عەبدوڵا ئەحمەد محەممەد‎

پێشەكی
محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب ناوێكی دیارە لە مێژووی ئەم دواییەی ئیسلامدا، بە تایبەتی بەهۆی ئەوەی ئەم كاراكتەرە لە ناوچەكانی دەوروبەری حیجاز سەریهەڵدا، كە ناوچە پیرۆزەكانی لای مسوڵمانانن، بۆیە زیاتر جێگەی سەرنجی مسوڵمانان و هەموو ئەوانە بوو كە بایەخدەرن بە دۆزی ئیسلامناسی، لەو دەمە بەدواوە ئیدی هەوادارانی ئەم ڕێبازە بە بزووتنەوەی وەهابی ناوزەدكران، لەو كاتەوەى ئەم كارەكتەرە سەریهەڵداوە چەندین نووسین و توێژینەوە لەبارەی خۆی و بزوتنەوەكەیەوە نووسراون، زۆریان دژی ئەو دەدوێن، بەڵام هەندێكیشیان - بەتایبەتی نووسەرانی ئەم دواییە- پشتیوانییەكی تەواو لەكەسایەتی خۆی و ڕێڕەوە وەهابیزمەكەی دەكەن، لەم توێژینەوەیەدا هەوڵ دەدەین بابەتیيانە لەمبارەیەوە بنووسین و قسەی هەردوو ئاڕاستەكە بێلایەنانە ڕاگوێز بكەین.

ناو و بنەماڵە و لەدایكبوون و ژیانئاوایی
محەمەدی كوڕی عەبدولوەهابی كوڕی سڵێمان لە نەوەی ڕاشیدی تەمیمی، لە ساڵی (1111 ك- 1699ز) لەشاری (عەینییە)ـی، باكوری (ڕیاز) لەوڵاتی حیجاز لەدایكبووە، و باوكی زانایەكی ئاینی بووە و سەرەتا لەلای خۆی دەرسی پێگوتووە، و پاشان ڕۆشتۆتە لای زانایانی تری ئەو سەردەمە خوێندویەتی، و زۆر بایەخیداوە بەمۆتاڵای پەڕتووكەكانی ئیبن تەیـمییە و ئیبنولقەییمی جەوزی، نووسینەكانی ئەمان ئیلهامبەخشی زۆر لە دیدە هزریی و ئیجتیهادییەكانی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهابن، ئەو  لە ساڵی (1206ك – 1792ز) ژیانئاوایی كردووە، واتە 93 ساڵ ژیاوە. (1)

سەردەمی خوێندن و پێگەیشتنی
محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب لە سەرەتادا لە شاری مەدینە قوتابی زانستە ئیسلامییەكان بووە و باوك و براكانیشی زانای ئایینی بوون و خۆی هەر لەبنەماڵەیەكی ئاینی بووە و ئاینییانەیش گۆشكراوە، بەڵام گێڕانەوەی زۆر هەن لەسەر زمانی خەڵكی ناوچەكە لەو سەردەمەدا كە (شێخ عەبدولوەهابی باوكی) و (شێخ سڵێمانی براگەورەی) هەر لە سەردەمی منداڵیی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهابەوە هەستیان بە سەرەڕۆیی و یاخیبوونەكانی ئەو كردووە و تەنانەت خەڵكیشیان لە سەركێشییەكانی ئاگادار كردۆتەوە، دواتریش پێشبینییەكانیان ڕاست دەرچووە،  شێخ سڵێمانی برای پەڕاوێكی لەڕەتكردنەوەی جیهانبینیە ئاینییەكانی ئەودا نووسیوە. (2)

دەركەوتنی بزووتنەوەی وەهابی
لە سەردەمی دەسەڵاتی سوڵتان سەلیمی سێیەمی عوسمانیدا پشێوییەكانی وەدەركەوتنی بزووتنەوەی وەهابی لە وڵاتی حیجاز – سعودیە سەریانهەڵدا و ئاڵۆزییەكان تەشەنەیان كرد، پەیڕەوانی ئەم بزووتنەوەیە دەستیانگرت بەسەر هەر دوو شاری مەككە و مەدینەدا و ڕێگەیان نەدەدا حاجیانی جیهانی ئیسلام بەشداری مەڕاسیمی حەج بكەن، هەرچەندە ئەم بزووتنەوەیە دەمێك بوو دەستی بەدەركەوتن كردبوو، بەڵام ئەوكاتەی شەڕ لەنێوان پەیڕەوكارانی بزووتنەوەی وەهابی و (شەریف غالب)ـی، ئەمیری مەككەدا ڕوویدا، كە لەلایەن دەسەڵاتی عوسمانییەوە دیاریكرابوو، كە لەم شەڕەدا سەدان كەس بەدەستی وەهابییەكان كوژران و سامانی خەڵكیش وەك ئەنفال تاڵانكرا و ژن و كچەكانیشیان كرانە كەنیزەك و كۆیلە، بەبیانووی ئەوەی ئەو خەڵكە هەمویان (موشریك - فرەخواپەرەست)ـن، ئیدی گرفتەكان قوڵتر بوونەوە و دەركەوت ئەوان یاخیبوونی تەواویان لە دەسەڵاتی عوسمانی بۆ خۆیان هەڵبژاردووە.(3)

