زیرەك ئەحمەد  
پێشەكی
لــە مێــژووی كۆمەڵگــەی ئیســلامیدا، هــەر لــە دوای كۆتایــی قۆناغــی پێغەمبەرایەتــی تــا ئەمــڕۆ، چەنــدان مەزهـەب و ئاراسـتەی فیقهـی و عەقیدەیـی دەركەوتـوون و هەریەكەیــان خوێندنەوەیەكیــان بــۆ دەقــە دینییــەكان هەیــە. بــەڵام زۆرێكــی مەزهــەب و فیقـهـەكان زادەی دۆخــی سیاســی ســەردەمی خۆیانــن. واتــە واقیعــە سیاســییەكەی ئــەو ســەردەمە وای پێویســت كــردووە ڕەوتێــك یــا مەدرەســەیەكی وا دەركەوێــت. ئیتــر بــە گوێــرەی گۆڕانــی بــارودۆخ ئــەم مەزهەبــە هــەوراز و نشــێوی بــە خۆیــەوە دیــوە، ئاســایی گــەر هاوتەریــب لەگـەڵ دەسـەڵات بـوو بێـت، ئـەوا لـە گەشـەدا بـووە، بــە پێچەوانەشــەوە چەنــدە بەرەنــگاری دەســەڵاتداران بووبێتـەوە، ئـەوا دەكەوێتـە بـەر ڕەحمەتـی ئـەم وتەیـەی كــە دەڵــێ مانــەوە بــۆ بەهێزترینــە.

ئەبو حەنیفە 

وەك لـە كتێبـی )سـیر أعـام النبـا‌و( هاتـووە: ئیمـام و فەقیهـی میللـەت و زانـای عێـراق، ئەبـو حەنیفـە نوعمـان كــوڕی ســابت كــوڕی زووتــی تەیمــی كووفــی، مــەوالی بنــەی تەیموڵــا كــوڕی ســەعلەب بــووە، لــە فارســەكان بــووە. لــە ســاڵی هەشــتای كۆچــی لەدایكبــووە، واتــە ئەوسـاكە ئـەو سـەحابانەی لـە سـەردەمی پێغەمبەرایەتـی منـداڵ بـوون، ئەوانـی بینیـوە)١ .)مەبەسـت لـە مـەوالی،
كــە كۆیەكــەی دەبێتــە مەوالــی، لــەو ســەردەمە بــەو نەتــەوە موســڵمانە ناعەرەبانــە هاتــووە كــە پشــتیوانی موسـڵمانە عەرەبـەكان بـوون. 

ئەبـو حەنیفـە كەسـێتییەكە لەنــاو جیهانــی ئیســامی بــە گشــتی، تەنانــەت لەنــاو جیهانـی سـوننەدا زۆر جـێ ناكۆكـی و مشـتومڕە. ڕەنگـە بـە هەڵەشـدا نەچووبیـن گـەر ئـەم مەسـەلە بگەڕێتـەوە بـۆ ئـەوەی كـەوا لـە ڕووی سیاسـییەوە خـاوەن تێـزی جیا بــووە لــە زۆربــەی ژینگــەی ســوننە مەزهــەب. لەگــەڵ ئەوەشـدا بـە شـێوەیەكی گشـتی مەزهەبەكـەی بـە یەكێك لـە چـوار مەزهەبـە هـەرە سـەرەكییەكەی ئەهلـی سـوننە دەژمێردرێــت.

