترساندن و تەقینەوە سەرنجی نەیارەكان بۆ خۆیان ڕادەكێشن و زۆرجار دامەزراوە حكومییەكان و دەزگاكانی پۆلیس و ئاسایش یان كەسایەتی دەكەن بە ئامانج, لە ئێستادا سنووری پەلامارەكانییان فراوانكردووەتەوە بۆ ڕۆژئاوا و وەكو خۆیان دەڵێن وڵاتی زاڵمان و فەسادان. بەزۆری قوربانییەكانی دەستی تیرۆری سەلەفییەت هاوڵاتی سیڤیلن و زۆربەی قوربانییەكان ژن و منداڵا و كەسانی بەتەمەن و ڕەشە خەڵكن. لە ئێستادا گروپی سەلەفی جیهادی داعش دەوڵەتێكی بەناوی (دەوڵەتی ئیسلامی لە شام و عێراق) لە ناو سنووری سوریا و عێراقدا دەمەزراندنەوە و لەسەر بنەمای شەرع خەلافەتەكەی بەڕێوە دەبات.
گروپەكانی (تاڵیبان, قاعیدە, بەرەی نوسرە, بۆكۆحرام, داعش, .....) و ڕابەرەكانی (ئوسامە بن لادن, ئەیمەن زەواهری, ئەبو موسعەب زەرقاوی, ئەبو بەكر بەغدادی, ...) لە ناسراوترین كەسایەتییە سەلەفییە جیهادییەكانی دونیای مۆدێرنن.
چوار قۆناغی بنەڕەتی ڕەوتی سەلەفیزم
دەتوانین میّژووی سەلەفییەت لە چوار قۆناغی جیاوازدا كورتبكەینەوە كە لە سەرەتای درووستبوونییەوە تاوەكو ئەمڕۆ پێیدا تێپەڕیون. ئەوانش:
یەكەم: قۆناغی تیۆری (ئەحمەدی كوڕی حەنبەل, ئیبن تەیمییە)
دووەم: قۆناغی جەنگ و ڕوبەڕوبوونەوە (محمد بن عبدالوەهاب)
سێیەم: قۆناغی دەوڵەتداری (دامەزراندنی دەوڵەتی سعوودیە لەژێر فەرمانڕەوایی بنەماڵەی ئالی سعوود)
چوارەم: قۆناغی تیرۆر (پەلاماردانی نهێنی و ئاشكرای گروپە توندڕەوەكانی وەكو تاڵیبان و قاعیدە و بۆكۆحرام, بەتایبەت دوای 11ی سێپتەمبەری 2001)
بنەما فیكرییەكانی سەلەفییەت
1 – دەقی قورئان (وەكو سەرچاوەیەكی سەرەكی و قەتعی بۆ هەڵێنجانی ئەحكامە شەرعییەكان)
2 – سونەت و حەدیس (گوفتار و كردار و ڕازیبوونەكانی پەیامبەری ئیسلام, ئەوان پشت بە هەردوو جۆری فەرموودەی متەواتر و ئەحاد دەبەستن لە فیقهدا)
3 – گەڕانەوە بۆ كۆدەنگی (اجماعی زانایان) و قیاس.
4 – پشتگیری ڕەفتار و كرداری صەحابە و تابعین و تابعی تابعین (سێ نەوەی دوای پەیامبەر 300ی كۆچی)
5 – دژایەتی سەرسەختی داهێنان و تازەگەری (بیدعە), ئەوان لە عیبادەت و ئەحكام و فیقه و ئەخلاقدا بەتوندی تازەكردنەوە و ڕیفۆرم ڕەددەكەنەوە و بەسەرچاوەی گومڕایی و بەرەو بەجەهەنم چوونی دەزانن.
6 – كاری سەرەكییان تەركیزكردنە لەسەر یەكتاپەرستی (توحید) ئەویش بەو شێوەیەی كە خۆیان چوارچێوەیان بۆدانەوە, ڕەدكردنەوەی هەمو ڕەهەندە فەلسەفی و رۆحیی و كۆمەڵایەتی و دەروونی و ئەدەبییەكانی یەكتاپەرستی.
7 – لە فیقهدا وەستان لەسەر دەق و زارەوە, دووركەوتنەوە لە تەفسیر و تأویل و عەقڵ و مانا و هێما و هۆ و دۆخ.
8 – زۆربەی بنەما فیقهییەكانیان لە ئیبن تەیمییەوە وەرگرتووە هەر لەبەر ئەوەشە نازناوی (شێخ اسلام)ی لێنراوە.
9 – لەبواری سیاسەت و دەسەڵاتدا, باوەڕ بە جیهاد دژی كافران و گوێڕایەڵی فەرمانڕەوای زاڵم و نادادپەرەوەری وڵاتی موسڵمانان بە ئەركێكی ئایینی دەزانن و بەرەنگاریی بە كارێكی خراپ و گێرەشێوێنی و لێكترازانی ئومەتی دەبینن.
10 – دژایەتی توندی نوێگەری و زانستە سروشتی و مرۆڤایەتییەكان, تۆمەتباركردنی ئەم زانستانە بە سەرچاوەی كفر و فیتنە و لاوازی ئیمان بەتایبەتی بابەتەكانی وەكو جوگرافیا, كۆمەڵناسی, فەلسەفە, فیزیا, بایۆلۆجی, ڕۆژنامەوانی, دەرونناسی.
11 – دژایەتی توندی هەموو بیر و مەزهەبە فیكرییەكانی تر و تۆمەتباركردنیان بە موشریك و نەزان و بیدعەچی.
12 – ڕۆژئاوا فۆبیا, ترس لە هەموو جوڵەیەكی دونیای ڕۆژئاوا و ناساندنی وەكو سەرەكیترین دوژمنی موسڵمانان و وڵاتی كافر و فەسادەكان.
13 – جەختكردنەوە لە سیماگەرایی و ڕوكەشییەت تاكی موسڵمان مەرجی یەكەمی دەبێت سیما و جل و بەرگی وەكو هاوەڵانی پەیامبەر بێت لە پاشاندا ڕەفتارەكانی هەمان ڕەفتاری ئەوان بێت.