دەركەوتنی ئەم بزووتنەوەیە وەك جوڵانەوەیەی سیاسیی و  دەسەڵاتخواز و فراوانخواز، ئەو كاتە بوو كە خودی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب ژمارەیەك پەیام و پەڕاوی نووسین و بەناوچەكەدا بڵاوی كردنەوە و خۆی وەك پەیامداری یەكتاپەرستی و دژە فرەپەرستی ناساند و لەڕێی ئەم بانگەوازەوە پەیوەندی كرد بە ئەمیرەكانی ناوچەی دەرعییەی ڕۆژهەڵاتی حیجازەوە، لەلایان مایەوە تا بانگەوازەكەی لەسەر پێی خۆی وەستا، كە ناسراوترینی ئەو ئەمیرانە (محەممەدی كوڕی سعود) بوو، كە لە هۆزی بەنی حەنیفەیە و لە بنەماڵەی موسەیلەمەی درۆزنە، كە لە سەردەمی خۆیدا بانگەشەی پەیامبەرێتی كردبوو، و ئەوانیش بەفەرمانی سیخوڕی بەریتانی (هەمفەر) ئەوپەڕی پشتیوانییان لێكرد.(4)

شیاوی باسە –وەك دواتریش باسی دەكەین- خودی (هەمفەر) لە دامەزرێنەرانی بیری وەهابییە كە لە ساڵی (1125ك – 1713ز)دا، لە شاری بەسرە و بەپێی فەرمانی ئینگلیز ئەم بیرەی گەڵاڵە كردووە و دواتر محەمەدی كوڕی عەبدولوەهابی بۆ پڕاكتیزەكردنی هەڵبژارد، لەم ماوەیە بەدواوە وەهابییەكان بەدەشت و دۆڵەكانی وڵاتی حیجازد دەگەڕان و خێوەت بەخێوەت بانگەوازەكەی خۆیان بەخەڵكیی دەگەیاند، بەم جۆرە ژمارەیەكی زۆر خەڵكیان خستە شوێن خۆیان و تەنانەت بەسەربازگرتنی زۆرەملێیشیان دەستپێكرد و هەزاران كەسیان - بێ‌ هیچ بەرامبەرێك- بۆ خۆیان چەكدار كرد، ئەوەشیان ڕاگەیاند هەركەس بڕوای بە پەیامەكانی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب نەبێت كافر و هەڵگەڕاوەیە و ماڵ و سامان و ناموسی بۆیان حەڵاڵە، هەرچەندە زۆر لە زانایانی ئەو سەردەمە دژی ئەم بڕوایە وەستانەوە، تەنانەت (شێخ سڵێمان)ـی، پەڕاوێكی لە بەرپەرچدانەوەی براكەیدا نووسی، بەڵام چونكە بزووتنەوەكەی براكەی پشتیوانی سیاسی و دەرەكی گەورەی هەبوو، قسەی زانایانی ئەو دەمە شتێكی ئەوتۆی نەبەستەوە، دوای ژیانئاوایی (محەممەدی كوڕی سعود) عەبدولعەزیزی كوڕیشی لەسەر  هەمان ڕێچكەی باوكی پشتیوانی لە وەهابییەكان كرد.(5)

وەهابییەكان و شەڕی خوێناوی شارەكان
یەكێك لە شەڕە خوێناوییەكانی بزووتنەوەی وەهابی دژی خەڵك هێرشە بێ‌ ڕەحمانەكەیان بوو بۆ سەر خەڵكی (تائیف)، كە بەهێزێكی زۆرەوە چوونە سەر خەڵكی ئەو شارە و گەمارۆیاندان، دەستیان كرد بە كوشت‌وبڕیان و تەنها بڕێكی زۆر كەم لە خەڵكی ئەوێ‌ لەدەستیان هەڵهات و ڕزگاری بوو، ماڵ ‌و سامانیان تاڵانكردن و (عوسمان ئەلـمەزاییقی)یان كردە ئەمیری خۆیان لەسەر شاری تائیف، پاشان بەرەو شاری مەككە درێژەیان بەهێرشەكەیاندا، بەڵام كە زانییان كاتی هێرشەكە هەڵەیە و وەرزی حەجكردنە و ئێستا ژمارەیەكی زۆری حاجی لەوڵاتانەوە هاتوونەتە ئەوێ‌ و ئەگەر بچنە سەریان بەرەنگاریان دەبنەوە و پێدەچێت هێرشەكەیان شكست بهێنێت، بۆیە هێرشەكەیان بۆ دوای وەرزی حەج دواخست. (6)

بۆیە دوای چەند مانگێك دەستیان بەهێرش بۆ سەر شاری مەككە كردەوە و لەو دەمەدا (شەریف غالب) ئەمیری مەككە كە نوێنەری دەسەڵاتی عوسمانی بوو، زانی توانای بەرەنگاری بەردەوامی هێزەكەی ئەوانی نابێت، بۆیە بەرەو شاری (جەددە) هەڵهات، ئیدی خەڵكی مەككە ترسیان لێنیشت، كە ئەگەر ئەو لەشكرەی وەهابییەكان بگاتە سەریان، وەك خەڵكی شاری تائیف كوشتوبڕیان دەكەن، بۆیە نوێنەریان ناردە لایان و ڕایانگەیاند بێ شەڕ ئامادەی خۆڕادەستكردنن بەو مەرجەی گیان و ماڵیان پارێزراو بێت، لەشكری وەهابییەكانیش داواكەیان ڕەت نەكردنەوە و بێ‌ شەڕ شاری مەككەیان گرت، دوای هاتنە ناوشار بۆ ماوەی 24 ڕۆژ لیژنەیەكیان دانا بۆ ئەوەی خەڵكی بچن لەوێ‌ تەوبە بكەن و ئیسلامەتییەكەیان نوێ‌ بكەنەوە، چونكە بەڕوانگەی ئەوان پێشتر موشریك و هەڵگەڕاوە بوون. (7)