 لــەم باســەماندا دەمانەوێــت پتــر تیشــك بخەینـە سـەر مەسـەلە سیاسـییەكان بـە تایبـەت ئـەو خاڵـە ناوازانـەی كـە جیـای دەكەنـەوە لـە زۆربـەی فەقیهەكانـی تـر.
پێشەوایەتی و زوڵم:
لەگـەڵ ئـەوەی لـە مەزهەبـی حەنەفیـدا، دەقـی وا هەیـە كــەوا ڕێ بــەوە دەدات كــە پێشــەوایەتی و دەســەڵات دەشـێ لـە دەسـتی فاسـق و فاجـر دا بـن، بـەڵام هاوكات چەنـدان دەقـی پێچەوانـەی ئەمـە هەیـە و هەروەهـا لـە كرداریشـدا پێچەوانەكـەی لـە ژیانـی ئەبـو حەنیفە ڕەنگــی داوەتــەوە. 
هــەر لــە خــودی ئەبــو حەنیفــەوە نەقڵكــراوە: هــەر پێشــەوایەك گەنجینــەی دەوڵــەت بــە ناڕەوایــی بــەكار بێنێــت یاخــود زۆرداری بــكات، ئــەوا پێشـەوایەتییەكەی پووچەڵ دەبێتەوە و حوكمدارییەكەشـی ڕێپێــدراو نییــە)٢ .)
بــەڵام لــە بەرامبــەردا ئەوپــەڕی ڕای پێچەوانـە هەیـە بـە تایبـەت لەنێـو مەزهەبـی حەنبەلـی و پێشـەوایانی مەدرەسـەی سـەلەفی، بـۆ نموونـە ئـەوەی ئیبـن تەیمیـە لـە مەجموعـدا هێناویەتییـەوە: هەندێـك لە ئەقڵمەنـدان دەڵێـن: شەسـت سـاڵی سـوڵتانێكی سـتەمكار ئەبو حەنیفە فەقیهێكی بزێو لەنێوان ملكەچی بۆ دەسەڵات و دەرچوون لە دەسەڵاتداران.
5 باشـترە لـە یـەك شـەوی بـێ سـوڵتان)٣ .) گەرچـی ئەمـە ڕچەشــكێنییەكی بەرچــاوی ئەبــو حەنیفەیــە بــەڵام لــە مەسـەلەی قوڕەیشـیبوون جیـاوازە.
حوكمی قوڕەیش: ئەهلـی سـوننە بـە شـێوەیەكی گشـتی دەبێـت حاكمی بـاڵ یاخـود خەلیفـە لـە قوڕەیـش بێـت. ئەبـو حەنیفـە لــەم مەســەلەیەدا جیاوازییەكــی ئەوتــۆی نییــە، كۆكــە لەگـەڵ تـەواوی ئەهلـی سـوننە، كـە دەبێـت لـە قوڕەیـشبێـت)٤ .)  ئەمـە ڕەنگـە زۆر هـۆكاری هەبێـت، ئەڵبـەت ئــەو ســەردەمە هــەر بانگەشــەیەك بۆنــی نەتەواویەتــی لــێ بهاتبــا ڕەنگــە بــە شــعووبیەت تاوانبــار كرابــا، هەروەهـا زۆرێكـی نەتـەوە موسـڵمانە ناعەرەبـەكان هـەر لــە خــودی خۆیــان عــەرەب و قوڕەیشــیان پــێ باڵاتــر بــووە. هەروەهــا بوونــی پێغەمبەرایەتــی لــە قوڕەیــش بـەس بـووە تـا بـە چاوێكـی پیـرۆز سـەیر بكـرێ. بـەڵام لــە بەرامبــەردا ئیجتهــادی زۆری تــر هەیــە، كــە بەپێــی بارودۆخەكــە دەگــۆڕێ. هەروەهــا هەنــدێ جاریــش دەســەڵاتی ئەمــری واقیــع توانیویەتــی خــۆی بســەپێنێ، بـۆ نموونـە خۆناسـاندنی سـوڵتانی عوسـمانی بـە خەلیفـە بـە تایبـەت دوای شكسـتی تەواوەتـی دەوڵەتـی عەباسـی.

گەندەڵیی دارایی:
ئەبــو حەنیفــە لــەو كەســە دەگمەنانــە بــوو كــە وا ناســرابوو، هیــچ بەخشــیش و دیاریــی لــە خەلیفــە و والییــەكان وەرنەدەگــرت. لــە ڕووداوێكــی مێژووییــدا كــەوا لــە ســەرچاوەكاندا نەقڵكــراوە: ئەبــو جەعفــەری مەنسـوور دوای ئـەوەی بەزەبـرەوە دێتـە سـەر حوكـم، هـەر سـێ فەقیهـی ئـەو سـەردەمە مالیك و ئەبـو حەنیفە و ئیبـن ئەبـی زیـب بانـگ دەكات و لەبـارەی هاتنـە سـەر حوكـم قسـەیان لەگـەڵ دەكات، مالیـك پێـی وایـە گـەرمەنسـوور شایسـتەی نەبـا ئـەوا خـوا نەیدەهێنایـە سـەر حوكـم. بـەڵام ئیبـن ئەبـی زئـب دەڵـێ ) بەكورتـی (: گـەر ملكەچــی خــوا بیــت ئــەو ســەركەوتوو دەبیــت، گەرنــا ئەمــە هیــچ، خیالفەتیــش بــە كۆڕایــی ئەهلــی تەقوایــە، بـەڵام تـۆ و دەسـتوپێوەندت لەمـە دەرچـوون و لـە هـەق لاتـان داوە، گـەر لـە خـودا داواكاری سـەلامەت  بیـت و بـە كـردەوەی بـاش لێـی نزیـك بیتـەوە ئـەوە سـەرفراز دەبیـت، ئەگەرنـا تـۆ لەلایەن خـواوە داواكـراو دەبیـت.

