لەم گفتوگۆیەدا كە دامەزراوەی بڕوادارانی بێسنور لە بارەی ڕیفۆرمی ئایینی و ڕۆڵی دامەزراوە ئایینییەكان لە ڕیفۆرمی ئایینی لەگەڵی ئەنجامیان داوە، دكتۆر عاصم حەفنی هۆكاری دوژمنایەتیی دامەزراوە دینییەكان دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەوەی ئەو دامەزراوانە هەمیشە دەیانەوێ دەسەڵاتی ڕۆحی خۆیان بە پارێزراوی بهێڵنەوە، پێشی وایە ڕیفۆرمی ڕاستەقینەی ئایینی كاتێك كاریگەر دەبێت كە لە ناو خودی دامەزراوە دینییەكانەوە سەر هەڵبدات، قسەش لەسەر ئەوە دەكات كە دواجار لە سایەی گۆڕانكارییەكانی دونیادا دامەزراوە دینییەكان ناچار بە ڕیفۆرم دەبنك دكتۆر عاصم حەفنی باوەڕیشی وایە دیارترین قەیرانێك كە ڕێگرە لە بەردەم پەرەسەندنی گوتاری دینی، ئەو پیرۆزییەیە كە بە توراس دراوە.
لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەهەم تا ئێستا پرسیار لە بارەی ڕیفۆرمی ئایینی ئەوەیە دیارترینی ئەو قەیرانانە چین ماوەی سەدەیەكە پڕۆژەكانی پەیوەست بە ڕیفۆرمیان پەك خستوە؟ لەگەڵ ئەوەی كە چەندین ئەزمون و بیرۆكە و پڕۆژە پێشنیاز كراون؟
عاصم حەفنی: پڕۆژەكانی پەیوەست بە ڕیفۆرمی ئایینی لە چوارچێوەی هەوڵی تاكەكەسیدا بون و لە لایەن دەوڵەتەوە ئاڕاستە نەكراون، بە زۆریش بانگەشەی ڕیفۆرمی ئایینی لەگەڵ ڕژێمەكاندا بەریەك كەوتون، جا ئەم ڕژێمانە بیانی بوبن وەكو ئیمپریالیزمی ئینگلیزی، یاخود ناوخۆیی بوبن وەكو ڕژێمەكەی محەمەد عەلی، بۆ تێگەیشتنیش لە ڕیفۆرمی ئایینی سەیری سەردەمی محەمەد عەلی دەكەین، دەبینین سەرەڕای ئەو ڕێنیسانسەی كردی، بەڵام گرنگیی بە ڕیفۆرمی ئایینی نەداوە بە ئامانجی ڕۆشنكردنەوەی عەقڵی عەرەبی و بەستنەوەی ڕۆشنگەرییانەی بە ئەوروپاوە، بەڵكو ئەو گرنگیی بە بواری سەربازیی و سیاسی دەدا و هەمو كارەكانی خزمەتی ئەو ئاڕاستەیەیان دەكرد، بە جۆرێك محەمەد عەلی زۆرتر لەسەر ئەوە سور بو لە ڕوی زانستی سروشتی و سەربازییەوە بە ئەوروپاوە پەیوەست بن، تەنانەت ڕوفاعە تەهتاوی، كە یاوەری نێردەی میصر بوە بۆ فەڕەنسا، لە پێناو پاراستنی لایەنە دینییەكانی نێردەكەی میصر، یاوەریی نێردەی وڵاتەكەی كردوە!
ئەم هەوڵە تاكەكەسییانەش بەردەوام بون جا لە جەمالەدینی ئەفغانییەوە بوبێت كاتێك لە دەرەوە هات، یان دواتر محەمەد عەبدە، قوتابییەكەی، لە سەردەمی محەمەد ڕەشید ڕەزاشدا پرۆسەكە گیریخوارد، ئەمەش لە ئەنجامی ڕوخانی خەلافەت و ترس لەسەر ناسنامەی ئیسلامی و لە ئەنجامی نەبونی ئیرادەیەكی ڕاستەقینە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی شارستانییانە، هەمو ئەو هەوڵانە گیریانخوارد، ئەو بزوتنەوانەش سەریان هەڵنەدا كە لە خوارەوە پاڵ بە دەوڵەت و كۆمەڵگەوە بنێن بەرەو ڕیفۆرمی ڕاستەقینە، بزوتنەوە ئیسلامییەكانیش بە تایبەت كۆمەڵی برایانی مسوڵمان كە لە ساڵی (1928) دروستبون، ئامانجیان ڕیفۆرمی ڕۆشنگەرانە نەبو، بەڵكو ڕیفۆرمەكەیان كورت ببوەوە لەسەر تێگەیشتنێكی دیاریكراو بۆ دین كە وێنایەكی دیاریكراوی دروست دەكرد بیگەیەنێتە دەسەڵات.