دوای ماوەیەكیش هێرشیانكردە سەر شاری جەددە كە (شەریف غالب) دوای هەڵهاتنی لە مەككە لەوێ‌ خۆی حەشاردابوو، دوای شەڕێكی زۆر و كوشتارێكی بێشومار (شەریف غالب) و چەكدارەكانی لە جەددە بەرەنگارییەكی سەختیان كرد، بۆیە هێرشەكەی وەهابییەكانیان شكاند و نەیانتوانی شاری جەددە بگرن، هەندێ‌ لە مێژوونووسان دەڵێن، هۆكارەكەی ئەوەبوو چەكدارەكانی جەددە دەیانزانی خۆیان ڕادەست بكەن، دەرئەنجامیان هەر كوشتنە، بۆیە بەرەنگارییان هەڵبژارد و بژاردەكەیشیان سەركەوتوو بوو، هەندێیش دەڵێن لە شاری جەددەدا ژمارەیەك تۆپی سەڵتەنەتی عوسمانی هەبوون، كە زۆر ڕۆڵیان هەبوو لە شكستپێهێنانی سوپاكەی بزوتنەوەی وەهابیدا بۆسەریان.(8)

دوای ماوەیەك (شەریف غالب) و (شەریف پاشا)ـی، والی جەددە بەفەرمانی دەسەڵاتی عوسمانی و بەژمارەیەكی زۆر سوپاوە هێرشیان بۆ سەر شاری مەككە كردەوە و شارەكەیان لەژێردەستی وەهابییەكان دەرهێنایەوە، و سەرلەونوێ‌ (شەریف غالب) بوویەوە بە ئەمیری شاری مەككە، بەڵام هەر لە دەوروبەری مەككە و مەدینە و جێگاكانی تر لەجموجوڵدا بوون، بەتایبەتی لە شاری تائیف، تادوای ئەوەی خۆیان وردە وردە گرتەوە، دەستیان كردەوە بەهەوڵدان بۆ داگیركردنەوەی مەككە، ژمارەیەكی زۆر چەكداریان لەهەموو جێگاكان كۆكردەوە جارێكی تر شاری مەككەیان لەهەموو لایەكەوە خستەوە ژێر گەمارۆیەكی توندی خۆیان، تەواوی ڕێگاكانیان گرتن و كەس نەیدەتوانی بچێتە ناوشار یان لێی بێتە دەرەوە، تەنانەت دەگێڕنەوە گەمارۆكە ئەوەندە توند بوو خەڵكەكە لەبرسێتیدا پەنایان بردە بەر خواردنی گۆشتی سەگ و دڕندەكان، گرانی و قات‌وقڕی تەواوی شاری گرتەوە، بۆیە بەناچاری (شەریف غالب) داوای ئاشتی لێكردن، بەو مەرجەی كوشتار لەشارەكەدا ئەنجام نەدەن، ئەوانیش قبوڵیانكرد و هاتنە ناوشار و بەشوێنیدا و بە بێ‌ شەڕ شاری مەدینەشیان گرت، لێرە دزی و تاڵانییان ئەنجامدا، بەڵام كوشتاریان نەكرد و كەسێكی خۆیان بەناوی (موبارەك بن مزیان) وەك ئەمیری شاری مەدینە دیاریكرد، دەستیان بەحوكمداریی خۆیانكرد و ڕاستەوخۆ كێشانی جگەرەیان قەدەغە كرد و كێلی سەر گۆڕی هەموو پیاوچاكان و هاوەڵانی پەیامبەریان (د.خ) شكاند و ڕێكی زەوی كرد، و حكومێكی توندئاژۆی سەختیان بەسەر ناوچەكەدا سەپاند. (9)

ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و تۆڵەسەندنەوە لە وەهابییەكان
لەكاتی ئەم جموجوڵانەی بزوتنەوەی وەهابیدا ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە زۆر لە سنورەكانییەوە سەرقاڵی شەڕ بوو، لەناوخۆشدا كێشەی زۆری هەبوون، بۆیە وەهابییەكان توانییان چەند ساڵ بێخەم دەست بگرن بەسەر ناوچە پیرۆزەكانی مەككە و مەدینەدا، بەڵام دوای ئەو ماوەیە (سوڵتان مەحموودخانی دووەم كوڕی عەبدولحەمیدخانی یەكەم) ساڵی (1226ك – 1811ز) فەرمانی بە (محەمەد عەلی پاشا)ی میسر - كە سەر بەدەوڵەتی عوسمانی بوو- كرد، بەسوپایەكی گەورەوە خۆی ئامادە بكات بۆ هێرشكردنە سەر وەهابییەكان، ئەویش لە مانگی ڕەمەزانی هەمان ساڵدا سوپایەكی گەورەی ئامادە كرد و (توسون پاشا)ی كوڕی كردە فەرماندەی لەشكرەكە و بەرەو ناوچەكانی ژێر دەستی بزوتنەوەی وەهابی بەڕێكەوت، سوپاكە لەڕێی دەریاوە میسری بەجێهێشت و یەكەمجار گەیشتە خاكی یەمەن و هێرشی كردە سەر وەهابییەكان لەشارەكانی (یەنبەع، سەفرا و حەدیدە)، لەم جێگایانەدا شەڕێكی گەورە لەنێوان سوپاكەی سوڵتانی عوسمانی و هۆزە عەرەبەكاندا ڕوویدا كە بەیعەتیان بە وەهابییەكان دابوو، بەڵام دواجار بەهۆی نەشارەزایی سوپاكەی محەمەد عەلی میسرەوە لە ناوچەكەدا شكستیانخوارد و ژمارەیەكی زۆر كەمیان بە هەڵهاتن ڕزگاریان بوو و  پاشەكشەیانكرد، بۆیە بۆ ساڵی داهاتوو محەمەد عەلی پاشا بەفەرمانی سوڵتان هێزێكی گەورەتری ئامادە كرد و هێزەكە خودی محەمەد عەلی پاشا سەركردایەتی دەكرد و لەگەڵ خۆیدا تۆپخانەیەكی بەهێزی بۆ شەڕەكە هێنا، كە لە هەژدە تۆپ پێكهاتبوو، لەگەڵ چەندین موشەكی بەهێزی ئەو سەردەمەدا، ڕاستەوخۆ شارەكانی (سەفرا و حەدیدە) و چەندین جێگای تری – بە بێ‌ شەڕ- لەژێردەست دەرهێنان، چونكە تەكتیكێكی زانایانەی لەگەڵ بەكارهێنان، ئەویش بەپێدانی پارە بە شێخە عەرەبەكانی ناوچەكە لەبەرامبەر ڕادەستكردنی ناوچەكاندا بێ‌ شەڕ، كە دەگێڕنەوە سەرۆك خێڵی وا هەبووە سەد هەزار ڕیاڵی ئەو سەردەمەی پێدراوە، هەندێ‌ سەرۆكی خێڵی بچوكیش بە هەژدە هەزار ڕیاڵ ڕازی كراون و موچەی مانگانەشی بۆ بڕینەوە، دوای ماوەیەك ئەم هێزە ڕۆشتە شاری مەدینە و ئەوێیشی لەدەستی سوپای وەهابییەكان دەرهێنا، ئەم هەواڵە گەیشتەوە بە بابولعالی عوسمانی و بەم بۆنەیەوە ئاهەنگیان گێڕا، پاشان هێزەكە تائیف و دەرعیەیشی گرت، دوای كۆنترۆڵ كردنی تەواوەتی ناوچەی حیجاز لەساڵی (1228ك – 1813ز)دا، (محەمەد عەلی پاشا) ئەم مژدەیەی بە بابولعالی عوسمانی گەیاند و كلیلەكانی كەعبەیشی بۆ ژێردەستی سوڵتانی عوسمانی گەڕاندنەوە، ئەمەیش بووە هۆی زیاتر بەرزبوونەوەی پلەی محەمەد عەلی پاشا لای دەسەڵاتدارانی عوسمانی. (10)