ئەبــو حەنیفــە دەڵــێ مــن و مالیــك جلەكانــی خۆمــان كۆكــردەوە نــەكا لەنــاكاو خوێنــی ئــەو بەرجلەكانمــان بكـەوێ!! پاشـان مەنسـوور لـە ئەبـو حەنیفـەی پرسـی، بـەڵام لـە وەاڵمـدا ئـەو گوتـی: ئـەوەی بـۆ دینـی خـوای بێـت، دەبـێ دوور بێـت لـە تووڕەیـی، تـۆ دوو كەسـی ئەهلـی تەقـوا لەسـەرت كـۆڕا نەبوونـە، خیالفەتیـش بـە كۆدەنگـی ئیمانـداران و ڕاوێژیـان دەبێت، ئەهـا ئەبوبەكر ڕەزای خـوای لـێ بێـت، شـەش مانگان حوكمـی نەكرد، تا خەڵكـی یەمەنیـش هاتـن بەیعەتیـان دایێ. ئیتر مەنسـوور بەڕێـی كـردن، فەرمانیـدا سـێ كیسـە پـارە بێنـن، گوتییـە پاسـەوانەكەی: بـڕۆ ئـەم پارانـە بـدە ئـەو سـیانە، گـەر مالــك هەمــووی وەرگــرت ئــەوا بیدەیــێ، بــەڵام گــەر ئەبــو حەنیفــە و ئیبــن ئەبــی زئــب ویســتیان، ســەری هەردووكیانـم بـۆ بهێنـە. بـەاڵم ئیبـن ئەبـی زئـب گوتـی: مـن بـەوە ڕازی نیـم ئـەو ماڵـە بـە مەنسـوور بێـت، چجـای بـۆ خـۆم! ئەبـو حەنیفـەش گوتـی: بـە خـوا گـەر ملیشـم بپەڕێنـێ دەسـت لـە درهەمێكـی نـادەم)٥ .)ئەمـە بنەمای حوكم لەلایەن ئەبو حەنیفە تەنیا حوكمكردن نییە بە شمشێر، بەڵكو بەرپاكردنی عەدالەتە 6 دوو خوێندنــەوە هەڵدەگرێــت، هــەم مــاڵ و دارایــی ئـەو سـەركردانەی پـێ حـەرام بـووە چونكـە زەوتكاریـی بـووە، هـەم ئەمـەی بـە كڕینـی ویـژدان زانیـوە. چونكـە زۆربـەی جـاران ئـەم بەخشیشـە داراییانـە لە سـاتەوەختی ڕووداوە سیاســییەكاندا هاتوونەتــە بەربــاس. شۆڕشی زەید و مەینەتی یەكەم: ئەبــو حەنیفــە لەســەر هەڵوێســتی سیاســییەكانی لــە ژیانیـدا تووشـی دوو مەینەتـی )المحنـە( بـووە. یەكەمیـان لــە ســەردەمی ئومەوییــەكان دوای دەرچوونــی زەیــدی كــوڕی عەلــی كــوڕی حســێن، بەرپاكردنــی شــۆڕش دژی دەســەاڵتی خەلیفــە هیشــام كــوڕی عەبدولمەلیكــی ئومــەوی لــە ســاڵی )١٢٢كــۆ=٧٢٠ز(. وەك كاردانــەوەك بەرامبـەر توندیـی حوكمـی ئومەوییـەكان بـە تایبـەت لـە عێـراق و دەوروبـەری. بـەاڵم شۆڕشـەكە بـە هـۆی ترسـی لایەنگــران لــە تونــدی هێــزی خیالفــەت و زۆرییەكــەی، بـەرەی زەیـد ڕووی لـە كـزی كـرد، زەیـد لـە گۆڕەپانـی جەنگەكــە برینداربــوو و پاشــان مــرد)٦ .)ئەڵبــەت ئەبــو حەنیفــە پشــتیوانی لــەم شــۆڕش و دەرچوونــە كــرد،
یارمەتیـدەری زەیـد بـوو، تەنانـەت بەپێـی توانـای دارایـی خــۆی یارمەتــی دا، جگــە لــەوەش بــە ئاشــكرا خەڵكــی هــان دەدا كــەوا بچنــە پــاڵ زەیــد)٧ )و وەســفی ئــەم دەرچوونـەی زەیـدی كـوڕی عەلـی دەكـرد بـەوەی وەك دەرچوونـی پێغەمبـەرە )د.خ( لـە ڕۆژی بـەدر)٨ .)زەیـد بــەر لــەوەی تووشــی ئــەو شكســتە بێــت، نامــەی بــۆ ئەبــو حەنیفــە ناردبــوو بــەوەی كــە بچێتــە دەر و بێتــە پاڵیـان، ئەبـو حەنیفـە لـە وەاڵمـدا دەڵـێ: هـەر ئەوەنـدە بمزانـی بـا كـەوا خەڵـك شـەرمەزاری ناكـەن و بە ڕاسـتی لەگەڵیـدا هەسـتاون، ئـەوا بێگومـان ڕەگەڵـی دەكەوتـم و دژی هەركەسـیش جیهـادم دەكـرد كـەوا لەگەڵـی ناكـۆك بـا، چونكـە ئیمامـی هەقـە، بـەاڵم دەترسـم شـەرمەزاری بكـەن وەك چـۆن باوكیشـیان شـەرمەزاركرد -مەبەسـت لــە حســێنی باپیــری زەیــدە- بــەاڵم چــی ماڵــی هەمــە یارمەتـی دەدەم تاكو لەسـەر نەیارانـی پێ بەهێز بێت)٩ .)
لەمــەدا دەبینیــن، بنەمــای حوكــم لــەالی ئەبــو حەنیفــە تەنیـا حوكمكـردن نییـە بـە شمشـێر، بەڵكـو بەرپاكردنـی عەدالەتــە، جــا ئەگــەر ئــەم عەدالەتــە پێویســت بــكا، دەبـێ دەرچـوون و شۆڕشـی چەكداریشـی بـۆ بخەیتـەوە، لــەم ســۆنگەیەوە تەنانــەت چاوپۆشــی لــە ڕای جیــاواز و مەزهەبیــش بكرێــت، چونكــە زەیــدی كــوڕی عەلــی دواتــر ڕایەكانــی لــە چوارچێــوەی مەزهەبــی شــیعەی زەیدیـدا دەردەكـەون وەك مەزهەبێكـی سـەربەخۆ. ئەبـو حەنیفـە ئـەو سـنوورەی تێپەڕانـدووە كـەوا چـۆن دەكـرێ پشـتیوانی لـە ئیمامێـك بكـرێ لـە ئاراسـتە و مەزهەبێكـی جیــاواز دژی خەلیفەیەكــی ســوننە. هەرچەنــد ئــەم دابەشـكارییە هێشـتا بـەو تۆخییـە نەبـوو كـە دواتـر تێـی كــەوت.