ئایا ڕیفۆرم لە ناو دامەزراوەی دینییەوە دەست پێ دەكات، یان لە دەرەوەی؟ ئەم ئیشكالییەتە چۆن دەبینی؟
عاصم حەفنی: دەبینین كە لە ڕوی مێژوییەوە لە ئەوروپادا كڵێسا بە ناچاری ڕیفۆرمی ئەنجامدا، سەرەتای ڕیفۆرمەكەش شۆڕشەكەی مارتن لۆسەر بو، شۆڕشەكەش شۆڕش بو بەسەر كڵێسادا كە خاوەنی دەسەڵاتێكی ماددی و ڕۆحی بو، و خاوەنی ماڵوموڵكیش بون، وەكو ئەوقافی میصر، لەبەر ئەوە مارتن لۆسەر شۆڕشی كرد بە ئامانجی داماڵینی پیرۆزی لە كڵێسا و دورخستنەوەی دەسەڵاتی لێكدانەوەی تێكست لە چاودێری، ئەمەش مانای ئەوە بو كڵێسا ئەو ئامرازانە لە دەست بدات كە كۆمەڵگەی پێ كۆنتڕۆڵ كردبو، ئەمەش بەڕاستی ڕوی دا، لێرەشدا دەبێت ئاماژە بدەم بەوەی كە لە بنەڕەتدا عەلمانییەت بریتییە لە گۆڕینی موڵكییەتی ڕۆحی لە كڵێساوە بۆ موڵكایەتییەكی دونیاگەرانە، لەبەر ئەوە كڵێسا بەرگری دەكرد، لەبەر ئەوە مارتن لۆسەر ڕای كرد و لەو ماوەیەشی كە خۆی شاردبوەوە ئینجیلی وەرگێڕا.
بەڵام لەگەڵ تێپەڕینی كات و دەركەوتنی سەردەمی ڕیفۆرم و سەركەوتنی و پاشان سەردەمی ڕۆشنگەری و جێگیربونی چەمكە مرۆییەكان لە ئەوروپا و ئەوەی كە مرۆڤ سەرچاوەی بڕیاردانە لەسەر شتەكان و دوركەوتنەوە لە دین و هەبونی جوڵانەوەی دژە دین، كڵێساش بە ناچاری پەرەی سەند، بە ئامانجی ئەوەی ئەندازەیەك لە قبوڵكران لە لایەن گەلەوە بە دەستبهێنێ، لەبەر ئەوە كڵێسا ئەوەی داهێنا كە بە (لاهوتی ڕزگاربون) ناسراوە، و زۆرێك لە تێگەیشتنەكانیشی لە بارەی مرۆڤ و دەسەڵاتی پیاوانی ئایینییەوە گۆڕی، لەو كاتەوە كڵێسا ڕۆڵێكی هەیە لە بەدامەزراوەییكردنی ڕیفۆرم.
بۆچی لای ئێمە دامەزراوەی دینی وەها بە توندی ڕوبەڕوی ڕیفۆرم بونەوە؟
عاصم حەفنی: دوژمنایەتیی دامەزراوەی دینی بە گشتی بۆ ئەفكارەكانی پەیوەست بە ڕیفۆرم لەوەوە سەرچاوەیان گرتوە كە ئەو دامەزراوانە هەمیشە دەیانەوێ دەسەڵاتی ڕۆحیی خۆیان بە پارێزراوی بهێڵنەوە، چونكە هەر ڕیفۆرمێكی ڕاستەقینەی دینی بە واتای كەمكردنەوەی ڕۆڵی شێخ و ئیمام دێت بۆ بەرتەسكترین سنور، ئەمەش دواتر دەبێتە هۆی سنورداركردنی دامەزراوە دینییەكەش لە ڕوی ژمارە و دەسەڵاتی ڕۆحی و تەمویلی دارایی، لەبەر ئەوە دامەزراوەی دینی بە ڕیفۆرمی باش ڕازی نابن، ئەوە ئەگەر هەر لە بنەڕەتیشدا لە ڕیفۆرم تێ بگەن!
با واشی دابنێین كە كەسانێك لە ناو ئەو دامەزراوە دینییانەدا هەن و لە مانای ڕیفۆرم و گۆڕانكاریی ڕیشەیی تێدەگەن و خاوەن ستراكچەری فكریشن بۆ ئەو پڕۆسەیە، بەڵام ئەم كەسانە لە لایەن خودی دامەزراوە دینییەكەوە بێزراون، چونكە دەسەڵاتی دامەزراوەی دینی دەڕوخێنن.
چی پاڵ بە دامەزراوەی دینییەوە دەنێت ڕیفۆرمی ئایینی بكات؟
عاصم حەفنی: تەنها كات دامەزراوەی دینی ناچار بە ڕیفۆرم دەكات، لێرەدا ئاماژە بە دو هەڵوێست دەكەم كە ئەمە دوپات دەكەنەوە، یەكەمیان لە ساڵی (1979) ئەزهەر پڕۆژەیەكی بۆ دەستوری ئیسلامی پێشكەشكرد، ئامانج تێیدا ڕێنیشاندانی هەر سیستمێك بو لە حاڵی ئەوەی ئەو سیستمە بیەوێ دەستورێك دابنێت كە بە تێگەیشتنی ئەوكاتی پیاوانی ئەزهەر پێچەوانە بە ئیسلام نەبێت، لەو ماوەیەدا كەشی گشتی بۆ ئەوە یارمەتیدەر بو، كە تێیدا بوار بۆ ڕەوتە ئیسلامییەكانیش كرابوەوە، ڕژێمەكەی ساداتیش هانی هەڵكشانی ئیسلامی دەدا، بە چاوداخستنیش لەو هۆكارە سیاسییانەی كە ئەو كات دەگوتران، ئەو كات كەشەكە بە گشتی باش بو بۆ ئەوی ئەزهەر دەستورەكەی پێشكەش بكات، ئەوەشی ئەو كات ئەزهەر پێشكەشی كرد، زاراوەكانی تەقلیدی بون، هیچ پەیوەندییەكیان بە دیموكراسییەوە نەبو، كە تێیدا باسیان لە زاراوەی ئیمام دەكرد و نێربون و مسوڵمانییەتیان بە مەرج دادەنا، كە لە فیقهی سیاسیی ئیسلامی تەقلیددا هاتون، لە هەمان كاتدا دەبینین كە هەمان دامەزراوە و لە دو بارودۆخی جیاوازدا لە بارەی پێگەی دامەزراوەی دینی و دین دەكەوێتە پرسیاركردن لە هەمبەر پەرەسەندنەكانی پەیوەست بە نوێگەرایی لەو وڵاتەدا، لە ساڵی (2011) ئەزهەر لە ڕوی كۆمەڵایەتییەوە ناچار كرا دەرگا بە ڕوی هەمو ڕەوتە فكری و ئیسلامییەكاندا بكاتەوە، كە بە بەڵگەنامەكانی ئەزهەر ناسراوە لە ناوەڕاستی ساڵی (2011) ئەمەش لە دوای چەندین دیدار كە بۆ ماوەی چوار مانگ درێژەیان كێشا و بە دیموكراسیش وەسفكرا و بە پێچەوانەی ئەو پڕۆژەیە بو كە لە ساڵی (1979) پێشكەشیان كردبو، لەوەی ساڵی (2011) باس لە دیموكراسی و دەوڵەتی دەستور دەكەن، هیچ شتێكیشیان لە بارەی ڕەگەز و دین و دینی حاكم باس نەكردوە، ناڵێت كە دەكرێت مەسیحییەك ببێتە حاكم، بەڵام دەقێكیان داناوە تاكو ببێتە زەمینەیەكی گشتی كە ڕێگە بەوە بدات!
لێرەدا پرسیارە جەوهەرییەكە ئەوەیە ئایا دامەزراوەی دینی بە ویستی خۆی بەرەو ڕیفۆرم دەچێت یان ناچار دەكرێت؟
ئەگەر هەڵوێستی ئەزهەر بە كڵێسای ڕۆژئاوایی بەراورد بكەین كە پێشتر ئاماژەمان پێی دا، دەبینین كە ناچار كران لە هەردو ئەزمونەكەدا ڕۆڵیان گێڕاوە لەوەی كە هەردو دامەزراوەكە ڕو لەو گۆڕانكارییە بكەن.
یەكێك لەو ئیشكالییەتانەی لە كاتی قسەكردن لەسەر ڕیفۆرمی ئایینی دێتە پێشەوە پەیوەستە بە مامەڵەكردن لەگەڵ توراس، بۆچونێك پێی وایە پێویستە توراس لە پیرۆزی داماڵدرێت و وەك بەرهەمێكی مرۆیی مامەڵەی لەگەڵدا بكەین، بۆچونەكەی تر دەڵێت پێویستە توراس وەك بەردی بناغە بهێڵدرێتەوە لەگەڵ كاركردن لەسەر پەرەپێدانی بە گوێرەی پێداویستییەكانی سەردەم، بۆچونی ئێوە چییە؟
عاصم حەفنی: گومانی تێدا نییە دیارترینی ئەو قەیرانانەی ڕێگرن لە بەردەم پەرەسەندنی گوتاری دینی ئەوەیە كە پەیوەستە بە توراس و ئەو پیرۆزییەی كە بە توراس دراوە، هیچ ئیشكالێكم نییە لە باسكردن و ڕەخنەكردنی توراس، مادام ئەو ڕەخنەكردنە بەرمەبنای كۆمەڵە بنەمایەكی مەعریفی و زانستی و لۆجیكییە و لە بیروباوەڕ و ئیمان نادات، چونكە بیروباوەڕ و ئیمان پەیوەستن بە وەحییەوە، كە پرسێكی ئیمانییە و پەیوەست نییە بە یاسا و ڕێساكانی توێژینەوەی زانستی، وای دەبینم ڕەخنەكردنی توراسی ئیسلامی پێویست بێت، بەو وەسفەی كە بەرهەمێكی مرۆییە وەك بەرئەنجامی مامەڵەی عەقڵ لەگەڵ تێكستە پیرۆزەكان، بە ئامانجی لێتێگەیشتنی لە چوارچێوەی كۆمەڵە بنەمایەكی مەعریفی و چەند تیۆرێك كە توانای ئەوەمان پێ بدات تێكستێكی نەگۆڕ لە واقیعێكی گۆڕاودا بە لادا بخەین، كە هەمیشە پێویستی بە مامەڵە و نوێكردنەوە هەیە.
پێویستە لە سەرمان ئەوە بزانین كە نوێكردنەوەی ڕاستەقینەی توراس لە ڕێگەی ئەوەوە دەبێت بە جۆرێكی مەوزوعی لە توراس بگەین و درك بە بارودۆخی سەرهەڵدان و ئەو هۆكارە سیاسی و كۆمەڵایەتی و دینییانە بكەین كە بونەتە هۆی دروستبونی، كە دەبێت هاوكات بێت لەگەڵ داماڵینی قەداسەت و پیرۆزی لە توراس بە كردار و بە گوفتار و دانانی ڕموزەكانی توراس بەوەی كە مرۆڤ بون و خاوەن ئاسۆیەكی سنورداری پەیوەست بە زەمەنی خۆیان بون، ئەمەش مانای وایە ناتوانن سەقفی زەمەنی مەعریفی خۆیان ببەزێنن.
كێ مافی ئەوەی هەیە ئەفكارگەلی پەیوەست بە ڕیفۆرمی دینی و ڕەخنەی توراس بخاتەڕو، كێ ئەم مافەی پێ دەبەخشێ؟ بە تایبەتیش لە سایەی ئەو بۆچونەی ڕەتیدەكاتەوە كەمینەیەك دین قۆرخ بكەن؟
عاصم حەفنی: ئەفكارەكانی ڕیفۆرم گشتین و مافی هەموانە، جا پاشخانیان هەرچییەك بێت، لە ناو بازنەی ڕۆشنبیران بن، یاخود ڕۆشنگەرە ئیسلامییەكان، یان ئەكادیمییەكان لە زانكۆی ئەزهەر یان مەدەنییەكان و كۆمەڵە ئیسلامییە سیاسییەكانیش، بەڵام جێبەجێكردنی ئەو بیرۆكانە دەبێت لە دامەزراوەی دینییەوە بێت، چونكە دامەزراوەی دینی دەتوانێت بەو ڕۆڵە هەستێت كە ئەفكارەكان لە فەرد و لە كەسەوە بۆ دامەزراوەییبون و پڕۆژە دەگوازێتەوە، بە تایبەتیش كە ئەو كارە پێویستی بە تەواوكاری هەیە لە ڕوی هەمەجۆری بەشداربونەوە، ئەمەش بە بانگەشەی فەردی و كەسی ناكرێت، لەبەر ئەوە دامەزراوە پێویستە.
عاصم حەفنی مامۆستایە لە كۆلێژی زمانەكان و وەرگێڕان لە زانكۆی ئەزهەر، ڕاوێژكاری ئەكادیمییە لە زانكۆی ماربۆگ، مامۆستای یاریدەدەرە لە دیراساتی خوێندنی عەرەبی و ئیسلامی لە ناوەندی خوێندنی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، خاوەنی چەندین كتێبە وەك (الإسلام و السلطة) بە زمانی ئەڵمانی، (الدولة فی الإسلام) (العلاقة بین الحریة و التعددیة فی الإسلام) (الحریة فی الإسلام) (الردة بین حریة العقیدة والخروج علی الجماعة) (تعارف الحظارات و المنظومات القیمیة) و چەند كتێبێكی تريش.
سەرچاوە/ ئاژانس