لەم هێرشەدا (عوسمان مەزایقی) ئەمیری تائیف كە سەر بەوەهابییەكان بوو دەستگیر كرا، بەزنجیركراوی ڕەوانەی میسر كرا و لەوێیشەوە بۆ دارولسەڵتەنەی عوسمانی گوێزرایەوە و لەوێ‌ كوژرا، هەروەها لەكاتی هێرشەكەدا (موبارەك بن مزیان)ـ ئەمیری مەدینەش دەستگیر كرا و ئەویش بەدیلی ڕەوانەی پایتەختی عوسمانی كرا، لەوێ‌ لەشاری ئەستەنبوڵ بە ڕیسواكراوی بەبەرچاوی خەڵكیدا سوڕێنرایەوە و دواتر بەفەرمانی سوڵتان كوژرا، سەرەكەشیان لە جێگایەكی بەرچاوی خەڵكیدا هەڵواسی، هەروەها (شەریف غالب)ـ ئەمیری مەككەش – كە ماوەی 26 ساڵ ئەو پۆستەی لەدەستدا بوو- بەهۆی ئەوەی نەرمی زۆری لەگەڵ وەهابییەكان نواندبوو، لەپۆستەكەی دووریان خستەوە و (شەریف یەحیا بن سرور) كە برازای غالب بوو لەجێگاكەی دانرا و شەریف غالبیش نێردرا بۆ ئەستەنبوڵ، بەڵام فەرمانی كوشتنیان نەدا، بەڵام لەژێر مانەوەی بەتۆبزی لە ناوچەی (سلانیك) هێشتیانەوە، تا لەساڵی (1231ك – 1816ز)دا هەر لەوێ‌ ژیانئاوایی كرد. (11)

ئەم هێرشەی محەمەد عەلی پاشا لەناوچە دوورەدەستەكانی تریش بەردەوام بوو، دەڤەری (توربە، بیشە، غامید، زەهران و عەسیر) و چەندین ناوچەی تریشی سەندنەوە و ژمارەیەكی زۆری لێكوشتن، لە ساڵی (1229ك – 1814ز)دا، سعودی ئەمیری وەهابییەكان مرد و عەبدوڵڵای كوڕی جێگای گرتەوە، بەڵام زۆر بێهێز ببوون، شیاوی باسە محەمەد عەلی پاشا دوای مانەوەی ساڵێك و حەوت مانگ لەو ناوچەیە بەرەو میسر بەسەركەوتوویی گەڕایەوە، بەڵام دوای ماوەیەك وەهابییەكان بەسەرۆكایەتی (عەبدوڵڵای كوڕی سعود) لە ناوچەی دەرعییە كەوتنەوە جموجوڵ، بۆیە سەرلەنوێ‌ محەمەد عەلی سوپایەكی بەهێزی بە فەرماندەیی (ئیبراهیم پاشا)ی كوڕی ناردە سەریان، عەبدوڵڵای كوڕی سعود زانی هێزەكەی ئیبراهیم پاشا زەبەلاحە و ناتوانێت بەرەنگاری ببێتەوە، بۆیە داوای ئاشتی لێكرد، بەڵام ئیبراهیم پاشا ڕازی نەبوو بەم داوایە و هێرشی كردە سەر دەرعییە، لە ساڵی (1233ك – 1818ز)دا ناوچەكەی كۆنترۆلكرد و بەسەر عەبدوڵڵای كوڕی سعوددا زاڵ بوو، بەبڵاوبوونەوەی هەواڵی ئەم سەركەوتنە و گەیشتنی بەمیسر ئاهەنگی گەورە لەو وڵاتە بۆماوەی حەوت ڕۆژ بەرپا كرا و نزیكەی هەزار تۆپ – وەك دەربڕینی شادیی سەركەوتن تەقێنران. (12)