بەڵام بەئاشــكرا ئــەم دوو ڕەوتــە عەلــەوی و ئومەوییــە خۆیــان لــەم دوو مەزهەبــە دەبیننــەوە لــە قۆناغەكانـی پاشـتر. هەروەهـا دووربینـی ئەبوحەنیفـە لـە مەســەلەی خــۆ بەكوشــتدانی بێهــوودە، گــەر هاتبــا بــە چەكـەوە دەرچووبـا، ڕەنگـە هەمـان چارەنووسـی زەیـدی هەبــا، ئــەو تێــز و كار و چاالكییانــەی دواتــری نەبــا.

ئەمـە جگـە لـەوەی لـەو سـەردەمە هێشـتا وەك خـاوەن مەزهــەب و مەدرەســە نەناســرابوو، تــا بــە خەڵكێكــی زۆرەوە ڕووبكاتــە ئــەم ســەرهەڵدانە.
ئەبو حەنیفە ڕای وایە پێشەوایەتی زاڵم نەك هەر پووچەڵە، بەڵكو دەشێ شۆڕش لەدژی
بەرپابكەیت 7 كاردانەوەی شۆڕشەكە و مەینەتی ئەبو حەنیفە: دوای شكسـتی شۆڕشـی زەیـد و ســەرهەڵدانەكانی تـری ئــەو ســەردەمە، والــی ئەوســاكەی كووفــە كــە یەزیــدی كــوڕی هبیــرە بــوو، بــە دوای ئەبــو حەنیفەیــدا نــارد، تاكـو ببێتـە كارمەنـدی ئـەو و مـۆری نووسـینەكانی بداتـە دەسـتێ، بـەاڵم ئەبـو حەنیفـە ئەمـەی ڕەتكـردەوە، بۆیـە كەوتــە ژێــر هەڕەشــە، خەڵكانێكــی زۆر ئامۆژگارییــان كـرد بـەوەی ئەمـە قبـووڵ بـكات، بـەاڵم ئەبـو حەنیفـە بــە ڕاشــكاوی و ئاشــكرا گوتــی: گــەر داوام لــێ بــكا ژمــارەی دەرگەكانــی مزگەوتــی واســتی بــۆ بژمێــرم، نایكــەم، چ جــای ئــەوەی داوام لــێ بــكا بــۆی بنووســم خوێنــی كەســێك بڕێژێــت و ملــی بپەڕێنێــت و منیــش ئـەم نووسـراوەی بـۆ مـۆر بكـەم، سـوێند بـە خـوا قـەت ئەمــە ناكــەم. ئیتــر خرایــە زینــدان و ئەشــكەنجەی زۆر درا، دواتــر ئازادكــرا؛ ئەمــەش دوای ئــەوەی جەڵدەكــە یارمەتــی هەڵاتنــی دا، ئەبــو حەنیفــە یەكســەر ڕووە و مەككـە ڕایكـرد و لەوێـدا مایـەوە لەگـەڵ قوتابیانـی ئیبـن عەبــاس موالقاتــی بــوو، تــا هەرەســی ئومەوییــەكان و هاتنـە سـەركاری عەبباسـییەكان)١٠ .)ئەبـو حەنیفـە كـەوا بـڕوای بـە شـۆڕش دژی دەوڵـەت هەبـوو، یارمەتیـدەری شۆڕشــەكە بــووە، گــەر مەترســی شكســتی شۆڕشــەكە نەبــا، ئــەوا خــۆی یەكێــك لــە شۆڕشــگێڕان دەبــوو، چـۆن دەكەوێتـە پێگـەی دەسـتوپێوەندی ئـەم دەوڵەتـە. ئەمـە جگـە لـەوەی هـەم جەنگێكـی دەروونـی بـوو دژی ئەبـو حەنیفـە، هـەم ڕەوایدانێكـی حەنەفیانـە بـوو گـەر قبووڵــی كردبــا. ئەڵبــەت گــەر پێــش شۆڕشــەكە ئەمــەی بـۆ پێشـنیازكرا بـا، ڕەنگـە دۆخەكـە ئاسـاییتر بووبێـت.

شۆڕشی دەروونپاك و مەینەتی دووەم: دوای ڕووخانـی ئومەوییـەكان بـە دەسـتی عەبباسـییەكان، ئەڵبــەت بــە پاڵپشــتی عەلەوییــەكان )مەبەســت لــە نەوەكانــی عەلــی كــوڕی ئەبــو تاڵیبــە(. جارێكــی تــر ئەبـو حەنیفـە گەڕایـەوە عێراق/كووفـە. بـەاڵم هـەر زوو هەژموونــی عەبباســییەكان بەســەر ئــەم بەرەیــەدا زاڵ بـوو، دواجـار هـەر خۆیـان بوونـە حاكمـی ڕەهـا. وەك ئــەوەی لــە پێشــوودا باســكرا، ئەبــو حەنیفــە مامەڵــەی لەگـەڵ خەلیفـەی دەوڵـەت ئەبـو جەعفـەری مەنسـوور، هێنـدەی ئۆپۆزسـیۆنانە بـوو، هێنـدە هـەواداری دەوڵـەت نەبـوو. ئـەم ترازانـەی نێـوان عەبباسـی و عەلەوییـەكان، جارێكــی تــر ئەبوحەنیفــەی بــۆ لایەنی بــەرەی نەیــاری دەسـەاڵت واتـە نەوەكانـی عەلـی پەلكێـش كـرد، لایەنی  ئەوانـی گـرت؛ بـە تایبـەت بـە ئاشـكرا لایەنگری هەردوو برایـان ئیبراهیـم و محەمـەد كـوڕی عەبدوڵـای كـوڕی حەسـەن كـە بـە دەروونپـاك )النفـس الزكیـە( ناسـرابوو، ئەوانــە پەیوەندییەكــی تونــد و تۆڵیــان لەگــەڵ ئەبــو حەنیفـە هەبـوو، هـەر ئەویـش پشـتیوانیكردن و خەڵكـی هانـدا پشـتیوانیان بكـەن، ئەڵبـەت ئەوسـاكە باوكیـان كـە عەبدوڵــای كــوڕی حەســەنە لــە زیندانــی مەنســووردا، دوای كوژرانـی كوڕەكانـی، خۆشـی لـە زینـدان مـرد)١١ .) بــۆ ئــەوەی مەنســوور بــە ئاشــكرا ئەبــو حەنیفــە تاقــیبكاتــەوە، هەمــان ســیناریۆی پێشــتری ئومەوییەكانــی دووبــارە كــردەوە، بــەڵام ئــەم جــارە داوای كــرد كــەوا ببێتـە قازیـی ڕەسـمیی دەوڵـەت، هـەر بۆ ئـەوەی لەنێوان ملكەچـی و دەرچوونـدا كامیـان بە ئاشـكرا هەڵدەبژێرێت، بۆیــە مەنســوور مكــوڕ بــوو لەســەر ئــەوەی ئەبــو حەنیفـە كارێكـی دەوڵـەت بـكا، ئەبـو حەنیفـە تـا چـاوی مەنسـووری لەسـەر البچێـت بڕیاریـدا بەشـداری بـكا لـە بیناكردنـی شـاری بەغـدا)١٢ .)بـەاڵم داوای مەنسـوور بـۆ قبووڵكردنـی قـەزاوەت جارێكـی تـر سـەری هەڵدایـەوە،
تاكـو وەك موفتیـی دەوڵـەت دەسـتبەكار بێـت، هـەروەك چـۆن دیـاری و بەخشیشـەكانی وەرنەدەگـرت، بـە هەمان شـێوە ئەبـو حەنیفـە قبووڵـی ئـەم پۆسـتانەی نەدەكـرد.
بــەڵام ئــەم جــارە لــە پــای ئــەم هەڵوێســتە توندانــەی ئەبــو حەنیفــە، مەنســوور بڕیــاری زیندانیكردنــی دا وتەنانــەت لــە هەنــدێ گێڕانــەوەی مێژووییــدا بــاس ئەشـكەنجەدانی زۆری ئـەو زیندانـە دەكرێـت. هـەر لـە زینـدان مایـەوە لـە سـاڵی )١٥٠ك( كۆچـی دوایـی كـرد.

لەسـەر مردنەكـەش ڕای جیاجیـا هەیـە، هەندێـك ڕایـان وایـە لەژێـر ئەشـكەنجە گیانـی سـپارد بێـت، هەندێكیـش ئامــاژە بــەوە دەكــەن كــەوا ژەهرخــوارد كــراوە تاكــو زووتـر بمرێـت، هەندێكـی تریـش ئامـاژە بـەوە دەكـەن كـەوا دوای ماوەیەكـی كـەم لـە ئازادكردنی، لـە ماڵەكەیدا 8 گۆشـەگیركراوە و خەڵكـی لـێ دوورخراوەتـەوە و دواجـار لـە ماڵەكـەی خۆیـدا مـردووە)١٣ .)ئەڵبەت هـەر كامێكیان بێــت، ئەمــە ســزایەكی قورســی سیاســی بــووە و باجــی ئـەم هەڵوێسـتە توندانـەی بـووە بەرامبـەر دەسـەاڵت، بـەتایبــەت مەســەلەی دەرچــوون لــە فەرمانــی حوكمڕانــی بـاڵ، كارێكـی هێنـدە ئاسـان نەبـووە. ئەمـە جگـە لـەوەی لــە هــەردوو ســەرهەڵداندا، زۆر بــە ئاشــكرا لایەنگریــی ئەبـو حەنیفـە بـۆ بـەرەی عەلیـی دژی هـەردوو بـەرەی ئومــەوی و عەبباســی زۆر ڕوونــە.

دژایەتیكردنی دەسەڵاتداری زاڵم: پرسـی ئارامگرتـن لەسـەر زوڵمـی دەسـەڵاتداران یاخـود دەرچــوون و كاردانــەوە بەرامبــەر زوڵمەكــە، لــەو سـەردەمە بـاس و خواسـی بـوو. زۆرینـەی ئەهلـی سـوننە بــە تایبــەت ئەهلــی حەدیــس تــا ئەندازەیــەك بڕوایــان بــەوە هەبــوو كــەوا دەكــرێ ڕەخنــە لــەو زوڵمــە بــە زمــان بگریــت لــە بــەردەم حاكمیــش، بــەڵام هەرگیــز ناكــرێ شۆڕشــی دژی بەرپابكرێــت لەبەرئــەوەی خوێنــی بـە ناهەقـی تێـدا دەڕژێـت، و مافـی خەڵكـی تێـدا پێشـێل
دەكــرێ و تــاوان بــە ئاشــكرا دەكــرێ)١٤ .) بــەڵام ئەبــو حەنیفـە ڕای جیـاوازە؛ دەڵێت  پێشـەوایەتی زاڵـم نـەك هـەر پووچەڵە، بەڵكو دەشـێ شـۆڕش لـەدژی بەرپابكەیت بـەو مەرجـەی سـەركەوتنی شۆڕشـەكە سـوودبەخش بێت، دادگــەری چاكــەكار بخاتــە شــوێنی زاڵمــی خراپــەكار، تەنانــەت مەزهەبــی ئەبــو حەنیفــە ناسـراوە بـە جەنـگ دژی زاڵمـان و پێشـەوایانی زۆردار، بۆیــە لەنێــو ســوننەدا بــۆ نموونــە ئەوزاعــی دەڵــێ: بەرگــەی هەمــوو شــتێكی ئەبــو حەنیفەمــان گــرت، تــا هاتـە سـەر شمشـێر، كـەوا چەسـپاندنی فەرمانكـردن بـە
چاكـە و رێگرتـن لـە خراپـە گـەر نەهاتـە دی، دەبـێ بـە شمششێر جێبەجـێ بكرێـت)١٥ .) هـەر چەنـد ئـەم جـۆرە لــەم ڕایانــە كــەم تــا زۆر لەلایەن زانایــان و فەقیهانــی تـری ئەهلـی سـوننە هـەن، بـەڵام بـە گشـتی مەزهەبـی دەرچـوون و بزێـوی بەرامبـەر دەسـەاڵت بـەو ئەنـدازەی ئەبـو حەنیفـە زۆر دەگمـەن بـووە لەنـاو ئـەم ژینگەیـە، وەك دەردەكـەوێ پتـر ئەمـە لەژێـر كاریگـەری نەوەكانـی عەلـی بـووە. دواتـر ئەمـە وەك میراتێـك بـۆ مەزهەبـی شــیعە بــە لقــە جیاوازەكانیــەوە دەمێنێتــەوە .

كاردانەوەكانی حەنابیلە/سەلەفییەت:
لەگــەڵ ئــەوەی ئــەم هەڵوێســتانەی ئەبــو حەنیفــە سـەبارەت بـە شـۆڕش جێـێ مشـتومڕ و قبـووڵ نەكردنـی زۆرێكــی ئەهلــی ســوننە بــوو، بــە تایبــەت نــەوەی یەكەمـی حەنابیلـە، وەك پێشـینانی ڕەوتـی سـەلەفی زۆر بــە تونــدی لــەم بــارەوە دەدوێــن.لـە كتێبـی )السـنە(ی عەبدوڵـای كـوڕی ئەحمـەدی كـوڕی حەنبــەل، بەشــێك تەرخانكــراوە تەنیــا بــۆ تانــەدان لــە ئەبــو حەنیفــە، زۆربــەی گوتــەكان گێڕدراونەتــەوە بــۆ زانــا و فەقیهانــی ئــەو ســەردەم، بــۆ نموونــە: كەســێك ئەڵێ ئیبـن مبـارەك دەڵـێ: ئەبـو حەنیفـە مورجیئـە بـوو بــڕوای بــە شمشــێر هەڵكێشــان بــووە، ئیبــن مبــارەك هیــچ كاردانــەوەی نەبــووە، بــە هەمــان شــێوە ئەبــو یوسـفی فەقیهــ دەڵـێ: ئەبـو حەنیفـە بـڕوای بـە شمشـێر بـووە بـە هەمـان شـێوە ئیبـن ئەبـی ئیسـحاق تەنانـەت لــە چەنــدان شــوێنی ئــەم كتێبــە تانــە و تەشــەر و تــا ئەنــدازەی تەكفیــری تێدایــە، بــۆ نموونــە: ئیســحاقی كوســج دەڵــێ: گوتمــە ئەحمــەدی كــوڕی حەنبــەل: مـرۆڤ پاداشـت وەردەگرێـت لەسـەر ڕقبوونـەوە لـە ئەبو حەنیفــە و هاوەاڵنــی گوتــی بەڵــێ. بــە ســەنەدێك لــە ســوفیانی ســەورییەوە دەیگێڕنــەوە گوایــە بــە حەمــادی كـوری ئەبـی سـولێمانی گوتـووە: بچـۆ الی ئـەو كافـرە واتــە ئەبــو حەنیفــە، گــەر دەڵێــی: قوڕئــان مەخلووقــە ئـەوە نزیكمـان مەبـەوە)١٦ .)بـە بەردێـك دوو چۆلەكـە كوشـتن، هـەم تەكفیـری ئەبـو حەنیفـە، هـەم تەكفیـری كــۆی ئــەو مەزهەبانــەی هەمــان ڕایــان هەیــە وەك زەیــدی و موعتەزیلــە و هەندێكــی ئیمامــی و تــاك و تــەرای ســوننی و ئیبــازی ... هتــد. چونكــە مەســەلەی دەرچـوون و شـۆڕش و شمشـێر دژی حاكمانـی موسـڵمان گـەر زاڵـم بێـت، لـە هەندێكـی ئـەو مەزهەبانـە تەنانـەت كۆڵەگــەی دینــە.


بــە شــێوەیەكی گشــتی و تــا ئەندازەیەكــی بەرچــاو ئەمــەی نــەوەی یەكەمــی حەنابیلە/ســەلەفییەت هــەم 9 كاردانـەوەی سیاسـین، هـەم بـە ڕووپۆشـكراو بـە دیـن. چەنـدان ڕیوایەتـی حەدیـس هەیـە، جـا دروسـتكراو و یـا دەســتكاری كــراو، لەلایــەن مەدرســەی ئەهلــی حەدیــس و پێشـەوایانی سـەلەفییەت، پشـتیوانی دەكات لـە مانـەوە دەســەڵات و ئارامگرتــن و توخــن نەكەوتنــی، لەوانــەش گــەر بــە ناوچەیــەك تێپــەڕی و ســوڵتانی تێــدا نەبــوو، نەچیتـە ناویـەوە، چونكـە سـوڵتان ڕمی خوا و سـێبەریەتی لــە زەویــدا)١٧ .)ئێــوە مافــی ئــەوان ))دەســەاڵتداران((بــدەن، مافــی خۆشــتان لــە خــوا داوا بكــەن)١٨ .)هــەر مــرۆڤ نابێــت شــەوێك بەســەر ببــات بــێ ئــەوەی پێشــەوا و گەورەیەكــی هەبێــت جــا چاكــەكار بێــت یاخـود گوناهبـار و خراپـەكار، هـەر كەسـیش لـە فەرمانـی پێشـەوایەك لـە پێشـەوایانی موسـڵمان دەربچێـت، ئـەوا دەرچـووە )خارجـی(، دارعەسـای موسـڵمانانی شـكاندووە و پێچەوانـەی ئـەو كەلەپوورەیـە )تـوراس( و بـە جاهیلـی دەمـرێ، هەرگیـز نابـێ چەنـگ دژی دەسـەاڵتدار بكـرێ، و یاخـود لێیـان دەربچـن، بـا زوڵـم و جەوریـش بكـەن، جەنــگ دژی دەســەاڵتدار لــە ســوننەدا نییــە، چونكــە فەسـادی دیـن و دنیـای تێدایـە)١٩ .)هەمـوو ئەمانـە جگـە ڕەواییـدان بـە دەسـەاڵت و زوڵـم و زۆرداری، هـاوكات لەناوبردنــی ئیــرادەی تــاك بــە تاكــی كۆمەڵگەیــە. هەروەهـا تەنانـەت بەدێوەزمەكردنـی هەرچـی ویسـتێكە بــۆ چاكســازی دەســەڵات و الدانــی ناعەدالەتــی.

ئەنجام:
لەنێـو ئاراسـتە و مەزهەبـە جیاجیاكانـی ئەهلـی سـوننە، حەنەفییــەكان لــە هەمــووان ڕچەشــكێنترن لــە ڕووی كەلەپــووری سیاســیی ئــەو مەزهەبــەوە. وەســتانەوە دژی مەسـەلەی زوڵـم و زۆرداریـی خەلیفـە و پشـتگیری سـەرهەڵدان لـە دژی، مەگـەر بـە دەگمـەن لەنێـو كـۆی ســوننەدا هەبێــت، بــە تایبــەت لەنێــو ڕەوتــی ســەلەفی و پێشـینانی ئـەم ڕەوتـە ئەمـە تـەواو دژی كۆڵەگەكانـی دیــن بــووە. ناوازەیــی حەنەفییــەت لــەوەدا دەردەكــەوێ، كــەوا كەســێكی دیــار و بەرچــاوی ئــەم ئاڕاســتەیە لــە دوو ســەردەمی جیــاوازدا پشــتیوانی دوو شۆڕشــی كەسـایەتییەكانی نـاو شـیعە مەزهـەب بـكات. هـەر ئەمـە خــۆی تــەواو جیاوازییەكــی بەرچــاوە بــە تایبــەت لــەو ســەردەمە.
لەگـەڵ ئـەوەی كـۆی سـوننە بـڕوای وایـە خیالفـەت لـە قوڕەیـش بێـت، بـەاڵم ئـەم بابەتـە تـا ئەندازەیـەك كەلێن و دەرچـەی هەیـە، بـە تایبـەت لـە مەزهەبـی حەنەفـی، بۆیــە كاتێــك دەســەاڵتی عوســمانییەكان دەبێتــە ئەمــری واقیــع، لەنــاو كــۆی مەزهەبەكانــی ئەهلــی ســوننە،حەنەفــی هەڵدەبژێــرن.
لـە كـۆن و نوێـدا، بـە هـۆی ئـەم هەڵوێسـتە سیاسـییانەی ئەبـو حەنیفـە، بـەردەوام لەلایـەن ڕەوتـی زانایانـی نزیـك لـە دەسـەاڵتداران دژایەتـی كـراوە، بـە تایبـەت ڕەوتـی ســەلەفی، هــەر لــە نــەوەی یەكەمــی حەنابیلــەوە تــا دەگاتـە ئەمـڕۆ.

ئـەوەی ماوەتـەوە؛ كـوردی موسـڵمانی سـوننە زۆرینـەی شـافعی مەزهەبـە، بـە تایبـەت لـە باشـوور و ڕۆژهەاڵت، بــەڵام لــە باكــوور زۆرێكــی حەنەفــی مەزهەبــە، ڕەنگــە بــە هــۆی هەژموونــی عوســمانییەوە، ئەڵبــەت لــە ڕۆژئــاواش بــە هەمــان شــێوە، ئەمــەش ڕەنگــە بــە هـۆی نزیكـی لـە باكـوور و زۆرێكـی عەرەبـی حەنەفـی
مەزهــەب بێــت. ئــەوەی جێــی ســەرنجە كــورد وەك نەتەوەیەكــی جەربــەزە، لــە ڕووی دینییــەوە دەبــوو سـوننە مەزهەبەكـەی زۆرینەیـان حەنەفـی بـووان، ڕەنگـە ئەمـە لـە ڕووی سیاسیشـەوە وەك تـورك بیانتوانـی بایـە لێــی ســوودمەند بــن. بــەڵام ئــەوەی جێــی ســەرنجە تەنانــەت كوردانــی حەنەفــی مەزهەبیــش ڕەنگــە بــە پێـی پێویسـت كیانێكـی بەهێزیـان نەبێـت بووبنـە جێـی ســەرنج و ڕوانیــن.

سەرچاوە و پەراوێز:
)١ )الذهبـي )١٩٨٥ ،)سـیر اعـام النبـاء، تحقیـق مجموعـة
المحققیــن باشــراف الشــیخ شــعیب االرنــاؤوط، مؤسســة
الرسـالة، لبنـان، ط٣ ،ص ٣٩٠-٣٩١.
)٢ )المكـي، الموفـق بـن احمـد )١٩٠٤ ،)مناقـب االمـام
االعظــم أبــي حنيفــة، مجلــس دائــرة المعــارف- حيــدر
ابــاد، ج٢ ،ل٩٩-١٠٠.
)٣ )تقــي الديــن بــن تيميــة )٢٠٠٤ ،)مجمــوع فتــاوی،
وزارة الشــؤون اإلســامية والدعــوة واإلرشــاد الســعودية
- مجمــع الملــك فهــد لطباعــة المصحــف الشــريف،
ج٢٠،ل٣٣
)٤ )المســعودي، أبــي الحســن علــي بــن الحســين بــن
علـي )١٩٥٧ ،)مـروج الذهـب ومعـادن الجوهـر، مراجعـة
كمــال حســن مرعــي، المكتبــة العصريــة، لبنــان، ط:١ ،
ج٢ ،ل١٩٢.
)٥ )الكـردري، ابـن البـزاز)١٩٠٤ ،)مناقـب االمـام االعظـم
، مجلـس دائـرة المعـارف- حيـدر ابـاد، ج٢ ،ص١٥-١٦.
)٦ )الطبــري، محمــد بــن جريــر )١٩٥٩ ،)تاريــخ األمــم
والملــوك، دار التــراث، بيــروت، ج٥ ،ص٤٨٢-٥٠٥.
)٧ )الجصــاص، أحمــد بــن علــي الــرازي الحنفــي)١٩٨٥ ،)
أحـكام القـرآن، تحقيـق: محمـد صـادق القمحـاوي، دار
إحيــاء العربــي، بيــروت ج١ ،ل٨١.
)٨ )المكــي، الموفــق بــن احمــد )١٩٠٤ )ســەرچاوەی
پێشــوو، ج١ ،ص٢٦٠.
)٩ )هەمان سەرچاوە.
)١٠ )أبــو زهــرة، محمــد )١٩٥٥ ،)أبــو حنيفــة حياتــه
وعصــره آراؤه الفقهيــة، دار الفكــر العربــي، القاهــرة،
ط:٢ ،ص ٣٨-٤٠.
)١١ )هەمان سەرچاوە، ل٤٢-٤٤.
)١٢ )هەمان سەرچاوە، ل٤٦-٤٧.
)١٣ )هەمان سەرچاوە، ل٥٧-٥٨.
)١٤ )االشــعري، أبــو الحســن)١٩٩٠ ،)مقــاالت االســاميين
واختــاف المصليــن، تحقيــق: محمــد محــي الديــن
عبدالحميــد، المکتبــة العصريــة، لبنــان، ج٢ ،ل١٢٥
)١٥ )الجصـاص، أحمـد بـن علـي الـرازي الحنفـي)١٩٨٥ ،)
ســەرچاوەی پێشــوو، ج١ ،ص٨١.
)١٦ )الشـيباني، االمـام أبـي عبدالرحمـن عبداللـه بـن امـام
اهـل السـنة احمـد بـن محمـد بـن حنبـل)١٩٨٦ ،)کتـاب
السـنة، تحقیـق و دراسـة الدکتـور محمـد بـن سـعيد بـن
سـالم القحطانـي، مـج١ ،دار ابـن القيـم، ط١ .السـعودية،
٢٢٨٢٣٣ و ٢٣٤ و ٢٣٥ و ٢٣٩.
)١٧ )الســيوطي، االمــام جــال الديــن)١٩٨١ ،)الجامــع
الصغيـر وزیادتـه، دار الفكـر للطباعـة والنشـر والتوزيـع،
بيــروت، ج١ ،ص٨٥.
)١٨ )البخــاري، محمــد بــن اســماعيل)٢٠٠٢ ،)صحيــح
البخــاري، دار ابــن كثيــر، دمشــق بيــروت، ٨ :٧٨.
)١٩ )البربهـاري، أبـو محمـد الحسـن بـن علـي بـن خلـف
)١٩٩٣ ،)شــرح الســنة، دراســة و تحقيــق أبــي ياســر
خالـد بـن قاسـم الـردادي، مكتبـة الغربـاء االثريـة، ط:١ ،
الســعودية ٧٧-٧٨
 
سەرچاوە / ناوەندی كوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەكان