سازدانی: ماری لۆمۆنێ
وەرگێڕانی: بڕوا عەلادین

ماری لۆمۆنێ: وەك چۆن هەر لەسەردەمی فرۆیدەوە باس لە (بەرزە - من) ی مرۆڤ دەكرێت، تۆیش وەك ئاماژەیەك بەحەز و خولیای هەندێك موسوڵمان بۆ شێوەیەك لەشێوەكانی بازرگانی و كڕین و فرۆشی ئایینی، باسی موسوڵمانی باڵا (بەرزە-موسوڵمان) دەكەیت. بەڵام ئەوە دۆخێكی تایبەت نیەو لەسەرتاپای بناغەی جیهانی ئیسلامیدا كاری خۆی دەكات. چۆن گەیشتیتە داهێنان و خوڵقاندنی ئەم چەمكە؟

فەتحی بن سەلامە: بەدرێژایی ١٥ ساڵ كاركردن لەبواری دەرونناسی كلینیكیدا لە ناوچەی (سین سان دۆنی) ی باكوری خۆرهەڵاتی پاریس، خێوی ئەم (بەرزە موسوڵمانە) بەدوامەوەیە و لێم نابێتەوە. من بەهۆی كارە كلینیكیەكانمەوە بۆم دەركەوتوە كە چۆن هەندێك لەو موسوڵمانانەی تا ئەو كاتە نەریتئاسا و بە شێوەیەكی ئارام پەیوەندی خۆیان بە ئیسلامەوە ژیاون، توشی جۆرێك لە دۆخی ئازارو ئەشكەنجەی دەرونی بێكۆتا هاتون و پێیان وایە بەپێی پێویست موسوڵمان نین (واتە ئەوە نین كە دەبو ببن)، بەڵكو كەوتونەتە دۆخێكەوە هاوشێوەی لادان و هەڵگەڕانەوە لەئاینەكەیان. ئەوان هەستێكی قوڵ بە گوناه دەژێن، پێیان وایە لەئاست چاوەڕوانیەكانی موسوڵمانی باڵادا نین و ئارەزویانە ئەو شكۆو حورمەتە شكاو لەدەستچوەی خۆیان بگەڕێننەوە، هەر بۆیە دەبێت زۆر لەوە زیاتر موسوڵمانتر بن كەئێستا هەن، بەوەی ئەستۆی خۆیان لە گوناه و خراپەی زۆر موسوڵمان نەبونەكەیان پاكبكەنەوە و داخوازی زیاتریان بۆ دادپەروەریی زیاتر بەرامبەر بە شوناسی موسوڵمانانەیان هەبێت. لە یادمە ئەو كاتە بەردەوام باسمان لە فەندەمێنتالیزمی ئایینی دەكرد، بەڵام دواتر، پاش قوڵبونەوەی زیاتر لەتوێژینەوەی گوتاری بزوتنەوەی ئیسلامیخوازی و سەرهەڵدانی، چەشنێكی دیكە لەموسوڵمانی بریندارم بۆ دەركەوت كە بۆ خۆی پەناگەو شوێنێكی گونجاوی بانگەشەكردنە بۆ ریفۆرم (ئەمە گەر هاتو نەڵێین تۆڵەسەندنەوە) لەڕێی ئایینەوە. هەر ئەم پێكگەیشتنەی نێوان كلینیك و دۆخی كۆمەڵایەتیش بو وای كرد وێنەی بەرزە موسوڵمانێك لەبەردەممدا قوتبێتەوە كە دەشێت لە شێوەی ئاڕاستەیەك یان لە چەندین شێوەی تری جیاوازدا بەرجەستە ببێت كە خۆنمایشكردن و دەربڕینیەتی لە خۆی بۆ ئەوەی زۆر لەوە زیاتر موسوڵمانتر بێت كە هەیە، تا لەڕێی ئەو كەفوكوڵە ئایینیە زیاد لە پێویستەوە، لەو هەستكردن بە شەرم و گوناهە ڕزگاری ببێت و كەمێك ئاسودەبێت.

ماری لۆمۆنێ: دەتوانین بزانین لەسەر ئاستی مێژویی، ئیسلامیزم چۆن ئەم وێنەیەی بەرهەمهێناوە؟

فەتحی بن سەلامە: جیهانی ئیسلامی زیاد لە سەدەیەكە لەدۆخی جەنگدایە. بەدرێژایی هەمو ئەو ساڵانە كەوتۆتە بەر پەلاماری سەربازی و لە هەمو پارچەكانیدا بە شاراوەیی بوبێت یا بە ئاشكرا، دوچاری جەنگی ناوخۆ هاتوە.  ئەو بەردەوامیەی جەنگیش ئەو دۆخەی دروستكردوە كەئێستا دەیبینین: ڕستێك كۆمەڵگەی تێكشكاو، لە هەندێك دۆخدا خودكوشندە و خۆوێرانكەر. بەڵام دیمەنی یەكەم و سەرەتای ئیسلامگەرایی دەگەڕێتەوە بۆ هێرشەكەی ناپلیۆن بۆ سەر میسرو شۆكی ئەو بەریەككەوتنە توندوتیژە بەهێزی خۆرئاوایی. هەر خودی ئەو شۆكە ئازاربەخشەیشە كە جەنگێك لەناو خودی ئیسلامدا هەڵدەگیرسێنێت و دەیكات بە دو بەرەوە، بەرەی ڕۆشنگەرەكان و بەرەی ئەوانەی داگیركردنەكەی ناپلیۆن بە خاپوركردنی ژیارەكەیان دەزانن. ئەگەر هەندێك ئیلیت و هەڵاوێرد هەوڵیان دەدا هەڵبژاردنی سیاسیانەی ئەوروپی لە جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكاندا بە گونجاو بزانن و بەكاری بهێنن، بەشێوەیەك كە چ وەك باوەڕ و چ وەك ئاكاریش لەگەڵ ئیسلامی وێناكراودا تەبادێتەوە – كە ئەمەیش لەسەدەی نۆزدەیەمدا دەبێتە مایەی لەدایكبونی بزوتنەوەی ڕێنیسانسی عەرەبی- ئەوا كاردانەوەی هەندێكی تریان بریتی بو لەڕەتكردنەوەو دژایەتیكردنی ئەو بزاوتە ڕۆشنگەرانەیە. چركەساتی یەكاڵاكەرەوەی لەدایكبونی كەڵكەڵەی ئیسلامگەرایی لەگەڵ داڕمانی ئیمپراتۆریای عوسمانی لە ساڵی 1924 دەستپێدەكات، دۆخێك كەزۆر كەس پێیان وابو داڕمانی نمونەو ئیدیاڵی ئیسلامییە. خودی هەستكردنەكەیش بە ناپاكی و چەوسانەوە، ئا لێرەوە دێت، هەستێكی ئەوتۆ بە شكان و دۆڕاندن، هاوشێوەی ئەو شكستەی ئەڵمانیا لەجەنگی جیهانی یەكەمدا توشیهات. هەر لەساڵی  1924 یشەوەیە كە ئیسلامگەرایی لە یەكەمین فۆرم و بونیادی سەرەتایی خۆیدا لەڕێی (ئیخوان موسلمین)ەوە دەردەكەوێت و دەكەوێتە دژایەتیكردنی خۆرئاوا وەك داهێنراوێكی سیاسی، واتە ژیانێكی هاوبەش بەبێ دەستتێوەردانی خودا.

بنەمای بیركردنەوەی ئیخوانیانە بریتیە لەگەڕانەوە بۆ ئایین وەك چارەسەرێك بۆ هەمو گرفتەكان (دروشمەكەی ئیخوان بریتیە لە: ئیسلام چارەسەرە).

خواست و ویستی موسوڵمانانیش بۆ چەمكی (بەرزە موسوڵمان) هەر لێرەوە لەدایك بوە، وەك چۆن هەر لەسەرەتایشەوە ئیسلامگەرایی جۆرێك بو لەچاكە دژ بەوەی كەسیاسی بوە. ئا لەم ڕوانگەیەوەیە كە من پێم وایە پێناسەكردنی ئیسلامگەرایی وەك ئەوەی كە ئیسلامی سیاسی بێت بۆ خۆی بەربەستێكی گەورەیە لەبەردەم تێگەیشتنێكی ڕاستەقینە لە ئامانجە سەرەكیەكە، مەبەستم بەرهەمهێنانی هێزێكی بانئایینیە كە دیسانەوە بمانبەستێتەوە بەموقەدەسێكی دێرین و سەرلەنوێ بەخەساربردنەوەی قوربانیەوە. دیارە ئەمانە كۆمەڵێك بۆچونن كە مرۆڤ لەئەوروپا لەیادی كردون و تەواو فەرامۆشكراون... خۆی سروشتی مەسەلەكەیش هەر وایە، خۆ فەندەمێنتالیزم شتێك نیە بەتەنها تایبەت بێت بەجیهانی ئیسلامی. هەریەك لە (ئولیڤێ روا) و (مارسیل غۆشێ) دەریانخستوە كە ئیسلامی رادیكالی وەك دەرەنجامی خاپوركردنی بونیادە ترادسیۆنالیەكان لەلایەن مۆدێرنەوە، بەتەنها ڕویەكە لەڕوەكانی ئەو توندڕەویەی كە لەزۆربەی ئایینەكانی جیهاندا هەیە. رەنگە تایبەتمەندێتیەكەی ئیسلام لەوەدا بێت كە بەهۆی جەنگەكانەوە، بەشێك لە فەندەمێنتالیزمەكەی چەكدار بوبێت.

ماری لۆمۆنێ: ئەمە بەبێ ئەوەی ئەوەمان لە یادبچێت كەئیسلامگەرایی گرەوی لەسەر ئەو بیرۆكەیەیە كە گوایە كۆتایی ئیمپراتۆریای خەلافەت واتە جیابونەوە و نەمانی پەیوەندی موسوڵمان بەو (نەتەوە)یەوە كە وەك دایكێكی ئامێزگەرم و باوەشكەرەوە لەناوچوە و دەبێت دوبارە دروستبكرێتەوە. دیارە ئەمە بابەتێكی زۆر گرنگە و بۆتە مایەی دڵەڕاوكێ و پەشۆكانێكی زۆر بۆ هەوادارانی شوناسی ئیسلامی.

فەتحی بن سەلامە: لەبنەڕەتدا ئەمە ئەو سەرلێشێواندنە گەورەیەی ئیسلامگەراییە لەدروستكردنی ئەو وەهمەدا كە گوایە دەبێت گروپی ئایینی، هاوتاو تەبای ئیمپراتوریا بێت. لە دیدی موسوڵمانانەوە، نەتەوە واتە گروپێكی ڕۆحی، مێژوی جیهانی ئیسلامییش زۆری لەوە بەخۆیەوە بینیوە كە چۆن نەتەوە هاوشان و هاوتای ئیمپراتۆریای ئیسلامی بوە، بەڵام تازە ئیمپراتۆریاكە ڕوخاوە، بونیادنانەوەیشی كارێكی مەحاڵە.

پێویستە موسوڵمانان واز لەو ئایدیایە بهێنن. پێشتر بەلێشاو ئیمپراتۆریا لەمێژودا هەبون، ئیمپراتۆریای ڕۆمانی، فەرەنسی یا ئینگلیزی كەخەڵكی پێیان وابوە هەرگیز خۆریان لێ ئاوا نابێت و ناڕمێن... بەڵام نەیشماون و لەناوچون. لەناوچونی ئیمپراتۆریای ئینگلیزی نەبوەتە بەربەست لەوەی كەئینگلیز خاوەن ژیارێكی گەورە و مەزن بن. پەیوەندی نێوان ئیمپراتۆریای رۆمانی و كرستیانتی (مەسیحیەت) پچڕا، بەڵام كرستیانتی هەر بەردەوام بو. بۆ نمونە فەرەنسا خۆی یەكێكە لەو وڵاتانەی كە هێشتا بەدەست تێپەڕاندنی ئەو ڕابردوە ئیمپراتۆریەیەوە دەناڵێنێت كە وەك خێوێك بە دوایەوەیەتی و لێی نابێتەوە، ئەی نابینیت؟ ڕۆژ نیە سیاسیەك نەیەتە سەر شاشە و نەڵێت: ((پێویستە فەرەنسا مەزنی و گەورەییەكەی خۆی بەدەستبهێنێتەوە)). بەڵام فەرەنسا بۆ ئەوەی مەزن بێت، پێویستی بەوە نیە ئیمپراتۆریا بێت: ژیاری فەرەنسی بونی هەیەو لەبەرچاوماندایە و دەیبینین، ئەمە جگە لەوەی كەژیارێكی زۆر مەزنەو چ وەك كولتور و چ وەك پێشكەوتنیش، گەورەیە. كەواتە پێویستە موسوڵمانانیش واز لە وەهمی ئیمپراتۆریا بهێنن و دانی پێدابنێن كە ئیمپراتۆریاكەیان ڕوخاو شكستی هێنا. رەنگە دۆڕان و شكستێك بێت زۆر سەربەرزانەتر بێت لە سەركەوتنێك، ڕەنگە سەركەوتنێكیش بێت كە لانیكەم هەرچی و پەرچیەكان (ئۆباشەكان) خاوەنی نین.

بانگەشەخوازەكانی ئایین بۆ ئەنجامدانی كارەكەیان  پەنا دەبەنە بەر هەرزەكاران، لەبەرئەوەی بە سروشتی خۆیان زیاتر جۆرێك لە نەرێنی و دۆخی نێگەتڤ بەرامبەر بە ژیان سەرنجیان دەبات

ماری لۆمۆنێ: لەگەڵ هەمو ئەو ڕاستیانەیشدا كە تۆ باستكردن، هێشتا هەر كەسانێك دەبینین پێیان باشترە لەپێناوی ئەو (خەلافەتە) فانتازی و خەیاڵیەدا خۆیان بدەن بەكوشت. بەڕای تۆ بۆچی ئەو چەشنە مەرگە (خۆكوژیە، خۆتەقاندنەوەییە) زیاتر لەناو هەرزەكاراندا ئارەزوكراوە (سێ بەشی ئەو خۆكوژانەی كردەوەی خۆتەقاندنەوەكان ئەنجام دەدەن تەمەنیان لە نێوان ١٥ بۆ ٢٥ ساڵاندایە)، بە تایبەتیش لەناو لاوانی خۆرئاوادا كە وەك پرەنسیپ هیچ گرنگیەك بەو ئایدیاڵە ئیسلامیە بریندارە نادەن و باكیان پێی نیە؟

فەتحی بن سەلامە: مەرگ زۆر لەوە زیاتر ئارەزوكراوترە كە ئێمە دەیزانین و باوەڕمان پێیەتی: لە فەرەنسادا ساڵانە ٢٠٠ هەزار هەوڵی خۆكوشتن هەیە، هەر بەڕاستیش بەهۆی كوشتنەوە، ساڵانە ١٠ هەزار كەس دەمرن، ١٠٠٠ كەس لەو ١٠ هەزار كەسە لاوانن. لەمڕۆدا جۆرێك لە بانگەشە و داخوازی بۆ خودكوژی و شەهیدبون ئاڕاستەی لاوانی موسوڵمان دەكرێت كە گوتارێكی تر پاڵپشتیەتی و دەیبزوێنێت: ئەویش مەرگە لە پێناوی بەرگریكردن لە مەسەلەیەكی بەرز و پیرۆزدا. كەواتە ئەوە خودی داخوازیەكەیە كەهەوڵدان بۆ خۆكوشتن بەهۆی نائومێدی و شكستی دەرونیەوە دەگۆڕێت بە كردەیەكی پاڵەوانانە. ئەڵبەتە ئێمە كێشەكە بە زاراوەكانی داخوازی یا كڕین و فرۆشی بازرگانیی ناپێوین، بەڵام دواجار بازاڕێكیش هەیە بۆ مەرگی ئارەزوكراو، یا خۆقوربانیكردن.

بانگەشەخوازەكانی ئایین بۆ ئەنجامدانی كارەكەیان  پەنا دەبەنە بەر هەرزەكاران، لەبەرئەوەی بە سروشتی خۆیان زیاتر جۆرێك لە نەرێنی و دۆخی نێگەتڤ بەرامبەر بە ژیان سەرنجیان دەبات، جگە لەوەی كە هەرزەكاران قۆناغێكی ئاڵۆز لە گۆڕانی خود و خۆدورگرتن لە ئایدیالیزم دەژێن، قۆناغێك كە تیایدا دەستەوسانن بەرامبەر بە ژینكردنیان لە جیهانە ئەرێنی و پۆزەتڤەكەی مناڵییان و لەڕێی سەرلەنوێ خودداڕشتنەوەوە، بە دوای لایەنگیریی بۆ مەسەلە و گروپی نوێدا دەگەڕێن. ئا لێرەدا كە (گەر بە سوكە ئاماژەیەكیش بێت) پێیان دەوترێت دەتوانن لە ڕێگەی گیانفیدایی و خۆقوربانیكردنەوە بگەنە ئەو چێژە ڕەها و پاڵەوانانەیە، هاوكات بیشگەن بە جیهانێكی باشتر لە قیامەتدا. خۆی ئەمەیشە كە مانا دەبەخشێتە مەرگ، یا رەنگە لەوە زیاتریش بڵێین: ئەوە پاشەڕۆژێك دەبەخشێتە مەرگ و قیامەت. ئەمە خۆی مانای ئاواتی ئایینیە. ئەو لاوانە ساویلكە نین وەك هەندێك كەس پێمان دەڵێن، بێگومان لە ناویاندا كەسی ساویلكە و سادە هەن، بەڵام ئارەزو بۆ مەرگ شتێكە بونی هەیە، شتێكی بێمانا و هەروا بە خۆڕایی نیە، هەر بۆیە دەبێت بەهەند وەری بگرین.
سەرچاوە/ هاوڵاتی