دوای دەستگیركردنی عەبدوڵڵای كوڕی سعود لەلایەن ئیبراهیم پاشاوە، لەگەڵ ژمارەیەك لە دەست‌وپێوەندەكانی بە دیلی ڕەوانەی میسر كران، لەڕێكەوتی حەڤدەی موحەڕەمی ساڵی (1234ك – 1819ز)دا، گەیشتنە ئەوێ‌، لەوێ‌ خەڵكیان لێكۆكرایەوە و بەبەرچاوی خەڵكدا گێڕدران، ئینجا برانە كۆشكی (محەمەد عەلی پاشا) و لەوێ‌ محەمەد عەلی بەشێوەیەكی ڕێزدارانە پێشوازی لێكرد و هیچ كاردانەوەیەكی خراپی بەرامبەری نەنواند، دواتر پێكەوە ڕۆیشتن بۆ كۆشكی ئیسماعیل پاشا لە بۆلاق، لەم كاتەدا عەبدوڵڵای كوڕی سعود سندوقێكی بچكۆلانەی لەزێڕ هەڵكێشراوی پێبوو، ئیسماعیل پاشا لێی پرسی، ئەوە چییە؟ گوتی: لەمیراتی باوكم بۆم بەجێماوە و دەمەوێت وەك دیاری بیبەخشمە سوڵتان! –ئەمە بەهیوای ئەوەی لە سزای كوشتن لەدەستی عوسمانییەكان ڕزگاری ببێت-، لەوێ‌ ئیسماعیل پاشا و محەمەد عەلی تەماشای ناو سندوقەكەیان كرد سێ‌ قورئانی دەستنووس و بڕێكی زۆر نەخشونیگاری زێڕ و مەرجان و خشڵی گرانبەهای تێدابوو، دوای ماوەیەك مانەوە لەسەر فەرمانی بابولعالی عەبدوڵڵای كوڕی سعود بەرەو ئەستەنبوڵ نێردرا، لەوێ‌ وەك كەسێكی یاخی مامەڵەی لەگەڵدا كرا و دیاری و بەخششەكانی هیچی نەبەستەوە و لەلایەن دەسەڵاتی ئەو دەمەی عوسمانییەوە ئاهەنگی ڕیسواكردنی بۆ ڕێكخرا و بەبەرچاوی خەڵكیدا سوڕێنرایەوە و پاشان بردیان لە بەردەم (دەرگای هەمایۆن)دا  كوشتیان، هەروەها دەست و پێوەندەكانی تریشی هەر یەكەو لەجێگایەك بە فەرمانی سوڵتان لەناوبران. (13)

بزووتنەوەی وەهابی و بەرژەوەندیی ئینگلیزەكان
ڕاستە ژمارەیەكی زۆر لەمێژوونووسان و توێژەرانی بواری ئیسلامناسی ئەو ڕایەیان هەیە كە محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب و بزوتنەوەكەی ڕۆڵی گەورەیان هەبووە لە دژایەتی و زیاتر برینكردنە جەستەی سەڵتەنەتی عوسمانی، بەڵام لەبەرامبەردا ژمارەیەكی تریش لە مێژونووسان بەو جۆرەی نابینن و بەڵكو ئەوان دەسەڵاتەكەی (ئالی سعود) بە خۆفرۆش و دەستەمۆی ئینگلیز دادەنێن، نەوەك محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب! بەشێك لە مێژوونووسان پێیانوایە ئەوەی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب كردی لە بەرژەوەندی (ئالی سعود)  بوو، ئەوەی (ئالی سعود)یش كردیان لە بەرژەوەندی ئینگلیز تەواو بوو، كەواتە دواجار هاوكێشەكە دەرەنجامەكەی هەمان دەرەنجامی كردەوە! (14) بەڵام ئەم ڕایە هەر قسەیە و بەڵگەیەكی ئەوتۆی نییە و زیاتر دژبەرانی وەهابیەت دەیڵێن.

پشتیوانانی وەهابیزم باس لەوەدەكەن كە (نەجد) لە سەردەمی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهابدا لەژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكاندا نەبووە، بەڵكو ئەو ناوچەیە هەر لەساڵی (260) كۆچییەوە، ملكەچی هیچ ویلایەتێك نەبووە نە عەباسییەكان و نە هیچ كەسی تریش، بەڵكو سەربەخۆ بووە، نووسەران (عەبدولقەدیم زەلوم) و (حاكم متێری) لەو بارەیەوە توێژینەوەی زۆریان كردووە و زۆریشیان نووسیوە، ئەوان بابەتەكە بەبابەتێكی ئیجتیهادی دەزانن و بەهەڵگەڕانەوە لەدەسەڵاتی ئیسلامیی نابینن، لەكاتێكدا خودی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب دەربارەی هەڵگەڕانەوە لەفەرمانی خەلیفە دەڵێت: گوێڕایەڵی پێشەوای مسوڵمانان بە واجب دەزانم، ئەگەر فەرمان بە شكاندنی فەرمانی خوا نەكەن – بێگومان عوسمانییەكان ئەمەیان نەكردبوو- و ئەو كەسەی خیلافەتی كەوتە دەست و خەڵكی لەدەوری كۆبوونەوە و پێی ڕازی بوون و ئەویش بە شمشێر بەسەریاندا زاڵبوو، تا دەبێتە خەلیفە، گوێڕایەڵیكردنی واجبە و دەرچوون لەدەسەڵاتی حەرامە، زانایانی ئیسلام كۆڕان لەسەر ئەوەی دەبێت خەلیفە و پێشەوای مسوڵمان گوێڕایەڵی بكرێت و ئەمەیش هیچ گومانێكی تێدا نییە، مەگەر كەسێكی سەرلێشێواو و ئاژاوەگێڕ بەپێچەوانەی ئەو بنچینەیەوە هەنگاو بنێت. (15)   

نەوەكانی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب
محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب، چوار كوڕی لەدوا بەجێماون، (عەبدوڵڵا، حەسەن، حسێن و عەلی)، گەورەكەیان عەبدوڵڵا لەدوای باوكی درێژەی بە بانگەوازەكەی باوكی داوە، دوای مردنی ئەمیش دوو كوڕی لێبەجێماون، (سڵێمان و عەبدولڕەحمان)، سڵێمان زۆر كەسێكی سەرسەخت و دەمارگیر بووە، بۆیە لەلایەن ئیبراهیم پاشاوە لەساڵی (1233ك – 1818ز)دا، كوژرا، عەبدولڕەحمانیشی گرت و ناردی بۆ میسر و لەوێ‌ كۆچی دوایی كرد، لەكوڕەكانی تریشی نەوەی زۆر كەوتونەتەوە، تا ئێستایش وەچەی لە ناوچەی دەرعییە هەن و بە (نەوەكانی شێخ) ناسراون.(16)

زانایانی وەهابی و سازدانی كوڕی موناقەشات
لە ساڵی (1165ك – 1752ز)دا، وەهابییەكان نزیكەی 30 كەس لە گەورە زانایانی خۆیان نارد بۆ لای شەریف سعود و داوای ئەوەیانكرد دیالۆگی ئاینی ئەنجام بدەن لەگەڵ زانایانی دژبەریان لە مەككە و مەدینە تا بزانرێت كامیان لەسەر هەقن، شەریف سعودیش بەمە ڕازی بوو و گفتوگۆكەیش كرا، لەدەرەنجامدا زانایانی حەرەمەین حوكمی كافربوونی وەهابییەكانیاندا و داوایان لە دەسەڵات كرد زیندانییان بكات، تەنانەت بۆ جارێكی تریش لەساڵی (1195ك – 1781ز) گفتوگۆیەكی تر ڕێكخرا لەنێوان هەر دوو لای زانایانی دژبەری یەكتریدا و ئەمجارەیش دیالۆگەكەیان دۆڕاند و زانایانی مەككە و مەدینە بێ‌ بڕوایی وەهابییەكانیان سەلـماند و تەنانەت ڕێگەیان پێنەدان حەجیش بكەن! (17)

وەهابییەكان و ڕوخاندنی گۆڕی هاوەڵان
یەكێك لەو كردەوانەی وەهابییەكان – لەدوای سەرهەڵدانیان- كە زۆر جیهانی ئیسلامی هەژاند، ئەو فەتوایەی ئەوان بوو سەبارەت بە ڕوخاندنی هەموو كێل و سەرگۆڕەكان لە گۆڕستانی ناسراوی بەقیع لە شاری مەدینە كە ئارامگەی زۆر لەهاوەڵان و كەسوكاری پێغەمبەر (د.خ) لەوێن، وەك ڕوخاندنی گۆڕی ئەم كەسانە: (فاتیمەی زەهرا - كیژی پێغەمبەر (د.خ)، پێشەوا حەسەن – پێشەوا زەینولعابدین – پێشەوا محەممەدی باقر – پێشەوا جەعفەری سادق – گۆڕی عەبباسی مامی پێغەمبەر (د.خ)، و ئارامگەی ئیبراهیم پێغەمبەر (س.خ)، و ئارامگەی هاوسەرەكانی پێغەمبەر (د.خ)، و پورەكانی و گۆڕی فاتیمەی كچی ئەسەد و حەمزەی سەیید ئەلشوهەدا). (18)

بنەما فكرییەكانی بزووتنەوەی وەهابی:
لە سەرەتاوە بزووتنەوەی وەهابی زیاتر وەك بزووتنەوەیەكی هەڵقوڵاو لەپێناو ڕاستكردنەوەی بیروباوەڕی گەلانی مسوڵمان دەركەوت، كە بەپێی دید و ئەندێشەی ئەوان لەو دەمەدا مسوڵمانان لە بیروباوەڕی پاكی ئیسلامەتی لایاندابوو، ڕوویان كردبوویە شیرك، واتە: هاوەڵ بۆ خوابڕیاردان و فرەپەرستی، بۆیە لە سەرەتادا ئەمە بنچینەی بانگەوازی ئیسلامیی وەهابی بوو، بەڵام دواتر گروپەكە لە جوغزە بانگخوازییەكەی خۆی لایدا بۆ بواری سیاسەت و حكومڕانی ئیسلامیی و دوای ئەمەش جۆرەها گۆڕانكاری تریش – ئێستایشی پێوە بێت- بەسەریدا هاتووە، جا پوختەی بنەما فكرییەكان یاخود عەقیدەییەكانی بزووتنەوەی وەهابی ئەمانەن:

یەكەم: یەكتاپەرستی بۆ خوای گەورە و خۆلادان لە هاوەڵ بڕیاردان بۆ خوا، كە ئەوان هاوار كردن و نزا بۆ لای غەیری خوا هەر بە شیرك و هاوەڵ بڕیاردان بۆ خوا هەژمار دەكەن، هەموو هەوڵەكانی ئەم بزوتنەوەیە لە سەرەتادا لەم پێناوەدا بوو، ئەوان چوونە سەر گۆڕەكان  و هاواركردن لەپیاوچاكانیان بە هاوەڵ بڕیاردان بۆ خوا دەزانی، لەكاتێكدا ئەم جۆرە پەرستشە لەو دەمەدا باڵی بەسەر هەموو جیهانی عەرەبی بەتایبەتی نیوە دورگەی عەرەبیدا كێشابوو، مسوڵمانانی عەرەب دەچوونە سەر گۆڕی پیاوچاكان و نزایان دەكرد تا چاكیان بۆ بكەن و لای خوا بۆیان بپاڕێنەوە، وەهابییەكان پێیان وابوو ئەمە هەمان بتپەرستیی سەرەتای هاتنی ئیسلامە و دوبارە بۆتەوە و دەبێت بنەبڕ بكرێتەوە، بۆیە وەهابییەكان لەم پێناوەدا هەمو گۆڕستانەكانیان ڕوخاندن و تەنانەت كێلەكانیشیان شكاندن، بە كێلی ئارامگەی حەمزەی مامی پەیامبەریشەوە (د.خ)، كە ئەمە لەو دەمەدا كاردانەوەی توندی خەڵكیشی لێكەوتەوە و پێیان قەبوڵ نەدەكرا.(19)

دووەم: ڕێسایەكی نوێیان لە مێژووی ئیسلامدا هێنایە كایەوە، ئەویش دەربارەی دەسەڵاتداریی بوو، بەدرێژایی دیرۆكی ئیسلام خەلیفەكان وەك شێوەیەك لە پاشایەتی - بەڵام بە پەسەندكردنی لەلایەن شوراوە- هەڵدەبژێردران و لەم بارەیەوە دەیان و سەدان دەق هەن كە پێویستە گوێڕایەڵی ئەو هەڵبژێردراوانە بكرێت، بەڵام لە سەردەمی وەهابییەكاندا كە دەسەڵاتی عوسمانی جیهانی ئیسلامی بەڕێوە دەبرد، ئەوان فەتوای گوێڕایەڵی نەكردنی سوڵتانەكانی عوسمانییان دەركرد بەو بیانووەی سوڵتانەكان ئەشعەری و سۆفی مەشرەبن، ئەو فكرەی لەسەرەوە باسكرا لای ئەمان ڕەتنەدەكرایەوە و ئەوەی ئەوان لە چوونە سەر گۆڕ و هاواركردن لەغەیری خوا بە شیركیان دەزانی، لای سوڵتانەكان ئاسایی بوو، بۆیە بە موشریك دایاننە قەڵەم و بەم هۆیەوە ڕێگایان بۆ خەڵكی مسوڵمان كردەوە تا لێیان یاخی ببن و دژیان بجەنگن.(20)

سێهەم: بزوتنەوەی وەهابی بڕوای وایە هەموو كەسێك بە تەنها شەهادەتی (أشهد أن لاالە الاالله و اشهد ان محمداً رسول الله) نابێتە مسوڵمان، بەڵكو ئەمە پێویستی بە كردەوەی زۆر هەیە كە شەریعەت داوای كردووە و ئەوان بەم هۆیەوە تەنانەت باوك و دایكی پێغەمبەریش (د.خ) بە بێبڕوا دەزانن و دەڵێن چونەتە ئاگری دۆزەخەوە، لەلایەكی تریشەوە پێیانوایە مرۆڤ مرد ئیدی هیچ كردەوەیەكی چاكەی بەدوادا ناڕوات، كە ئەمە دژە لەگەڵ زۆر تێكستی فەرموودەدا و بەم هۆیەوە كێشەی زۆریان لەناو كۆمەڵگەی مسوڵماننشیندا بەدرێژایی مێژوو ناوەتەوە.(21)

چوارەم: شەفاعەت، واتە: تكای پێغەمبەر (د.خ) لەڕۆژی دواییدا بۆ بڕواداران، ئەو بنەمایەیە لە ئایەت و فەرمودەیشدا دانی پێدا نراوە، بەڵام وەهابییەكان ڕەتی دەكەنەوە و مانای دوورتر بۆ ئەو تێكستانە دەكەن.(22)

پێنجەم: دابەشكردنی كۆمەڵگە بۆ (دارالكفر) و (دار الاسلام) یەكێكی ترە لە بنەماكانی فكری وەهابی، ئەوان پێیان وایە ئەگەر دەسەڵاتداری وڵاتێك بێبڕوا بوو، ئیدی وڵاتەكە ئەگەرچی هەمووشی مسوڵمان بێت، ئەوە ئەو وڵاتە هەر بە (دارالكفر) دادەنرێت، هەروەها ئەگەر دەسەڵاتداری وڵاتێك بڕوادار بوو، ئیدی وڵاتەكە ئەگەرچی هەمووشی بێبڕوا بێت، ئەوە ئەو وڵاتە هەر بە (دار الاسلام) دادەنرێت، بنەمای كوشتاری ئەو سەردەمە تا ئێستاش كە بەناوی ئیسلامەوە دەكرێت، زۆرینەی لەسەر ئەم بنەمایەیە.(23)

شەشەم: وەهابییەكان پێیانوایە سەربڕینی ئاژەڵ و قوربانیكردن تەنها بۆ خوا دەبێت، بۆیە ناوی هەر كەسی تر جگە لە خوا – تەنانەت ناوی پێغەمبەریش (د.خ) – هات، ئەو گۆشتە حەرام دەبێت و بكەرەكەش دەبێتە موشریك و هاوەڵ بۆ خوابڕیاردەر.(24)

حەوتەم: جگە لەوانەی وەك عەقیدەی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب بیر دەكەنەوە، كە خۆیان بە عەقیدەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت ناوزەدی دەكەن، ئەوی تر بە ئەهلی بیدعە دادەنێن و تێكەڵیكردنیان و تەنانەت سڵاولێكردنیشیان بە نادروست هەژمار دەكەن.(25)

هەشتەم: زۆر مكوڕن لەسەر ڕواڵەتە سوننەتییەكان، وەك هێشتنەوەی ڕیش و كورتكردنەوەی جلوبەرگ بۆ پیاوان و سیواككردن و زۆری تر، هەرچەندە ئیسلام زیاتر بایەخدەرە بە ناوەوەی مرۆڤ و لایەنی ڕۆحی تاوەكوو دیكۆر و ڕواڵەت.(26)

دەرەنجام
 لەم پوختە توێژینەوەیەوە سەبارەت بە سەرهەڵدان و دواتر گەشەسەندن و بڵاوبوونەوەی بزووتنەوەی وەهابی، دەگەینە ئەم ئەنجامە:

یەکەم: محەمەدی کوڕی عەبدولوەهاب سەرەڕای هەموو ئەو ڕەخنانەی لەسەری هەن، کەسایەتییەکی چالاك و کاریزمایەکی خاوەن کاریگەری بووە لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا.

دووەم: جوڵانەوەكەی محەمەدی کوڕی عەبدولوەهاب لە سەرەتادا زیاتر فیکری و بانگخوازی بوو، بەڵام دواتر ئاوێتەی سیاسەت کرا..

سێهەم: دەسەڵاتی عوسمانی بەشێوەیەکی زۆر توند دژی ئەم بزووتنەوەیە وەستایەوە و هەمووشی لە ترسی دەسەڵاتەکەی خۆیان بوو، کە ئەمەش لەلایەکی ترەوە ڕوویەکی تری بەهێزیی ئەم بانگەوازە دەردەخات، کە ئەو ئیمپراتۆریەتە مەزنە هێندە لێی تۆقیوە.

چوارەم: بزووتنەوەی وەهابی لەسەر چەند بنەمایەك دامەزرابوو و تا ئێستاش وەكو ناسنامەی ئەو بزووتنەوەیە وان و پێی دەناسرێتەوە.

 

ژێدەرە و پەڕاوێزەكان:

(1). السید أحمد بن زینـي دحلان، فتنة الوهابیَّة، الطبعة الثانية، مطبعة الحقيقة، أستانبول، تركيا، 2012، ل12
(2). صائب عبدالـحمید، الوهابیَّة في صورتها الحقیقیّة، من منشورات مؤسسة الغدير، الطبعة الأولى، بيروت، لبنان - 1995، ل18
(3). السید أحمد بن زینـي دحلان، الدّرر السنیَّة في الرّد علی الوهابیَّة، الطبعة الأولى، مطبعة الحقيقة، أستانبول، تركيا، 2015، ل29
(4). سلیمان بن عبدالوهاب النّجدي، الصّواعق الالهیّة في الرّد علی الوهابیَّة، الطبعة الأولى، مطبعة الحقيقة، أستانبول، تركيا، 2012، ل23
(5). اعترافات الـجاسوس الانگلیزی، (ناوی نووسەر، یان وەرگێڕی لەسەر نییە)، الطبعة الثالثة، مطبعة الحقيقة، أستانبول، تركيا، 2011، ل31
(6). سامی قاسم أمین الـملیجي، الوهابیَّة، الطبعة الأولى، من منشورات مكتبة الـمدبولي، قاهرة – 2006، ل54
(7). د. همایون نعمتـی، الوهابیَّة – نقد و تحلیل، من منشورات مؤسسة دارالعلم، الطبعة الأولى، مطبعة دانش، طهران – 2007، ل66
(8). السید أحمد بن زینـي دحلان، فتنة الوهابیَّة، ل27
(9). سلیمان بن عبدالوهاب النّجدي، الصّواعق الالهیّة في الرّد علی الوهابیَّة، ل37
(10). شاهـ فضل رسول القادری البدایوني، سیف الجبّار الـمسلوُل عَلی الأعدا‌ء الأبرار، الطبعة الأولى، مطبعة الحقيقة، أستانبول، تركيا، 2012، ل73
(11). محمّد عاشق الرَّحمن القادري الـحبیبي، سیوف اللّه الأجلَّە بـمدد یمیـن مُجاهد الـملَّة، الطبعة الأولى، مطبعة الحقيقة، أستانبول، تركيا،2012، ل69
(12). محمّد عاشق الرَّحمن القادری الـحبیبي، عذاب اللّه الـمجدي لـجوف منكر التوسّل النّجدي، الطبعة الأولى، مطبعة الحقيقة، أستانبول، تركيا،2012، ل81
 (13). یوسف بن جنید التوقادي، هدیّة الـمهدییّن، الطبعة الأولى، مطبعة الحقيقة، أستانبول، تركيا، 2014، ل112
(14). عبدالقدیم زلوم، كیف هدمت الخلافة، الطبعة الخامسة، بیروت – 1984، ل 19
(15). حاكم الـمطيری، العثمانیون والسلطة، الطبعە الثانیة، دار العاصمة، دمشق، 1998، ل21
(16). صائب عبدالـحمید، الوهابیَّة فی صورتها الحقیقیّة، ل38
(17). محمّد عاشق الرَّحمن القادري الـحبیبي، سیوف اللّه الأجلَّە بـمدد یمیـن مُجاهد الـملَّة، ل79
(18). محمّد عاشق الرَّحمن القادري الـحبیبي، عذاب اللّه الـمجدي لـجوف منكر التوسّل النّجدي، ل92
(19). عبدالرحمن القاسمي، نشأة و تطور الحركة الوهابية، (1740-1815)، الطبعة الثانية، دارالـمعرفة، لبنان – 1998، ل69
(20). هەمان سەرچاوە، ل77
(21). هەمان سەرچاوە، ل78
(22). عبدالرحمن آل الشيخ، فتح الـمجيد شرح كتاب التوحيد، الطبعة الثامنة، دار القيم للنشر، دمّام – السعودية، 2012، ل212  
(23).  الوهابیَّة و السلفیّة - الأفكار و الآثار، بڵاوكراوەی كۆنگرەی تایبەت بە وەهابیەت و سەلەفیەت – كانونی یەكەمی - 2013، (الشبكة العربیّة للأبحاث و النشر)، چاپی یەكەم، بەیروت - 2016 – البحث الثاني، ل72
(24). عبدالرحمن آل الشيخ، فتح الـمجيد شرح كتاب التوحيد، ل268  
(25). محمّد عاشق الرَّحمن القادري الـحبیبي، عذاب اللّه الـمجدي لـجوف منكر التوسّل النّجدي، ل92
(26). هەمان سەرچاوە، ل94

 

ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەکان